نقش خانواده به عنوان یک نظام اجتماعی در جامعه امروزی

اجتماعی شدن فرایندی است که از طریق آن کودکان رفتار، مهارتها، انگیزه ها، ارزشها، اعتقادات و معیارهایی را که مطلوب و مناسب و مشخصه فرهنگشان است می آموزند. منابع اجتماعی شدن، افراد و نهادهایی اند که در این فرایند شرکت می کنند و مانند والدین، خواهران و برادران، تلویزیون و سایر رسانه های گروهی. هر چند که همه این عوامل به اشکال گوناگون در کودک تاثیر می گذارند. به طور معمول خانواده مهمترین بخش از محیط کودک است. به همین دلیل خانواده مهمترین و قویترین عالم
اجتماعی کردن کودکان تلقی می شود که در شکل دادن به شخصیت، خصوصیات و انگیزه ها نقش کلیدی دارد، رفتار اجتماعی را هدایت می کند و ارزشها، اعتقادات و هنجارهای فرهنگ را منتقل می سازد.

شیوه های والدین و روشهای انضباطی آنان بی تردید تحت تاثیر خصوصیات شخصیتی و سیستم اعتقادی آنان است. والدین سالم و بالغ در مقایسه والدین نابالغ و ناسالم معمولاً با حساسیت و مهربانی بیشتری به نیازها و اشارات کودکان توجه می کنند و این نوع فرزند پروری امنیت عاطفی، استقلال، توانش اجتماعی و موفقیت هوشی را تشویق می کند.

کودکان، خانواده را تحت تاثیر قرار می دهند و از طرف دیگر تحت تاثیر خانواده قرار می گیرند. در اولین سالهای زندگی تجارب کودک از جهان خارج تقریباً به طور کامل از طریق خانواده صورت می پذیرد. در خانواده است که کودک ابتدا درباره بیرونی، روابط با دیگران و زندگی اجتماعی نکاتی را می آموزد. بنابراین نحوه عملکرد خانواده دارای آثار عمیق روی رشد کودک خواهد بود. تجسم پدری معتاد در خانواده ها با ویژگیهایی این چنین عواقب بسیاری را به دنبال خواهد داشت. فرزندان این قبیل خانواده ها دوگانگی و عدم ثبات شخصیتی پدر را به کرات تجربه می کنند، مهر و عطوفت در مقابل بی توجهی و خشم، نوازشگری و حمایت در مقابل خشونت و درنده خویی و …

از طرفی بر اساس گزارشی که در سمینار سراسری مبارزه با مواد مخدر  در سال 1361 ارائه شد تعداد معتادان کشور حدود یک میلیون نفر برآورد می شد. این رم که چیزی حدود یک چهلم جمعیت ایران را در بر می گرفت. به مرور زمان با افزایش تعداد معتادین، توسط سن اعتیاد نیز کاهش پیدا کرده و جوانان 25 تا 35 ساله را درگیر نمود. چنانچه نقطه خود را بر فرزندان معتادان معطوف کنیم و به موضوع الگوبرداری بپردازیم، انتقال الگوهای خانوادگی به فرزندان، مسئله ای جدی و قابل تعمق است که بر اهمیت مسئله می افزاید.

در مواردی که اعتیاد اعضای خانواده و خصوصاً والدین شدید است و همراه با فقر مادی و فرهنگی است عوارض ناخوشایندی به خانواده تحمیل می شود این عوارض دامنه مختلفی از قرار گرفتن در معرض اعتیاد، قاچاق و خرید و فروش مواد مخدر تا سوء استفاده های جسمی و جنسی از کودکان را دارد. در چنین شرایطی اقدامات پیشگیرانه در راستای آموزش و حمایت از فرزندان خانواده ضروری است.

