جرم سیاسی (جرم شناسی)

جرم رفتاری است که توسط قانون بزه یا خطایی عمومی تلقی و منع شده است و از این رو ، در صورت وقوع ، پس از پیگرد و دادرسی کیفری ، قابل مجازات است . برای تحقق رابطه‌اجتماعی مجرمانه سه رکن : 1- عنصر قانونی 2- عنصر ماده و 3 عنصر معنوی باید جمع شود

یکی از انواع و اشکال جرایم ، «‌جرم سیاسی » است . تفکیک بین جرایم سیاسی و جرایم عمومی و عادی تا انقلاب فرانسه (1789) ناشناخته بود. با توجه به ارزشی که ملت های گوناگون برای حاکمیت خود قائل بوده اند و با توجه به تلاش حکام در جهت حفظ قدرت و حاکمیت خود ، جرایمی که ماهیت سیاسی داشت و به نحوی مربوط به شاهان و سلاطین و امپراطوران می شد با شدیدترین و هولناک ترین مجازات ها مواجه بود . و گاه نه فقط مجرم سیاسی ، بلکه خانواده و نیاز و مال و منال و خلاصه هستی او ، فدیه و قربانی عمل و اقدام مجرم می گردید .

البته به مرور ایام این تفکر به وجود آمد که مجرمین سیاسی ، به دلیل برخورداری از انگیزه شرافتمندانه،‌ مستحق برخوردی حاضر و عطوفت آمیز می باشند . بنابراین تخفیف ها و مساعدت هایی برای این قبیل مجرمین از قبیل عدم اجبار آنها به انجام کار در زندان و یا پوشیدن لباس مخصوص زندانیان ، عدم امکان استرداد آنها به کشورهای متقاضی استرداد ، لزوم وجود هیئت منصفه در رسیدگی به جرایم آنها ، فقدان محدودیت در مورد اعطای عضو به آنان ، عدم اجرای مقررات مراجع به تکرار جرم در مورد آنها ، اعاده حیثیت سریعتر نسبت به مجرمین عادی و نظایر آنها در قوانین موضوعه پیش بینی شده است .

در ایران به رغم اهمیت موضوع جرم سیاسی ، در مورد این جرم نسبت به سایر جرایم ، تخفیفات جزایی و جرم شناسی اندکی انجام گرفته است .

همین عامل ، نگارنده را بر آن داشت تا برای کار تحقیقی خود موضوع جرم شناسی را برگزیند و در این باره پژوهشی بعمل آورد . البته به دلیل تحقیقات اندک ، در راه انجام این پژوهش مشکلات و موانعی از جمله کمبود منابع وجود داشته که امید است استاد محترم با علم به این مشکلات و موانع تحقیق حاضر را مورد ارزیابی قرار دهند .

بی تردید بدون همکاری و مساعدت مجموعه‌ای از عوامل دخیل امکان این پژوهش وجود نداشت . در اینجا سزاوار است از راهنمایی ها، تلاش ها و ارشادات استاد درس جناب آقای دکتر امامی تشکر و قدردانی کرد . همچنین از مسئولین و کارمندان کتابخانه های دانشگاه یزد ، مجتمع علوم انسانی دانشگاه یزد ، دانشکده الهیات میبد که بعضی منابع مربوط به این پژوهش در اختیارم گذاشتند و کسانی که کار تایپ و صحافی این تحقق را به عهده گرفتند و نیز پدرم که امکان اخذ پاره‌ای مطالب از سایت های اینترنتی را برایم فراهم کرده و در انتخاب این موضوع کمکم کردند و سپاسگزاری و قدردانی می نمایم .

مسلماً این پژوهش همراه با کاستی ها و ضعف هایی است اما امیدوارم که استاد محترم به عنوان یک کار اولیه و مقدماتی کمبودها  را نادیده و از این طریق بستری برای کارهای عمیق‌تر بعدی فراهم شود .

