نهضت مشروطیت در ملی شدن صنعت نفت

برای تاریخ معانی و تعاریف گوناگونی گفته اند و از جمله «تعیین کردن مدتی از ابتدای امری عظیم و قدیم و مشهور تا ظهور امر ثانی که دنبال اوست».

این تعریف و معنی بیشتر به خود تاریخ اتکاء دارد تا به موضوعات تاریخ که نظر ما متوجه آن است؛ بنابراین از تعریف دیگری استفاده می کنیم: «سرگذشت یا سلسله اعمال و وقایع و حوادث قابل ذکر که به ترتیب از منه تنظیم شده باشد».

چنانچه ملاحظه می نمایید اساسی ترین رکن در تعریف تاریخ، زمان گذشته است. سابقه هر چیز را ما می توانیم در عنوان تاریخ آن چیز بازگو نماییم و به همین مناسبت تاریخ می تواند به انواع بی شماری تقسیم گردد: تاریخ پیامبران، تاریخ ادیان، تاریخ تمدن، تاریخ روابط خارجی، تاریخ علوم، تاریخ ارتش… تاریخ معاصر ایران.

تاریخ معاصر ایران با مساله نفت توام و همراه است. امتیازاتی که از زمان ناصرالدین شاه در این خصوص به خارجی ها داده شده، همواره با حوادث و تحولات بسیار همراه بوده است و امروز هم که نفت را به طور کامل در اختیار داریم نه تنها با یک مسئله بزرگ اقتصادی مواجه هستیم بلکه مهمترین مسئله سیاسی روز ما را تشکیل می دهد تا آنجا که آمریکا مدعی عدم جواز استفاده از نفت به عنوان یک حربه سیاسی در خصوص ایران از آن استفاده کرد لیکن در ابتدا ژاپن و اروپای غربی به مناسبت همین نفت تا حدی در محاصره اقتصادی ایران، با آمریکا هماهنگی نکردند و یا تردید به خود راه دادند.

اهمیت نفت

تمدن امروز جهان پیوستگی غیرقابل تردیدی با نفت دارد چه مهمترین ماده ای است که تا به حال شناخته شده و صنایع دنیا را از ابتدای قرن بیستم به طور عمده به گردش در می آورد. نفت یعنی قوه محرکه صنایع، و ماده اولیه هزاران کالای مورد استفاده بشر چون مصالح ساختمانی، دارو، رنگ، الیاف، کود شیمیایی، وسائل آرایش و از همه مهمتر صنعت پتروشیمی، سوخت ناوگان عظیم دریایی، هواپیماهای غول آسای امروزی، جت های جنگنده و غیره و غیره همه از نفت است. قطع تولد یک روز نفت در دنیا دگرگونی بسیار را به دنبال دارد چنانچه تحریم نفتی اعراب در سال 1973 م (1352 هـ.ش)، مصیبتی فراموش ناشدنی برای دنیای صنعت بود تا آنجا که اروپا را به جیره بندی وادار ساخت، استفاده از اتومبیل سواری در بعضی کشورها متوقف گردید و چرخ بسیاری از صنایع از حرکت ایستاد.

سوابق نفت به طور کلی

از هزاران سال پیش بشر اندک آشنایی با نفت داشته و در موارد بسیار محدود از آن استفاده می کرده است لیکن به شکلی ابتدائی و بی‌توجه به اصول علمی. مصرف قیر در گذشته های دور بر همین اساس بوده است. حدود صد و بیست سال قبل اولین چاه نفت در آمریکا حفر گردید و استخراج آن شروع شد. در آغاز قرن بیستم فقط تولید جهانی در سال، 21 میلیون تن بود و در نیمه این قرن به پانصد میلیون تن، و در سال 1971 م (1350 هـ.ش)، به 2430 میلیون تن رسید و اکنون تولید سالیانه باید از مرز چهار هزار میلیون تن در سال گذشته باشد. مصرف نفت در کشورها یکسان نیست. معلوم است که کشورهای توسعه نیافته در مقایسه با ممالکی مثل امریکا، شوروی، ژاپن و انگلیس مصرف کمتری دارند لیکن به طور کلی مصرف سرانه ساکنین کره زمین یک تن در سال تخمین زده می شود.