با توجه به سیاستهای ستاد مبارزه با مواد مخدر که شامل مبارزه در بعد عرضه و تقاضای مواد مخدر است و اجرای برنامه هایی به منظور کاهش تقاضای مواد مخدر توجه به فرزندان خانواده های معتاد از اولویت برنامه ها است. گروه های در معرض خطری که در صورت عدم توجه و مراقبت به گروه معتادان و بزهکاران افزوده خواهند شد. (خادمی، 1379)

ضرورت و اهمیت مسئله

خانواده سازنده محیط طبیعی کودک است. کانون خانواده مکانی است که کودک می تواند  خود (ego) خویش را در آنجا سازمان دهد و نقش آینده اس را از لحاظ جنسی، اجتماعی و عاطفی پیدا کند. محیط خانواده مامنی است که امنیت لازم را برای یک زندگی سالم به کودک ارائه می دهد لیکن محیط خانواده بر حسب جامعه ای که به آن تعلق دارد و نیز از لحاظ ساختمان خود خانواده ممکن است متفاوت باشد، بنابراین لازم است در مطالعه و بررسی روانشناختی خانواده به عنوان یکی از عوامل موثر در فرایند رشد به روابط افراد آن توجه شود. ( تبریزی 1375)

منظور از رشد و تکامل اجتماعی، نضج فرد در روابط اجتماعی است به طوری که بتواند با افراد و جامعه اش هماهنک و سازگار باشد و از بودن و همکاری با آنها لذت ببرد. در ضمن باید به این نکته مهم توجه شود که کودک هنگام تولد – بر خلاف تصور گذشتگان – نه اجتماعی است نه غیر اجتماعی، بلکه به تدریج اجتماعی شدن  را یاد می گیرد پس اینکه فرد از لحاظ اجتماعی چگونه باشد به محیط تربیتی او بستگی دارد. تاثیر خانواده در رشد و تکامل اجتماعی را می توان چنین خلاصه کرد.

کودک آداب معاشرت را از مشاهده رفتار خانواده در موارد و مواقع گوناگون یاد می گیرد. مثلاً : مادر یا پدر و یا سایر افراد خانواده اش را می بیند که زیاد می گویند و کمتر عمل می کنند و یا از دروغگوئی و چاپلوسی با کی ندارند و او نیز همین صفتهای را خواهد داشت. برعکس اگر افراد خانواده همیشه از کمک به مردم، صداقت و راستگوئی لذت ببرند  کودک نیز – به احتمال زیاد – دارای همین صفتهای پسندیده خواهد بود. (شعاری نژاد 1375)

تعدادی از روانشاسان و محققین از جمله فرام، سینگر ووین به کل فضای خانواده و ویژگیهای کیفی آن اهمیت داده اند. فروم معتقد است که میزان کمیت وجودی مادر یا پدر و فرزند می باشد. در صورتی که فضای روانی کودک حائز اهمیت است کیفیت رابطه بین مادر، پدر و فرزند می باشد. در صورتی که فضای روانی حاکم بر خانواده ناسالم باشد، احتمال اختلالات رفتاری فرزندان خانواده از نظر آماری بالاست. لذا می توان از قبل با توجه به اختلالات روانی و رفتاری والدین، مشکلات رفتاری آینده کودکان و نوجوانان را تا اندازه ای پیش بینی نمود.

«ویلیام جی. گود» بر این نکته اصرار دارد که افراد ممکن است در جامعه به گونه‌ای از وظایف خود شانه خالی کرده یا نقش خود را به سایرین محول نمایند، اما وظایف خانوادگی را نمی‌توان به دیگران سپرد، زیرا تعهدات دیگری در قبال تقاضای خانواده پیش می‌آید. خانواده که در حفظ آداب  و سنن فرهنگی و انتقال آن به نسلهای آینده دارد، فرهنگ را زنده نگه می‌دارد. بنابراین خانواده را از پاره‌ای جهات می توان نماینده جامعه دانست و ناتوانی خانواده در اجرای کامل کارکردهایش گویای این واقعیت است که جامعه نیز به هدفهای خود نخواهد رسید، زیرا هر جامعه‌ای کوشش دارد تا نسلهایی بالنده و متفکر در خود پرورش دهد و هسته این بالندگی در درون خانواده شکوفا می‌شود. (گود، 1352: ص 22).

