بیوگرافی خاندان سعد بن ابی وقّاص و نقش آنها در تحولات مهم تاریخ اسلام
مقدمه
در این پژوهش تحلیلی توصیفی به دنبال پاسخ این سوال بودیم که نقش خاندان ابی وقّاص (سعدبن ابی وقّاص، هاشم بن عتبه بن ابی وقّاص و عمربن سعدبن ابی وقّاص) در تاریخ اسلام چه مقدار بوده است؟ به همین منظور بحثی راتحت عنوان چارچوب نظری آوردیم و ضمن آن نظریه‌ی نخبگان را از دانشمندی به نام «پاره‌تو» مطرح کردیم. این نظریه معتقد بود که در هرجامعه‌ای افرادی هستند که به علل و انگیزه‌های‌متفاوت از موقعیت برجسته‌ای برخوردار می‌شوند. اینان کسانی هستند که در زندگی‌مستقیماً یا به طور غیر مستقیم نقش قابل ملاحظه‌ای در حاکمیت ایفا می‌کنند و از عناوینی‌نظیر وزیر،وکیل، امیر، فرمانده نظامی و انتظامی و امثالهم برخوردار می‌شوند. به گمان نگارنده این سطور می‌توان این نظریه را بر افراد شاخص این خاندان که نامشان گذشت در دوره‌های مختلف زندگانی آنان منطبق ساخت. زیرا به گمان ما آنان دراز موقعیت‌های اجتماعی، سیاسی و نظامی‌برخوردار شدند و نقش‌های‌مهمی را در مواقع مختلف ایفا نمودند که آنان را از دیگران متمایز کرد. نقش سعد ابی‌وقّاص را طی چهار دوره متفاوت مورد بحث و بررسی قرار دادیم. لحظات حساس‌مقاومت در مکه، دوره حاکمیت پیامبر(ص) در مدینه و نقش نظامی که در راستای اهداف پیامبر(ص) ایفا نمود و همچنین نقشی که در فتوحات دوره خلافت خلفای راشدین خصوصاً در زمان عمر از خود بروز داد و یکی از صحنه‌های بزرگ سیاسی نظامی تاریخ اسلام یعنی نبرد قادسیه که ورود اعراب به سرزمین بزرگ ایران و نفوذ اندیشه اسلامی را به این منطقه دربرداشت را رقم زد. همچنین در شورای خلافت تمایل وی به عثمان بن عفّان و دادن حق رای خود به عبدالرحمن بن عوف بار دیگر امام علی (ع) را از امامت مسلمین و خلافت‌پیامبر(ص) دور نمود و با کناره‌گیری که به اتفاق چند تن دیگر در دوره خلافت‌امیرالمومنین علی (ع) از خود نشان داد باعث شدند که حکومت عدل علی(ع) تضعیف شود تاجایی که طلقاء رسول خدا(ص) به خلافت و جانشینی رسول خدا(ص) طمع ورزیدند و علی (ع) درباره این افراد که به قاعدین معروف شده‌اند فرمود: آنها نه حق را یاری دادند و نه باطل راخوار ساختند.
و اما در دوره معاویه به عنوان سلطنت با وی بیعت کرد، گویا زمانی که بیعت می‌کرد نمی‌دانست چه بدعت بزرگی را در تاریخ اسلام می‌گذارد و این حمایت باعث شد، معاویه جری شده و تا آنجا پیش رفت که حکومت را موروثی خاندان خود نموده و برای بیعت گرفتن از مردم جهت یزید اقدام نمود، از آن پس هست که چه بسیار حرامها حلال و خونها به ناحق ریخته نشد، حقوق مردم و مصالح عمومی امت اسلامی پایمال هوای نفسانی خاندان بی‌امیه گردید. ولی وقتی که معاویه بن ابی سفیان دست به‌ناسزاگویی علی (ع) برداشت وی به صورت انفعالی شروع کرد به بیان فضائل‌امیرالمومنین علی بن ابیطالب(ع) که این مسئله خود حقانیت علی (ع) را نشان می‌دهد. به‌همین خاطر هر انسان عاقل و منصفی بدون هیچ گونه زحمتی این واقعیت را که سعد نقش‌مهمی را گاه مثبت و گاه منفی ایفا نموده است در خواهد یافت. اما از آنجایی که شخصیت بزرگی مانند سعد خطاهای بزرگی را که پس از پیامبر(ص) در دوره عثمان بن عفان و علی ابن ابیطالب و هنگام بیعت با معاویه انجام داد، در نگاه نگارنده شخصیت منفی ارزیابی می‌شود. ولی خدمات ایشان در زمان رسول خدا (ص) را نمی‌شود نادیده گرفت.