مقدمه

تفکیک بین جرایم سیاسی ، و جرایم عمومی و عادی ، تا انقلاب فرانسه (1789) نه تنها ناشناخته بود ، بلکه ، قبل از آن تاریخ ،‌جز در برخی حکومتها آن هم به صورتی بسیار محدود ، نامی از جرم سیاسی برده نمی شد، ولی در عوض جرایمی که ماهیت سیاسی داشت و به نحوی مربوط به شاهان و سلاطین و امپراطوران می شد ، با شدیدترین و هولناک ترین مجازاتها ، مواجه بود . و گاه نه فقط مجرم سیاسی ، بلکه خانواده و تبار و مال و منال و خلاصه هستی او ، فدیه و قربانی عمل و اقدام مجرم می گردید .

از انقلاب فرانسه به بعد ، اندک اندک با ظهور و بروز مکاتب طرفدار فرد « جرم سیاسی » ماهیت و هویت مستقل پیدا کرد و سالها به عنوان اماره و نشانی از رشد ، و مترقی بودن و آزادیخواه بودن تلقی می شد و همین سیر به تدریج در سایر کشورها ادامه یافت و زمانی جرم سیاسی و تفکیک آن از سایر جرایم سخن روز شد .

طرح مقوله جرم سیاسی و تفکیک آن از جرایم عادی و عمومی که قرآن کریم و روایات و فقه غنی و سرشار اسلام ، هزار و اندی سال پیش ، یعنی درست زمانی که وحشتناک ترین مجازاتها در کمین مجرمان سیاسی بود ، بدان پرداخته و مزایای چشمگیر و قابل توجهی به مجرمان سیاسی داده بود .

همین انگیزه ،‌باعث کشش و کوششی بود که دقت و تحقیق در اطراف و جوانب «‌جرم سیاسی » را سبب می شد .

قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز ، اصلی را به « جرم سیاسی و مطبوعاتی » اختصاص داده که مقرر می دارد :

«‌رسیدگی به جرایم سیاسی و مطبوعاتی علنی است و با حضور هیات منصفه در محاکم دادگستری ، صورت می گیرد . نحوه انتخاب ، شرایط ، اختیارات هیات منصفه و تعریف جرم سیاسی را ، قانون بر اساس موازین اسلامی معین می کند.»

تعریف جرم شناسی [1]

جرم شناسی دانشی نوساخته‌ای است که دوران کودکی خود را می‌گذراند . سده‌ای پیش نیست که این دانش تجربی و ترکیبی از مقام پند او تفکر و اندیشه و گفتار فارغ گردیده و به عمل پیوسته و ذهنی بودن به عینی شدن در آمده و راه امعان  نظر ، تجدید ،‌آزمون و سنجش را در پیش گرفته است .

جرم شناسی یکی از جالب ترین و ارزنده ترین و انسانی ترین و مقدس ترین و پرثمرترین رشته های دانش است.

جرم شناسی یکی از جلوه های با شکوه و درخشان کنجکاوی ژرف و گسترده و همه جانبه دانشمندان و متخصصان بشر دوست است . جرم شناسی ، در این کنجکاوی ، همه دانشهای تجربی و انسانی از روانشناسی ، روانپزشکی، زیست شناسی  ، جامعه شناسی ، علوم پرورشی ، تاریخ ؛ فرهنگ ملی ، اقتصاد ، آمار ، بوم شناسی و رشته های دیگر از علوم را برای سعادت انسانی و جامعه به خدمت خود درآورده است .

عالی ترین هدف هر جامعه پیشرو متکی بر ارزشهای اخلاقی ،شناخت انسان‌ این موجود ناشناخته و فراهم کردن بهترین شرایط تجلی حدیث و نبوغ و خلاقیت و اعتماد معنوی و تامین رشد هرچه بیشتر اخلاقی و سعادت اجتماعی آن جامعه متعالی است .

در این زمینه جرم شناسی ، در میان همه دانشها ، از لحاظ جامعیت مقامی ویژه و والا دارد و مضافاً آنکه انسان و سعادت و سربلندی او هدف نمائی اندیشه کار جرم شناسی است .