عناصر اصلی خانواده هم مسئول جامعه پذیری فرزندان هستند و هم باید در خارج از خانواده بر آنها نظارت داشته باشند. روابط ناشی از نقش نه تنها در موارد مشخص نظیر فوت یا گرفتاری و مسایل یکی از آنها تغییر می کند، بلکه در سراسر دوران زندگی خانوادگی ادامه می‌یابد. در همان جوامع گوناگون تشابهات بسیاری در مورد نقشها و وظایف به ویژه اموری که تمایزی بین رفتار زنانه و مردانه است وجود دارد. به طور کلی وضعیت خانواده، زن و شوهری  و نقش همسر در خانواده با تکالیف و وظایف آنها در خانواده، جامعه بزرگتر مشخص شده است. با مشخص کردن کار برای مرد خارج از خانواده، جامعه اصلی تقسیم کار را در درون خانواده معین می‌کند. در بین رفتارهای کلی والدین نسبت به فرزندان، ترک فرزندان عامل مهمی در عدم سازگاری و وابستگی شدید آنها به بزرگتران و همچنین عدم اعتماد در روابط با دیگران به شمار می‌رود.

عدم کفایت پید یا فقدان او بر حسب اینکه الگوهای دیگری از مردن در خانواده باشند یا نباشند. نتایج و اثرات متفاوتی خواهد داشت. در نهایت، فرزندان در درون خانواده و از طریق تجربه مستقیم با عناصر اصلی نظام خانواده فرا می‌گیرند که پدر مظهر اقتدار است و مادر مظهر محبت و عطوفت و از این طریق می‌آموزند که در بزرگسالی نقش مناسب خویش را ایفا کنند.

خانواده و رویکردهای جامعه شناختی

در مورد ساختار و تکامل روابط خانوادگی. جامعه شناسان رویکردهای یک دست و هماهنگی ندارند. از این رو این نگرش‌ها به پنج گروه عمده تقسیم شده‌اند (کریستنس[1]، 1967: ص 86-19).

1. خانواده  به عنوان یک نهاد اجتماعی: این رویکرد بیشتر در عرصه فعالیت مردم شناسی و جامعه شناسی است که تاکید و تمرکز آن بر جنبه تاریخی و تضاد فرهنگی است.
2. رویکرد کنش متقابل: این نگرش و رویکرد از حوزه جامعه شناسی و روان‌شناسی اجتماعی نشات گرفته و از اواسط دهه 1920 که  «ارنست برجس» از پیروان «جرج هربرت مید»، خانواده را به عنوان یک واحد شخصیتهای متعامل معرفی کرد، مورد استقبال و بحث پژوهندگان این رشته قرار گرفت. او به جریانات داخل خانواده توجه کرد: ایفای نقش، روابط پایگاههای، مسایل ارتباطی، تصمیم‌گیری، کنش‌ها و واکنش‌ها در مقابل فشار و نظایر آن. در این رویکرد توجه اندکی به نهاد کلی خانواده و تضاد فرهنگی به عنوان یک واحد جامعه شده است.
3. تاثیر شرایط و موقعیت اجتماعی بر ساختار خانواده: این رویکرد به گونه‌ای با واکش‌گرایان همراه است، اما در جایی که آنان تاکید بر کنش به طور کلی دارند، موقعیت گرایان بر این باورند که موقعیت اجتماعی بر رفتار تاثیر دارد. به عبارتی محرکهای خارجی بر رفتار اعضای خانواده تاثیر می گذارد.
4. رویکرد مراحل زندگی اجتماعی و تکامل خانواده: این رویکرد، شیوه برخورد متقابل تاثیر شرایط اجتماعی بر ساختار خانواده را می‌پذیرد، اما نقطه انحرافش از این رویکرد، بر محور تکامل جامعه و تاثیر آن بر روابط زندگی استوار است. به عبارتی ساختار خانواده منطبق با روند تکامل نظام جامعه است.
5. رویکرد ساختگرایی کارکردی: این رویکرد به تحلیل ساختار خانواده: زن و شوهری می پردازد و ارتباط آن با نهادهایی که در انسجام جامعه نقش تعیین کننده‌ای دارند و در اجتماعی توجه دارد که دارای اجزایی است، اما در این تحلیل، توجه بر رابطه یک طرفه متمرکز نمی‌شود، یک نکته اساسی در این رویکرد دو طرفه بودن ارتباط بین اجزا و کل نظام است و این ارتباط صرفاً در ارتباط بین اعضای خانواده و نظام اجتماعی خلاصه نمی‌شود، بلکه بر ارتباط بین نقشها و نظام نقشها نیز توجه خاص می کند.