نقش برادرزاده‌اش هاشم در دوره فتوحات شام و عراق نیز غیر قابل انکار است. او در جنگ یرموک چشم خود را از دست داد و به اعور معروف شد و از آنجایی که در جنگ سرعت خاصی داشت به «مرقال» شهرت یافت و در جنگ صفین در عداد مالک اشتر و عماربن یاسر، قوّت قلب امیرالمومنین علی(ع) بود. در این جنگ بود که پرچمدار علی(ع) شد و به فیض عظمای شهادت رسید. گرچه پدر او عتبه از کفار قریش بود و در جنگ احد به صورت پیامبر(ص) آسیب وارد کرد.
امّا نقش عمر فرزند سعد پس از ورود به واقعه کربلا برجسته می‌شود. فاجعه‌ای که به فرماندهی او رقم خورد و روی تاریخ را سیاه نمود و چنان در دام آل ابی سفیان و آل زیاد گرفتار آمد که‌نتوانست از آن نجات یابد و به همراه آل ابی سفیان و آل زیاد سزاوار لعن و نفرین ابدی شد. چیزی که در این نتیجه‌گیری مهم است دلیل این سقوط است. سعد وقّاص که از مصاحبت رسول خدا(ص) برخوردار بوده و در زمره صحابه رسول خدا(ص) است و عمربن سعد که از تابعین و از فرزندان صحابه رسول خداست گرچه از مسلمانان بوده و ظاهرالصلاح‌اند اما عمق ایمان آنان آنچنان نبود که تا آخر عمر بر صراط مستقیم و حق و حقیقت، پایدار باقی بمانند.
در واقع می‌توان به این نتیجه رسید که‌ضعف ایمان و روی آوردن به مال و زخارف دنیوی که از دوره خلیفه سوم آغاز شده بود باعث شد آنان را به ورطه انحراف بغلتاند. در حالیکه افرادی مثل سلمان فارسی، ابوذر غفاری، مقداد، عبدالله بن مسعود، عمار یاسر، مالک اشتر و هاشم بن عتبه بن ابی وقّاص هم‌موقعیتی مثل موقعیت آنان را داشتند امّا هرگز آلوده و گمراه نشدند.
کلیات
طرح موضوع
یکی از دوران‌های حساس تاریخ جهان، عصر بعثت و نبوت آخرین پیامبر خدا حضرت محمد بن عبدالله (ص) است. مردی که توانست انسان هایی را پرورش داده، بر روند تاریخ تاثیر گذارد و مسیر آن را تغییر دهد. در راستا بررسی زندگانی برخی از این کارگزاران و همراهان خواندنی و قابل بررسی‌است که از میان آنها سعد ابی وقّاص، فرزندش عمربن سعد و پسر برادرش هاشم بن عتبه ابن‌ابی وقّاص هستند که زندگی پرفراز و نشیبی دارند. از آنجایی که پدر در زمان رسول خدا(ص) از مسلمانان اولیه بوده و یکی از اصحاب بشمار می‌رود و پس ازرحلت آن حضرت تغییراتی هر چند به مرور در این خانواده بوجود آمده تا جایی که فرزندش‌عمربن سعد فرمانده سپاهی است که امام حسین(ع) نوه همان پیامبر(ص) را با وضع‌فجیعی به شهادت می‌رسانند اما از سوی دیگر و پسربرادرش هاشم که از پدری کافر بوده از شیعیان‌مخلص علی (ع) می‌شود. پژوهش حاضر بررسی فراز و فرودهای این خانواده درتحولات قرن اول هجری است.