جرم شناسی یا بزه شناسی رشته ای است از «‌علوم جنائی»که درباره « عوامل جرم زا» و کیفیات و امور و مقتضیات و شرایط فردی و محیطی و اجتماعی موثر در بروز رفتار جنائی یا «‌علل » و وقوع جرم و صور گوناگون بزه وجنبه های کمی و کیفی آن و از پیدایش حالت خطرناک در انسان یا انسان های تبهکار و معمای تشکیل گروه های جامعه ستیز در میان جوامع انسانی با روش عینی و علمی یا مشاهده و آزمون و مقایسه و استقراء کافی  به بررسی و تحقیق مداوم می پردازد تا مگر با استمداد و استفاضه از تمام تخصص های علمی بر طرق پیشگیری مستقیم یا غیر مستقیم از حدوث جرائم و روشهای درمان و اصلاح و تربیت بزهکاران یا کسانی که در اثر عوامل جرم زای فردی (‌تن و روان ) و محیط طبیعی و اجتماعی بدی را برگزیده اند و از خود رو برتافته و از انسانیت گریخته اند و پرورش دوباره واز نو سازگار ساختن آنان با جامعه و نظام اجتماعی دست یابد.

چرا جرم شناسی را دانش مقدسی می شماریم ؟

جرم شناسی از این رو دانش مقدسی است که می کوشد تا راهی بیابد که انسان ناکامی که با خودش قهر کرده و از خویش گرفته و از جامعه روی برتافته و سر ناسازگاری در پیش گرفته است با خودش آشتی کند و راه مهر ورزیدن بیاموزد ، با جامعه نیز در صلح و صفا و یکرنگی به سر برد ، گم گشتگان را بر راه آورد ، رقابت و جنگ و ستیز را به تعاون و محبت و داد تبدیل کند . شقاوت را به سعادت ، سقوط را به اعتلاء ، بدی را به نیکی ، زشتی را به زیبایی ، نفرت را به محبت ، خصومت را به دوستی ، کفر را به ایمان ، ناپاکی را به پاکی ، بدل ساز . خلاصه در نوسازی انسان و جامعه می‌کوشد بدون اینکه بخواهد از پیشرفت مادی او و رشد آن چشم پوشد . سعی دارد از او انسانی برتر و والاتر برای زندگی بهتر و انسانی تر همگام با معنویات و سطوح عالی اخلاقی بسازد.

این شیوه با هدف پاک و عالی آن که ما آن را احسان و برنامه انبیاء راه اصلاح و خیر عموم و حکومت عقل می‌دانیم راهی است الهی و ازجنبه قدسی برخوردار است از تمام دانش ها من جمله از مذهب برای بهبود زندگی اجتماعی و پاکسازی و انسانی والا شدن سود می جوید .

کوتاه سخن آنکه جرم شناسی بر آنست تا عدالت واقعی را از طریق احسان به نیکوترین وجهی تحقق بخشد .

باید نیکی کردن را آموخت تا محلی برای بد آموزی و سیه روزی و بدی کردن باقی نماند. باید بیچارگان و عوامل بدبختی و تباه زدگی آنان را شناخت ، بیماری آنان را تشخیص داد ، به درمان آنان همت گماشت ، موانع داخلی و خارجی یا فردی اجتماعی را ، که سد راه کمال و حقیقت و خلوص و پاکی و انسانیت و حریت است از سد راه برداشت و راه زندگی شرافتمندانه را به سوی آنان گشود .

علت جرم

بنا به روایت پی ناتل به تازگی از طرف سازمان ملل متحد علت چنین تعریف گردیده است :
«‌شرط لازمی که بدون آن رفتار مجرمانه بروز نخواهد کرد »

تعریف سازمان ملل متحد از «‌علت » ناظر به «‌علت جرم » یا «‌علت جنایی » است یعنی علت را به طور علی الطلاق و عام تعریف نمی کند بلکه نوعی از علت یا « علت جرم »‌را فقط تعریف می کند و از سوی دیگر همانگونه که آقای پی ناتل از قول من هنتیگ نقل کرده است سازمان ملل متحد مفاهیم علت و شرط را به هم درآمیخته است .