با همه کمبودهایی که در این رویکرد از نقطه نظر جامعیت و عام پذیری ممکن است وجود داشته باشد، اما از نظر انعطاف پذیری، رویکرد مزبور مورد نظر قرار گرفته است. در واقع آنچه را که از مجموع بررسیها و مطالعات گوناگون به ویژه از نقطه نظر پارسونز می‌توان دریافت، این است که رویکرد، نظام اجتماعی ار نظام کنشهای متقابل در یک محیط مشخص بین عوامل انگیزه‌ای که در درون یک فرهنگ با یکدیگر در ارتباط و مناسبات اجتماعی قرار دارند بیان می‌دارد و اصولاً جامعه شناسی را متناظر با نظام اجتماعی می داند، همانگونه که روانشناسی را متناظر با نظام شخصیت و انسان شناسی را متناظر با نظام فرهنگی می‌پندارد.

نظام اجتماعی و شبکه روابط متقابل

یک نظام اجتماعی قبل از هر چیز در نخستین برخورد، مجموعه و شبکه‌ای از روابط متقابل میان افراد و گروه هاست، علاوه بر آن عوامل بسیاری از نیز به یکدیگر پیوند می‌دهد. به عبارت دیگر هر عامل در یک نظام اجتماعی به ویژه از دید کلی کنش متقابل آن با دیگر عاملها در نظر گرفته می شود. کنش اجتماعی سه عنصر را در بر می‌گیرد:

انتظارات متقابل میان عامل معینی مانند «خود» از عامل جداگانه‌ای به نام «دیگری» انتظار دارد، در موقعیتی مشخص که در ارتباط با یکدیگرند به صورتی تعیین شده رفتار کند. در همان حال، «خود» می‌داند که درباره موقعیت مشترک، «دیگری» نیز انتظاراتی دارد. به بیان دیگر هنگامی که پارسونز خصایص نظام اجتماعی و عناصر تشکیل دهنده آن را مشخص می‌سازد مفاهیم اصلی مورد نظر او «خود» و «دیگری».

یعنی دو یا عده‌ای بیشتر که در ضمن ایفای نقش با یکدیگر در حال کنش متقابل‌اند که یا با انتظارات دیگر خود را سازگار می‌کنند یا از این انتظارت فاصله می‌گیرد، در حالی که نوعی احترام متقابل در این میان وجود دارد، یعنی آنچه که «خود» از  جمله حقوقش محسوب می‌دارد، از نظر دیگری وظیفه تلقی می‌شود (توسلی، 1369: ص 191).

ارزشها و هنجارهایی وجود دارند که بر رفتار عاملهای حاکم اند. در واقع انتظارات متقابل در گروه متکی بر وجود هنجارها و ارزشهاست. وجود ارزشها و هنجارهای مشترک مساله‌ای نیست. مهم این است که «خود» می‌داند که هنجارهایی «دیگری» می‌داند و می تواند  پیش‌بینی کند که «دیگری» در یک وضعیت مفروض، به گونه‌ای معین عمل خواهد کرد.

خانواده به عنوان یک نظام اجتماعی

با توجه به تعریف و مفهومی که از نظام اجتماعی به دست آمد، خانواده را نیز می‌توان به عنوان نظام کنشهای گوناگون و مشخص شده‌ای پنداشت که در درون نظام نقشهای تعیین شده سازمان یافته است.

نظام خانواده از طریق ارزشها و هنجارهای اجتماعی به نظام کلی جامعه مربوط می‌شود و در حقیقت نظام جامعه همواره به عنوان گروه مرجعی برای خانواده عمل می‌کند.