امتیازات اولیه

در زمان ناصرالدین شاه یکی از اتباع انگلیس امتیاز ایجاد راه آهن را گرفت، اما در قسمتی از قرارداد قید گردید که کمپانی طرف قرارداد از معادن فلزات و نفت و قیری که در چهل میلی طرفین راه آهن است بهره برداری خواهد کرد؛ این قرارداد انجام نشد و لغو گردید.

«آلبرت هوتسن» هلندی امتیاز نفت «دالکی» بوشهر را که در آن تاریخ به نظر می‌رسید نفت قابل توجهی دارد دریافت کرد ولی از انجام کار مایوس گردید.

در سال 1250 هـ.ش (1289 هـ.ق- و 1872م)، امتیاز بسیار مهمی به «بارون جولیوس رویتر» داده شد (رویتر بنیانگذار خبرگزاری است، و خبرگزاری انگلیس رویتر هم به نام او نام گذاری شده است) این امتیاز علاوه بر راه آهن شامل استخراج همه معادن کشور (به جز معادن طلا، نقره و جواهرات) و استفاده از تمام جنگلها و اجازه تاسیس شعب پست و بانک و احداث خطوط تلگرافی در همه نقاط کشور می‌شد. چنین امتیازی چنان بی‌سابقه بود که بعضی آن را بخششی بزرگ دانسته و پاره‌ای آن را فروش یک مملکت تعبیر کرده اند.

روحانی مبارزی به نام «ملاعلی کنی» در مخالفت تا مرحله لغو امتیاز ایستاد. روسیه هم که در گرفتن امتیاز با انگلیس رقابت داشت از این امتیاز به خشم آمد. خود صاحب امتیاز نیز متوجه گردید که انجام کار و استفاده از امتیاز ساده نیست و قبل از آن که به نتیجه برسد لغو شد ولی امتیاز «بانک شاهنشاهی» و نشر اسکناس را به جای آن به مدت شصت سال گرفت. «میرزا حسین خان سپهسالار که عاقد قرارداد رویتر بود با لغو امتیاز از صدارت کنار رفت».

قرارداد دارسی

«ویلیام دارسی» در سال 1280 هـ.ش (1319 هـ.ق، 1901م) موفق به کسب امتیاز استخراج و بهره برداری و لوله کشی نفت و قیر در سراسر ایران غیر از پنج ایالت (آذربایجان، گیلان، مازندران، گرگان و خراسان) به مدت شصت سال گردید. دارسی متعهد شد ظرف دو سال شرکت یا شرکتهایی برای بهره برداری از امتیاز تاسیس کند و از عواید حاصله شانزده درصد به عنوان حق الامتیاز به دولت ایران بپردازد. به علاوه بیست هزار لیره نقداً به صورت سهم به ایران بدهد. این قرارداد پنج سال قبل از مشروطیت منعقد شد. در قانون اساسی دادن هر نوع امتیاز موکول به تصویب شد.

حوادث و وقایع انقلاب مشروطیت هم زیاد است، هم پیچیده و با این که تحقیقات بسیاری در این زمینه انجام گرفته مع الوصف مسائل مهم زیاد است و در این جا نیز امکان بحث کامل نیست، بنابراین باز هم مروری کلی به آن داریم:

آغاز انقلاب و عوامل آن: مشخص نیست چه روزی انقلاب شروع شد و چه شخصی و یا اشخاصی آغاز گر آن بودند ولی می توان حوادثی را دید که مجموعاً دلیل پیدایش مشروطیت است از جمله شکست ایران در دو جنگ با روسیه و انعقاد قراردادهای گلستان و ترکمنچای، برقراری کاپیتولاسیون به ضرر ملت ایران که عملاً مشکلاتی را ایجاد کرده بود، بی اعتباری دولت مردان در خارج از کشور به علت بی‌لیاقتی، توسعه ارتباط بین ایران و بعض ممالک اروپایی و آگاهی جمعی از ایرانیان از وضع ممالک اروپا امتیازاتی که دولت های روس و انگلیس با رقابت در ایران به دست می آوردند و قرضه هایی که به دلایل خاص و شرایط اسارت بار اخذ می شد، عدم توجه زمامداران ایران به حقوق واقعی مردم و به سرنوشت مملکت و از دست رفتن قسمتی از خاک ایران در شمال و شرق، آمادگی گروه‌های زیادی از مردم برای تحول که آزمایش آن را در واقعه تنباکو نشان داده بودند؛ ظلم و جور و تعدی عمال حکومت مثل عین الدوله و شاهزادگان قاجار و مسافرت های زائد و پر خرج سلاطین و صدراعظم به اروپا و نفرت کلی مردم از ترتیب اداره مملکت. در این زمان خزانه دولت از خزانه شخص شاه جدا نبود و عواید دولتی را شاه به مانند ثروت شخصی خود در هر جایی که دلش می خواست خرج می کرد. فشار مالیاتی مردم را خرد کرده بود، مثلاً از دهقانان که هشتاد درصد جمعیت را تشکیل می دادند در سال، چهل نوع مالیات اخذ می شد تحرک مراجع مذهبی و آگاه ساختن مردم به آنچه در کشور می‌گذشت قسمتی از عواملی است که در انقلاب تاثیر داشت و مبارزه غیرفعال مردم ایران را به تدریج به مبارزه فعال تبدیل کرد. فریاد اعتراض نیرومندتر شد و کم کم شکل عصیان گرفت و در سراسر ایران انجمن هایی تشکیل شد.

چگونگی مبارزات: به دنبال آگاهی مردم در سال 1322 هـ.ق (1284 هـ.ش)، در خیابان گمرک باغ میکده اجتماعی تشکیل شد و سوگند یاد کردند که در راه انقلاب مجاهدت نمایند. کمیته ای نه نفری انتخاب کردند که از جمله: «سیدجمال‌الدین واعظ اصفهانی»، «ملک المتکلمین» و «دولت آبادی» اعضای آن بودند و با نظر سه روحانی برجسته زمان یعنی: آیت‌الله سید عبدالله بهبهانی، آیت‌الله سید محمد طباطبایی و آیت‌الله شیخ فضل‌الله نوری شبنامه هایی منتشر ساختند. جمعی از اعضاء کمیته دستگیر شدند و اقدامات «علاءالدوله» نفرت عمومی را افزایش داد. واقع «نوز» هم ابعاد مساله را گسترش داد. نوز بلژیکی که برای اصلاح گمرک آمده بود چنان بر اوضاع مسلط شده بود که به دستور کسی توجه نداشت وعامل اجرای مقاصد روسها بود و چون جنبه روحانیت نهضت مشروطه غلبه داشت و روسها مخالف آن بودند نوز بلژیکی را لباس روحانیت پوشاندند و از او در حال مسخره ای عکس گرفتند. آشوبی ایجاد شد و مردم بانک استقراض روس را ویران کردند و شاه خسارت آن را پرداخت. و از طرفی به علت‌جنگ روس و ژاپن صدرو قند به ایران کم شد و قیمت آن بالا رفت. «علاءالدوله» دو نفر از بازرگانان معمر و محترم را چوب زد. بازار تعطیل شد، مردم جمع شدند و روحانیون به مسجد آمدند.