الف کین برگ استاد سوئدی می نویسد :« هر رفتاری که از انسان سر می زند واکنش یک محرک است . هر موجود زنده کاملی نیز تابع این اصل است و از آنجا چنین نتیجه می شود که تمامی اعمال انسانی همیشه تابعی از وضع ساخت فردی او و فشارهای وارده از محیط بر او است از ترکیب طرز ساخت فردی و محیط فقط یک علت پدید می آید که آن را « عقده علی » می شناسند .

با تجزیه و تحلیلی که از اطراف پژوهندگان به عمل آمد مسلم گردید هر عمل آدمی ثمره سرشت یا نهاد فردی و استعدادهای ارثی او و مجموع تاثیرات عوامل محیط های داخلی وخارجی است که او را در برگرفته است ، محتویات تاریخچه حیات بزهکار از لحظه های که خود او به صورت سلول تخم تشکیل شده تا لحظه‌ای که عمل جنائی از او سرزده ، هریک به گونه‌ای در تکوین جنایت موثر بوده است . زنجیر مسدود علیت از ارتباط ناگسستنی تمام این عوامل که به نحوی در هم آمیخته اند به وجود می آید . آخرین حلقه این زنجیر مسدود  علیت رفتاری است که ما آنرا جرم می نامیم.

جرم سیاسی

جرم سیاسی ، یکی از انواع «‌جرایم » است که  در حقوق کیفری مورد بحث و بررسی قرار می گیرد . در تعریف جرم ممکن است ؛ عنصر «ضد اخلاقی » بودن یا خصیصه «‌ضد اجتماعی » بودن آن ، مورد نظر حقوقدان باشد ، لیکن هر چه هست ، به لحاظ حقوقی ، جرم ؛ فعل یا ترک فعلی است که قانونگذار برای آن مجازات یا مجازاتهایی در نظر گرفته است جرایم بنا به ملاحظات مختلفی طبقه بندی شده اند .

جرم ممکن است آنی یا مستمر ، عمدی یا غیر عمدی ، مشهود یا غیر مشهود و امثال اینها باشد . یکی از طبقه بندی های جرایم ، در حقوق جزا، طبقه بندی جرم به لحاظ روانی می باشد که در این قسم از طبقه بندی، جرم به جرم عمومی و جرم سیاسی تقسیم می شود .در مقابل جرم عمومی مثل قتل ، دزدی ، کلاهبرداری و خیانت در امانت ، جرم سیاسی قرار دارد . جرم سیاسی ، جرم ناشی از یک فکر سیاسی است و به معنی اخص ، جرمی است که به هر تقدیر با نظم سیاسی موجود ، در عرصه های داخلی یا خارجی مخالف است .

پیشینه تاریخی جرم سیاسی

جرم سیاسی و مجازات های مربوط به آن در ادوار مختلف دستخوش تحولات و دگرگونی هایی بوده است . در ادوار باستان ، در خیلی از سیستم ها و حکومت ها بنا به نظر برخی از حقوقدانان ، اساساً‌جرم سیاسی  مورد توجه نبوده و به عنوان « جرم »ی که دارای مزایایی باشد ، شناخته نبوده است . اما برخی معتقدند که در بعضی از نظام‌های حقوقی جرم سیاسی ، به هر تقدیر دارای برجستگی ویژه بوده است . النهایه ، در ادوار گذشته ، بر خلاف دورانهای بعد، این جرم مجازاتهای سنگین تری داشته و حکومتها ،برخورد بسیار شدید و هولناکی با مجرمین سیاسی می کرده اند .

بنا به قول بعضی از کیفر شناسان این شیوه ( داشتن مجازاتهای سنگین ) همچنان ادامه  و استمرار داشته است تا پس از انقلاب  فرانسه و حاکمیت مکاتب طرفدار فرد ، پس از تغییر و تحولاتی ، جرم سیاسی،‌تعریف ویژه‌ای می یابد و از آن به بعد در برخورد با مجرمان سیاسی مدارای بیشتری می شود و امتیازات خاصی به مجرمین سیاسی داده می شود .