با این ترتیب، می توان گفت که کنش اعضای خانواده در چارچوب نظام هنجارها و ارزشهای اجتماعی صورت می‌گیرد، ولی دارای ویژگی ‌ارادی بودن نیز هست. این کنشها در قالب هنجارها و ارزشهای اجتماعی دارای نظام می‌شوند و به عبارتی هنجارهای اجتماعی چگونگی، و نحوه کنش اعضای خانواده را شکل داده آن را هدایت می‌کند . اینکه اعضای خانواده را ارادی ذکر کردیم بدین معناست که هر یک از عناصر تشکیل دهنده این نظام ممکن است به دو گونه متضاد، نقشهای خود را ایفا کنند یا در جهت نظام ارزشها و هنجارها یا در خلاف این جهت، هنگامی که در درون یک نهاد اجتماعی یا یک جامعه، نظام ارزشها و این انتظارات، تا حدودی معیارها را برای او تعیین می‌کند که انتظارات از نقش پدر بودن است. از طرفی هم از دید همان پدر، مجموعه‌ای توقعات مربوط به بروز بازتابهای احتمالی دیگران وجود دارد که تکالیف یا الزامات نامیده می‌شود که ممکن است خوشایند یا نامناسب باشند، مثبت باشند یا منفی. پس رابطه میان انتظارات از نقش «پدر بودن» و «الزامات و تکالیف، یک رابطه دو طرفه است. آنچه را که پدر الزامات و تکالیف خویش می‌داند، از دید همسر و فرزندان و نظام هنجارهای جامعه، انتظارات از نقش است. بنابراین می‌توان پنداشت که یک نقش، قسمتی از کل نظام جهت‌گیری عضو خانواده است که با گروهی از معیارها که حاکم بر کنشهای متقابل سایر اعضای خانواده است، وحدت و یگانگی یافته است.

[1] Christensen

• مقدمه    ۳
• خانواده و رویکردهای جامعه شناختی    ۴
• نظام اجتماعی و شبکه روابط متقابل    ۷
• خانواده به عنوان یک نظام اجتماعی    ۱۰
• ضرورت و اهمیت مسئله    ۳۰
• ابزار تحقیق    ۳۲
• اطلاعات هنجاری در خصوص Competencies    ۳۸
• فهرست رفتاری کودکان – فرم خودسنجی نوجوان    ۳۹
• پیشینه پژوهش    ۴۶
• منابع:    ۵۶