«عین الدوله» که پس از عزل اتابک و عزیمت به حجاز، صدراعظم شده بود و در مقابل علما و مشروطه خواهان ایستاده بود دستور داد سید جمال الدین واعظ را از منبر پایین آوردند. در نتیجه زد و خورد در گرفت و جمعی کشته شدند دو سید روحانی و شیخ فضل الله نوری یک ماه در حضرت عبدالعظیم متحصن شدند. علاءالدوله عزل و بنا شد عدالتخانه تاسیس کرد.

حوادث پس از مشروطیت: مجلسی موقتی برای تنظیم نظامنامه انتخابات تشکیل گردید و کار خود را در 17 شهریور 1285 هـ.ش تمام کرد. انتخابات تهران آغاز شد. شصت نفر نماینده از تهران از گروه‌های روحانیون، اعیان، بازرگانان، کشاورزان، پیشه وران انتخاب شدند. و چون انتخاب نمایندگان شهرستان‌ها با وجود حکام مستبد ممکن نبود اولین جلسه مجلس شورای ملی تنها با حضور نمایندگان تهران در 14 مهر 1285 هـ.ش (7 اکتبر 1907م) در کاخ گلستان با حضور شاه که با صندلی چرخدار آورده شده بود تشکیل و با نطق یک جمله ای شاه افتتاح شد، مردم جشن گرفتند. اولین دولت بعد از مشروطیت را مشیرالدوله در 18 شعبان 1324 هـ.ق (اکتبر 1906م)، تشکیل داد نخستین دوره انتخابات صنفی بود، صنیع الدوله رئیس مجلس شد، قانون اساسی را تدوین و در 4 ذیقعده به امضاء مظفرالدین شاه رساندند و در ظرف یک سال متمم قانون اشکالات سیاست خارجی مواجه بود با استخدام شوستر آمریکایی برای اصلاح امور مالی و یال مارسن سوئدی برای اصلاح ژاندارمری و مسیوپرنی فرانسوی برای اصلاح دادگستری موافقت کرد و قوانین بسیاری را تصویب کرد، و در سال 1330 هـ.ق (1911 م مطابق با 1291 هـ.ش)، نیز مواجه با اولتیماتوم روسیه تزاری راجع به اخراج شوستر شد، اولتیماتوم را رد کرد ولی تحت فشار خارجی منحل گردید.

احزاب‌سیاسی دوران انقلاب مشروطیت: در سال اول فتح تهران(رجب 1327هـ.ق مطابق با 1908م مطابق با 1288 هـ.ش) در ایران دو حزب پیدا شد یکی «انقلابی» و دیگری «اعتدالی» و بعد از افتتاح مجلس دوم دو حزب فوق به نام «دمکرات عامیون» و «اجتماعیون اعتدالیون» به مجلس معرفی شدند احزاب سیاسی دیگری هم مثل «حزب اتفاق» و «حزب ترقی» پیدا شدند که نماینده ای در مجلس نداشتند. حزب دمکرات با انگلیس روابط خوبی داشت و مامورین بریتانیا در ایالات از این حزب حمایت می‌کردند. برنامه حزبی دمکرات جدایی روحانیت از سیاست بود، نظام اجباری را خواستار بودند، همچنین از قانون منع احتکار، تعلیم اجباری، ترجیح مالیات غیرمستقیم بر مستقیم، تقسیم املاک بین رعایا حمایت داشتند. دمکراتها حزب مقابل، یعنی اعتدالیون را ارتجاعی می نامیدند از جمله اعضای دمکرات سیدحسن تقی زاده، سلیمان میرزا، سید رضا مساوات و حسین قلی خان نواب بودند. روزنامه های مشهوری مثل «ایران نو» در تهران، «شفق» در تبریز، «نوبهار» در خراسان را دمکراتها منتشر می‌ساختند. تمایل دمکراتها به غرب بود.