مجدداً پس از تحولاتی ، این برخوردها ، چهره  عوض می کند و بار دیگر با مجرمان سیاسی ، چون گذشته با خشونت و تندی بیشتری رفتار می شود ، و حتی در برخی از کشورهای مترقی که طرفدار حقوق فردی نیز هستند ، برای جرایم سیاسی و مصادیق آن رفته رفته  محدودتر و تنگ تر می شود، به حدی که در کشورهای کمونیستی و امثال آن مجدداً جرم سیاسی از  « گناهان کبیره » تلقی می گردد در خیلی از موارد ، عنوان جرم سیاسی و تعریف آن از حقوق جزایی و قوانین کیفری محو شده و دیگری نامی از « جرایم سیاسی » برده نمی‌شود .

تعریف جرم سیاسی

تعریف جرم سیاسی ، مسئله‌ای است که از آغاز کار ایجاد گفتگوی بسیار کشده و هر تعریفی با ایراد و اشکالی مواجه شده است .

در قانون هیچ کشوری نمی توان ضابطه‌ای دقیق برای تشخیص جرم سیاسی بدست آورد نظریه های دانشمندان علم حقوق نیز باندازه‌ای متشتت و متباین است که اگر بر دشواری کار نیفزاید چیزی از آن نمی کاهد . با این مقدمه پیداست که تعریف علمی جرم سیاسی بسیار مشکل است .

بیشتر کشورها در قوانین خود مقرراتی برای جرم سیاسی وضع کرده اند اما قانونگذاران کشورهای مختلف فقط تا همین جا با هم همراه و هم رایند و از همین نقطه از یکدیگر جدا می شوند. همین که مساله قانونی به این صورت مطرح شد که با مجرم سیاسی چگونه باید رفتار کرد . تشتت و اختلاف آراء به حد نهایت می رسد در این مورد دو نظر کاملاً‌متضاد وجود دارد یکی طرفدار شدت عمل است و دیگری جانبدار رفق و مدار جانبداران مکتب اصالت فرد یا در برابر آنان طرفداران اصالت اجتماع همچنین مکتب هائی که آزادی افراد را بر قدرت دولت مقدم می دانند یا برعکس قدرت دولت را بر تراز هر مصلحتی می شناسند، مظاهر مختلف این دو طرز تفکر مختلفند .

در تعریف جرم سیاسی تعارض مکتب های اجتماعی و سیاسی هر چه واضح تر نمودار می شود .جرم سیاسی بیشتر در ضمن شورش یا انقلاب رخ می دهد و در ضمن این امور باز شناختن اندیشه های هرج و مرج طلبانه از اندیشه‌ای درست و اصلاح طلبانه کار دقیق و دشواری است .

نتیجه گیری

جرم سیاسی یکی از جرایمی است که تعریف دقیقی از آن نشده است و نمی توان ضابطه‌ای دقیق برای تشخیص جرم سیاسی بدست آورد دانشمندان علوم حقوق نظریه های مختلفی درباره جرم سیاسی داده اند (  اصل 168) قانون اساسی مقرر کرده است که رسیدگی به جرایم سیاسی اولاً‌علنی و ثانیاً با حضور هیات منصفه انجام پذیرد .

تسهیلات و تخفیفات متعددی برای متهمان و مجرمان سیاسی پیش بینی شده است که در جرایم دیگر کم‌تر مشاهده می شود برای مثال زندانیان سیاسی را نمی توان به هیچ وجه در طول مدت محکومیت به پوشیدن لباس  موظف نمود هم چنین دستبند زدن به متهمان و محکون سیاسی ممنوع است .

جرم سیاسی یا بغ در شریعت اسلام مورد عنایت و توجه شارع می باشد و شاید علت آن این باشد که در نظام مقدس جمهوری اسلامی ذکری از قوانین مربوط به جرم سیاسی به طور مستقل و جدای از قوانین حدود و قصاص ودیات به میان نیامده است .