منابع

1. شفیع آبادی، عبدالله (مترجم) دکتر سامی (مولف) روانشناسی عقب ماندگی فنی- چاپ اول تهران 1350.
2. – شعاری نژاد، علی اکبر، فرهنگ علوم رفتاری – تهران – انتشارات امیرکبیر 1364.
3. دلاور، علی- روشهای تحقیق در روانشناسی و علوم تربیتی – تهران- انتشارات دانشگاه پیام نور 1371
4. نظری نژاد، محمد حسین (مترجم)، کارتلج، جی و میلبرن، ی اف (مولفان). آموزش مهارتهای اجتماعی به کودکان، چاپ دوم، شده انتشارات آستان قدس رضوی 1372.
5. گنجی، خمره، آزمونهای روانی، چاپ چهارم، شبهه، انتشارات آستان قدس رضوی
6. بنی جمالی، شکوه السادات واحدی، حسن، روانشناسی رشد، چاپ پنجم ، تهران انتشارات چاپ و نشر بنیاد 1371.
7. اسفندیاری، مهتاش و عابدی جمال (مترجمان)، گلاس، جین و و استانلی، جولین سی (مولفان)، روشهای آماری  را تعلیم و تربیت در روانشناسی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
8. شاملو سعید، بهداشت روانی- تهران- انتشارات رشد 1369.
9. یاسایی، مهشید (مترجم). هنری، سن، پادل و دیگران (مولفان) رشد و شخصیت کودک. تهران مرکز نشر دانشگاهی
10. سیف نراقی، مریم و نادری، عزت الله. (مترجمان)، ادگار . ا . دال (مولف)، مقیاس بلوغ اجتماعی و ایسند، انتشارات دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه علامه طباطبائی 1372.
11. شعاری نژاد، علی اکبر، فسفسه آموزش و پرورش چاپ سوم. تهران انتشارات سپره 1374.
12. سیف نراقی، مریم و نادری، عزت الله روشهای تحقیق در علوم انسانی. تهران. انتشارات بدر 1369.
13. نصفت، مرتضی. اصول و روشهای آماری. جلد اول- چاپ پنجم-تهران- انتشارات دانشگاه تهران 1367.
14. کیامنش، علیرضا (برقم)، ریچارد ج- شیوسون (مولف). استدلال آماری در علوم رفتاری، جلد دوم، تهران، انتشارات جهاد دانشگاهی 1371.
15. ابراهیمی قوام. صفری- نقش تعالیم انسان گرایانه در نظم پذیری کودکانه. ماهانه تربیت. سال یازدهم. شماره 1، 1374.
16. احدی، حسن و محسنی، فیکچره، مفاهیم بنیادی در روانشناسی نوجوانی و جوانی. تهران انتشارات بنیاد. 1371.
17. بیابانگرد، اسماعیل. عوامل موثر در رشد اجتماعی، عاطفی و اخلاقی، پوند: شماره 167- 165-1372 ص 42-34.
18. ثلاثی، محسن (مترجم). کوزر، پوش (مولف) زندگی و اندیشه بزرگان جامعه شناسی تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1372.
19. رشید پور، مجید. تربیت و رشد اجتماعی. پیوند شماره 95-94-93، 1366.
20. رهنما ، اکبر، رشد اجتماعی کودکان و نوجوانان و راههای تقویت آن. پیوند. شماره 185، 1373 ، ص 31-28.
21. صبوری، منوچهر (مترجم) گیدنز، آنتونی (مولف) جامعه شناسی، تهران انتشارات امیرکبیر 1374.
22. واتیرفن ، آسن. نظری، سیما (مترجم) ، رشد اجتماعی برای جوانان و خانوادگی، انتشارات انجمن اولیا و مربیان 1367 ص 13-5.
23. محمدیان، توران. بهداشت روانی و رشد روانی اجتماعی کودک، سازمان بهداشت‌ جهانی WHO، انتشارات روزبهان تهران، 1368 ص 37-13 و 127 -105
24. عسلی. صدیقه، بررسی برخی از اختلالات رفتار نوجوانان، انتشارات آفتاب و آشنا، 1368 ص 11-7 ، 27-24، 71-69 .
25. جی. کارتج، جی . اف میلبرن ، نظری نژاد، محمد حسین (مترجم) ، آموزش مهارتهای اجتماعی به کودکان، انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ سوم مشهد- ص 64-33 و 147-127.
26. قربان حسینی، علی اصغر، پژوهشی نو در اعتیاد و مواد مخدر انتشارات امیرکبیر، تهران 1368.
27. کار، مهرانگیز بچه‌های اعتیاد، تهران، انتشارات روشنفکران 1369.
28. کریمی پور، صادق، روانشناسی اعتیاد، تهران، انتشارات امیرکبیر 1365.
29. عظیمی، سیروس، روانشناسی کودک، انتشارات کتابفروشی دهخدا، تهران 1363 ص 219- 205 و 197-195.
30. دتیزر، جورج، ثلاثی، محسن (مترجم) نظریه جامعه‌شناسی در دوران معاصر، انتشارات علمی، تهران 1377، ص 308-267.
31. شفیع آبادی، عبدالله، راهنمائی و مشاور- کودک (مفاهیم و کاربردها) انتشارات سمت – تهران 1372 ص 96-94 و 91-88 .
32. شعاری نژاد، علی اکبر، مبانی روانشناختی تربیت، انتشارات پژوهشگاه علوم شناسی و مطالعات فرهنگی تهران 1375 ص 213 – 210.
33. شعاری نژاد، علی اکبر، روانشناسی رشد، انتشارات کتابفروشی تهران، چاپ چهارم 1349 ص 415 – 402.
34. تبریزی، غلامرضا، مقدمه‌ای بر روانشناسی رشد، انتشارات آیدین 1375.
35. جمعی از نویسندگان، روانشناسی رشد با نگرش به منابع اسلامی(1)، انتشارات تحت ، دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، 1374.
36. وندر زندن، جیمز دبلیو، گنجی ، حمزه (مترجم) روانشناسی رشد، انتشارات بعثت 1376.
37. سیف نراقی، مریم و نادری، عزت‌ا…، اختلالات رفتاری کودکان و روشهای اصلاح و ترمیم آن، انتشارات دفتر تحقیقات و انتشارات بدر 1373.
38. فرجاد، محمد حسین، آسیب شناسی اجتماعی و جامعه شناسی انحرافات، انتشارات بدر، چاپ پنجم 1371 ص 11-9 و 166-143.
39. صبور اردوبادی، احمد، اعتیاد- شناسایی- علل- پیشگیری، انتشارات سازمان منطقه‌ای بهداری آذربایجان شرقی 1363.
40. برژه، ژان، گرگانی، توفان (مترجم)، اعتیاد و شخصیت، انتشارات سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی تهران 138 ص 86-3.