اعتدالیون جمعیت بیشتری داشتند هم در مجلس و هم در خارج از مجلس. اینان دمکراتها را تندرو می خواندند و اتهام بی‌دینی و کفر به آنها می زدند. سپهدار اعظم تنکابنی، سردار محبی، آیت الله طباطبایی و آیت الله بهبهانی پیشروان مشروطیت، ناصرالملک نایب السلطنه و فرمانفرما و غالب اعیان و روحانیون و اکثریت نمایندگان مجلس یا عضو این حزب بودند و یا هوادار آن، کم کم اختلافات و تعارضات دو حزب بالا گرفت و وقتی آیت الله سید عبدالله بهبهانی به قتل رسید دمکراتها در معرض اتهام قرار گرفتند. تقی زاده با این که نماینده مجلس بود در مقابل سیل حملات نتوانست دوام بیاورد و به خارج از ایران رفت. مساله اولتیماتوم روس در مورد حضور مستر شوستر آمریکایی و اجبار او به خارج از ایران دمکراتها را به شکست رساند و ناصرالملک در این کار موثر بود، زیرا بعد از مجلس دوم سه سال و چند ماه به طور مطلق فرماندار بود و اعمال خشونت می کرد و انتخابات مجلس را هم انجام نداد و برای درهم کوبیدن دمکراتها به روسیه نزدیک شد.

طرح اجرای ملی شدن نفت مصوب مجلسین

طرح اجرای ملی شدن نفت در نه ماده به شرح ذیل تصویب گردید:

ماده اول – به منظور ترتیب اجرای قانون بیست و چهار و بیست و نهم اسفند سال 1329 هـ..ش راجع به ملی شدن صنعت نفت در سراسر کشور هیئت مختلطی مرکب از پنج نفر از نمایندگان مجلس سنا و بنج نفر از نمایندگان مجلس شورای ملی به انتخاب هر یک از مجلسین و وزیر دارایی یا قائم مقام او تشکیل می شود.

ماده دوم– دولت مکلف است با نظارت هیئت مختلط بلافاصله از شرکت سابق نفت انگلیس و ایران خلع ید کند  چنانچه شرکت برای تحویل فوری به عذر وجود ادعایی بر دولت متعذر شود دولت می تواند تا میزان بیست و پنج درصد از عایدات جاری نفت را پس از وضع مخارج بهره برداری برای تامین بدهی احتمالی شرکت در بانک ملی ایران یا بانک مرضی الطرفین دیگر ودیعه گذارد.

ماده سوم– دولت مکلف است یا نظارت هیئت مختلط به مطالبات و دعاوی حقه دولت و همچنین به دعاوی حقه شرکت رسیدگی نموده نظریات خود را به مجلس گزارش دهد که پس از تصویب مجلس به موقع اجرا گذاشته شود.

ماده چهارم– چون از تاریخ بیست و نهم اسفند که ملی شدن  صنعت نفت به تصویب مجلس سنا نیز رسیده است کلیه درآمد نفت و محصولات نفتی حق مسلم ملت ایران است دولت مکلف است با نظارت هیئت مختلطه به حساب شرکت رسیدگی کند و نیز هیئت مختلط باید از تاریخ اجرای این قانون تا تعیین هیات عامله در امور بهره برداری دقیقاً نظارت نماید.

ماده پنجم– هیئت مخلط باید هر چه زودتر اساسنامه شرکت ملی نفت را که در آن هیات عامل و هیئت نظارتی از متخصصان پیش بینی شده باشد تهیه و برای تصویب به مجلسین پیشنهاد کند.

پیشنهاد نخست وزیری دکتر مصدق

دکتر مصدق نماینده ای پر سابقه بود، در راس جبهه ملی قرار داشت، در دوره چهاردهم در خصوص نفت نطق های متعدد کرده و با تصویب پیشنهاد او از دادن امتیاز جدید نفت به شوروی جلوگیری شده بود، ریاست کمیسیون نفت را به عهده داشت و وجاهت ملی او هم در اوج مبارزات قابل توجه بود به خصوص نزدیکی وی به آیت الله کاشانی به او جنبه مذهبی هم می داد. بنابراین وقتی جمال امامی رهبر اکثریت مجلس پیشنهاد نخست وزیری او را داد مورد استقبال قرار گرفت. مصدق قبول این مقام را به تصویب لایحه نه ماده ای کمیسیون مخصوص نفت مشروط ساخت و این لایحه در مجلس شورا در دهم اردیبهشت و در مجلس سنا تصویب گردید و دکتر مصدق در راس دولت قرار گرفت.