پیشنهادات

با توجه به اینکه جرم سیاسی امروزه در یک مقطع بحرانی و بسیار نابسامان از دوران حیات خود به سر می‌برد ،لازم است که مقامات و مسئولین کشور به پیشنهادها و نکات زیر توجه لازم و کافی مبذول دارند:

1. در حال حاضر تنها بر اساس اصل 168 قانون اساسی از جرم سیاسی یاده شده و هویت آن به رسمیت شناخته شده است . اما صرف نظر از قانون اساسی ، دیگر هیچ قانون یا نهاد سیاسی ، اجتماعی و حقوقی توجه ویژه‌ای به این موضوع ننموده و قوای رسمی حاکم نیز عمداً‌و با توجه به موضوع از کنار مسئله بدون هرگونه موضع گیری و اظهار نظر می گذرند. بنابراین لازم است که هر چه زودتر مقامات و قوای حاکم ، بین این موضوع مهم یعنی جرم سیاسی پرداخته و حدود، چهارچوب ، مصداق و احکام آن را مشخص کنند .زیرا با وضعیت فعلی امکان سوء‌استفاده وجود دارد و ممکن است افرادی به ناحق در زندان نگهداری گردند . بدون آنکه دقیقاً‌جرم آنها و احکام مناسب با آن تعیین شده باشد .
2. لازم است که با زندانیانی که به عنوان مجرم سیاسی دستگیر شده اند رفتار مناسب و متفاوت با سایر مجرمین عادی صورت گیرد .

[1] – کی نیا ، مهدی ، مبانی جرم شناسی ، جلد اول ، ( تهران )، انتشارات دانشگاه تهران ، 1382، چاپ ششم ، ص یک.

• پیشگفتار
• مقدمه

فصل اول :‌کلیات  – 1

• بخش اول : تعریف جرم شناسی  – 1
• گفتار اول : چرا جرم شناسی را دانش مقدسی می شماریم ؟ – 2
• بخش دوم : علت جرم  – 3 –
• خلاصه فصل اول : – 4

فصل دوم : احکام و مسائل جرم سیاسی  – 6

• بخش  نخست: پیشینه تاریخی جرم  – 6
• بخش دوم : تعریف جرم سیاسی – 10
• گفتار اول: ویژگی های جرم سیاسی  – 16
• بخش سوم : نحوه برخورد کلی با مجرمان سیاسی  – 17
• بخش چهارم : میزان و نوع مجازات در جرایم سیاسی و نقش هیات منصفه  – 20
• بخش پنجم : علنی بودن دادگاه ، حضور هیات منصفه و حضور وکیل و تاکید بر تشکیل جلسات دادگاه در محاکم دادگستری  – 21
• بخش ششم : تاملی در تخفیفات و تسهیلات  – 22
• خلاصه فصل دوم : – 25

فصل سوم : بغی یا جرم سیاسی از نظر اسلام  – 26

• بخش اول : تعریف جرم سیاسی از نظر اسلام  – 27
• بخش دوم : شخصی (‌و یا درونی بودن )‌جرم سیاسی ( بغی ) و یا مادی و بیرونی بودن آن از نظر اسلام 29
• بخش سوم : شرایط جنگ با بغات یا مجرمین سیاسی  – 32
• بخش چهارم: جرم سیاسی در متون اسلامی  – 33
• بخش پنجم : مزایای مجرمین سیاسی و حقوق بغاه  – 36
• گفتار اول : قبل از اقدام به جنگ – 36
• گفتار دوم : در خلال شورش و پس از جنگ  – 37
• خلاصه فصل سوم  – 38
• نتیجه گیری – 40
• پیشنهادات – 41
• منابع و ماخذ – 42

منابع

1. آخوندی ،محمود ؛آیین دادرسی کیفری ج 2 ،وزارت ارشاد .
2. اصغری ، سید محمد ؛ جرم سیاسی در تهران ، اطلاعات ، 1378.
3. اولیویه ، امیل ، باکله هنک ، رزی ،‌شورای دولتی فرانسه و استرداد در امور سیاسی، به نقل از مجله حقوقی دفتر خدمات حقوقی بین المللی ، شماره 14 – 15 .
4. زینلی ، محمدرضا،‌جرم سیاسی و حقوق جزای اسلامی ، تهران : امیرکبیر، 1378.
5. صادقی ، میر محمد ، جرایم علیه امنیت و آسایش عمومی ، نشر میزان ، 1386.
6. کی نیا ، مهدی ، مبانی جرم شناسی ، جلد اول ، تهران ؛ دانشگاه تهران .