بر طبق لایحه مصوب می بایست هیئتی از سنا و شورا به خلع ید از شرکت نفت بپردازند و اساسنامه شرکت ملی نفت را تنظیم کنند و از خریداران سابق برای خرید نفت به نرخ عادله دعوت نمایند.

ترکیب دلت مامور اجرای ملی شدن نفت

صنعت نفت با قانون ملی شده بود و حال می بایست این قانون اجرا شود و مجریان باید لااقل صلاحیت این کار را می داشتند و از دکتر مصدق نیز انتظار این بود که اعضای کابینه را از اشخاص خوشنام و با صلاحیت و فعال برگزیند. او می بایست نیروی عظیم ملت را در نظر گیرد و افرادی را انتخاب نماید که متکی به ملت و مومن به کار عظیمی که انجام گرفته بود باشند اما در این کار رویه خاصی در نظر گرفت، شاید می خواست جناحهای هیئت همیشه حاکمه را راضی کند. نیروهای مذهبی در این تاریخ از آیت الله کاشانی ( که با تمام قدرت از دکتر مصدق حمایت داشت و برای اولین دفعه مردم را به تقویت از دولتی وامی داشت) می خواستند که دخالت نماید اما وی دست مصدق را در انتخاب همکاران آزاد گذاشت و بالاخره در جلسه 21 اردیبهشت  1330 هـ. . ش از صدور دو نفر نماینده نود و نه نفر را به او رای موافق دادند و سه نفر دیگر هم ممتنع بودند.

تشکیل شرکت ملی نفت ایران

لازمه ملی شدن صنعت نفت ایجاد تاسیسات قانونی برای اداره آن بود. مبنای شرکت ملی همان قانون نهم اردیبهشت 1330 است که هیئت مختلط و هیئت مدیره موقت را بوجود آورد و قانون آذر 31 تاسیس شرکت ملی نفت را برابر اساسنامه ای مقرر داشت. بنابراین یک سال و نیم هیئت مدیره موقت اداره را به عهده داشت و سپس شرکت ملی برابر اساسنامه کار خود را شروع کرد. این شرکت برای تصدی عملیات اکتشاف، استخراج و بهره برداری از منابع نفتی تاسیس شد و مرکز اصلی آن در آن تاریخ خرمشهر بود. ارکان شرکت شورای عالی، هیئت مدیره و هیئت بازرسی بودند. هیئت مدیره عبارت است از یک مدیر عامل و چهار مدیر

( پالایشگاه، استخراج، بازرگانی و امور اداری ) بود. در فروردین 31 مهندس بازرگان که سمت مدیر عامل شرکت را داشت کناره گیری کرد و به جای او سناتور سهام السلطان بیات ( یکی از نخست وزیران بعد از شهریور ) منصوب شد و وظایف زیادی در خوزستان به عهده او گذاشته شد. مجلس سنا هم با ماموریت او موافقت کرد.

بروز جدی اختلاف بین سران نهضت

تا قبل از دیماه 31 اعتراض و انتقاد از دکتر مصدق و دولت او به صورت مخفی و غیر علنی انجام می شد و آیت الله کاشانی همواره در اعلامیه ها و مصاحبه های مطبوعاتی وجود اختلاف را نفی می کرد و از وحدت سخن می گفت و به حمایت از دکتر مصدق اصرار می ورزید.

کارگردانی خارجی کودتا

کرومیت روزولت که گفته می شد در جریان کودتای 28 مرداد نقش مهمی را داشته است در مصاحبه اخیرش می گوید: کودتای ایران نخستین عملیات مخفی علیه یک دولت خارجی بود که به وسیله سیا در ماههای آخر حکومت ترومن تنظیم شده بود ولی بررسی درباره اجرای آن در حکومت دمکراتها ( ترومن) که از مصدق جانبداری می کرد اقامت داشته و با کمک ژنرال شوارتسکف کودتا را رهبری کرده است. مبلغ یک میلیون دلار آمریکایی برای هزینه بلوا و آشوب و اغتشاش در اختیار داشته ولی فقط  هفتاد و پنج هزار دلار  آن را خرج کرده است. وی می گوید آیزنهاور از چگونگی عملیات مربوط به کودتا از ‎آغاز تا پایان آگاه بوده و دستور اجرای کودتا وسیله دالس وزیر خارجه آمریکا به برادرش الن دالس رئیس سابق سیا و همچنین والتر بیدل اسمیت معاون وزارت امور خارجه صادر شد. وی می‌گوید دستورات صریحی از این سه شخصیت برای اجرای این ماموریت دریافت کرده و انتخاب او به این دلیل بوده که مدتی مهمترین مقام را از طرف سیا در خاورمیانه به عهده داشته. وی می افزاید اوضاع ایران را از سال 1952 مورد بررسی قرار داده  و انگلیسی ها از مدتی پیش از آن تاریخ در زمینه پیشنهاد کودتا وارد مذاکره شده بودند، یعنی در سال 1952. بررسی درباره طرح کودتا زمانی آغاز شد که نمایندگان شرکت نفت انگلیس با توافق دولت انگلیس با او تماس گرفتند آنها در لندن در زمینه بحث درباره طرح کودتا با هم وارد گفتگو شدند. روزرولت سپس به واشنگتن برگشته و در مورد تماس با انگلیسی ها با آلن دالس و معاون او مشورت و گفتگو کرده است ماه دسامبر 1952 آیزنهاور در انتخابات ریاست جمهوری پیروز شد ولی تا ژانویه 1953 دمکراتها به حکومت لرزان خود ادامه می دادند. دالس اصرار داشت هاری ترومن ودین آچسن وزیر خارجه او که نسبت به دکتر مصدق سمپاتی دارند از موضع طرح آگاه نشوند. وی می گوید. آچسن کاملاً مجذوب دکتر مصدق بود به همین دلیل او مایل نبوده موضوع طرح کودتا را با آچسن در میان بگذارد و چون او و آلن دلس می دانستند که جان فاستر دالس در حکومت آیزنهاور جانشین آچسن خواهد بود و نمی خواستند دولتی که روزهای  آخر حکومت خود را طی می‌کند در گیر موضوعی شود که کمتر از جمهوری خواهان به آن علاقه مند بود. وی می گوید: آلن دالس می گفت: بهتر است تا برادرم کارش را تحویل نگرفته موضوع را مطرح نکنیم و به همین نحو عمل شد.

درگذشت آیت الله بروجردی و کاشانی در سال 40

در فروردین سال 40 آیت الله بروجردی درگذشت. مراسم تشییع او در حد خود بی سابقه بود. ایران را تکان داد و دولت بناچار و برای تظاهر به اسلامیت عزا و تعطیل عمومی اعلام داشت. ده ها هزار نفر از شهرهای مختلف به قم شتافتند و همین اجتماع بزرگ تبلوری از قدرت مرجعیت تشیع بود. در پایان همین سال یعنی اسفند 40 آیت الله کاشانی درگذشت. مردم از وی نیز تجلیل بی سابقه کردند تا بدانجا که از تهران تا شهر ری جنازه وی را روی دست بردند و ساعتها بطول انجامید و با سابقه ای که در تحولات سیاسی داشت موضوع با اهمیت تلقی شد.

در این رابطه ما بیان یکی از صاحبنظران را عیناً نقل می نماییم: «و انصافاً تشییع جنازه مرحوم بروجردی بقدری بزرگ و پرشکوه بود که گویا سرتاسر ایران در قم اجتماع کرده است و بر سر و سینه خود می زنند و در ماتم مرجع تقلید شان با سوز و گدازی به عزاداری می پردازند. این نفوذ فوق العاده مرجعیت عام تشیع، هر محقق و اهل مطالعه ای را تحت تاثیر قرار می داد. و ضمناً ملت را دلگرمی داد که در اثر سیاست و تدبیر ماهرانه مجتهدین بزرگ مخصوصاً آیت الله العظمی مرحوم حاج شیخ عبدالکریم حائری و آیت الله العظمی مرحوم حاج آقا حسین طباطبائی بروجردی، چنین مرکزیت و پایگاهی برای اسلام و مسلمین بنا شده که در آینده اسلام و تشیع، نقش تعیین کننده ای دارد و این پایگاه بزرگ ملت و مکتب در زمانی تاسیس و تحکیم شد که رضاشاه مامور سرکوبی مسلمانان و قلع و قمع پیروان سیدالشهداء و مذهب بود. او که درسهای زیادی از آتاتورک گرفته بود،‌کار را بجائی رساند که حتی شب تاسوعا و عاشورا مردم مسلمان تهران را به بهانه واهی، مجبور به چراغانی نمود. اظهار ارادت به خاندان ابی عبدالله الحسین (علیه السلام) ممنوع شد، روضه خوانی ها تعطیل گشت، عمامه بسر گذاشتن ممنوع شد، مظاهر و مقدسات مذهب تهدید و تخریب شد. آری در چنین موقعیتی این بزرگواران این مرکزیت را که پرچمدار مکتب و مبین حرکت عاشورا و بپا دارنده مقدسات مذهب است، بنا گذاشتند و آنان می دانستند که در آن شرائط و قبل از آنکه مرکزیتی برای روحانیت تشیع باشد و قبل از آنکه بطور گسترده مردم را آگاهی بخشند، اقدام به بعضی از امور سیاسی دیگر نتیجه چندانی نمی بخشد. لذا دست به کاری زدند که امروزه بنام حوزه علمیه و قضیه بر افق ها می تابد و حرکت اسلامی مردان بزرگ مثل مدرس و کاشانی و غیره را حیات دیگری می بخشد.

خلاصه او با داشتن چنین هدفی و با اطلاع از نفوذ بیگانگان که در نتیجه دهها سال مکر و حیله نفوذ زیادی در این کشور پیدا کرده اند. و با اطلاع از عدم بینش قوی مردم و با اطلاع از کمونیست ها و توسعه فعالیت آنها و حملاتشان علیه مذهب، از مداخله صریح در بعضی از امور سیاسی خودداری می کرد ولی در معرفی مذهب و هویت دادن به این ملت بطور مستمر و سخت، کوشش کرد. و برای همین منظور اقدام به تاسیس دارالتقریب و مراکز دینی و مساجد در سطح جهان مانند آلمان ،‌ و غیره می نماید.

و اما آیت الله کاشانی در جوانی به همراه جمعی دیگر از علماء در عراق جنگهای چریکی بپا کرد و ضرباتی به انگلیس وارد ساخت. وی بعلت صدور حکم اعدام از عراق به ایران بازگشت و در دوران دیکتاتوری رضاخان از مشاهیر علما و مدرسین بود که منزل خود را مرکز تدریس قرار داد و او با استعمار،‌مقابله و مخالفت و اعتراض شدید داشت. آیت الله کاشانی از طریق مخالفت با استعمار و بعلت حبس و تبعید های مکرر بشهرت بین المللی رسید. و تا آخر عمر با سیاست های بیگانه مخالفت می کرد و در راه اتحاد ملل اسلامی کار می نمود.