اهمیت موضوع و علت انتخاب آن
بررسی بیوگرافی خاندان ابی وقاص که در تحولات مهم تاریخ اسلام و مقاطع مختلف آن نقش ایفا نمودند باعث شده است که برای فهم این تحولات پژوهشی ترتیب داده شده و ضمن بررسی بیوگرافی این خاندان و نقش و جایگاه آنان را در تاریخ اسلام مشخص شود.
سابقه‌ی پژوهش
با توجه به دوره زندگانی این اشخاص که با صدر اسلام همزمان است در منابع‌اصلی تاریخ اسلام به صورت پراکنده مطالبی یاد می‌شود و پژوهش هایی صورت گرفته اما به نظر می‌رسد تاکنون به طور مستقل این موضوع با چنین طرح سوالی مورد تحقیق و بررسی قرار نگرفته‌است. به همین علت تلاش می‌شود این پژوهش با استفاده از منابع اصلی و بررسی پژوهش‌‌های پراکنده‌ی که موجود است، سعی شده که به این سوال پاسخ داده شود.
سوال اصلی پژوهش
به طور قطع همه صحابه و کارگزاران بزرگ رسول خدا(ص) یکسان نبوده‌اند بلکه برخی از آنها تاثیرات و نقش مثبت و احیاناًبعضی از آنها نیز نقش منفی ایفا نموده‌اند. در این پژوهش سوال اصلی این است:
نقش خاندان ابی وقّاص در تحولات سیاسی، اجتماعی تاریخ اسلام چه بوده است؟
فرضیه پژوهش
فرضیه اصلی:
این خاندان با دارا بودن روحیه نظامی در یکی از بزرگترین صحنه‌های نظامی تاریخ اسلام یعنی قادسیه راه ورود فیزیکی اعراب و اندیشه اسلامی را در شرق کشور گشود. پس از فتوحات در شرق سرزمین‌های خلافت به نوعی دوری از نظامی‌گری روی آورد، با این همه همواره در مسایل مهم تاثیرگذار بوده، خصوصاً در روی کار آمدن خلیفه سوم و همچنین در خلافت علی (ع) که خود را کنار کشیده، با آن حضرت همراهی نکردند و نسل دوم این خاندان نقش متفاوتی را ایفا نمودند یکی همراه علی (ع) و یکی قاتل فرزند آن حضرت و در زمره آل ابی‌سفیان درآمد.
فرضیه رقیب: سعد و خانواده وی از خاندان مهم نبوده و در جریان خلافت علی(ع) زمانه مشحون فتنه بوده و سعد کار خبطی انجام نداده و کناره‌گیری از خلیفه کار خطایی نبوده است.
مفاهیم و متغیرها
مفاهیم
خاندان ابی وقّاص: منظور سعدبن ابی وقّاص و پسرش عمربن سعد ابی وقّاص و پسر برادر سعدیعنی هاشم بن عتبه ابن ابی وقّاص است.
حیات سیاسی نظامی: زندگانی سیاسی سعدابی وقّاص، هاشم بن عتبه و عمر بن سعد وهمچنین سمت‌های نظامی که این افراد به آن دست یافتند.
تحولات تاریخ اسلام منظور قرن اول هجری قمری است.
متغیرها
متغیر مستقل:
حیات سیاسی نظامی خانواده ابی وقّاص
متغیر وابسته:
تاثیرات این خانواده در تحولات نظامی سیاسی جامعه‌ی قرن اول هجری قمری.
سوالات فرعی
- خاندان ابی وقّاص از چه طائفه‌ای بودند و نسبتشان با پیامبر(ص)؟
- چگونگی اسلام آوردن سعد ابی وقّاص و چگونگی زندگانی وی در زمان رسول خدا(ص)؟
- چگونگی دست یابی به مقامات نظامی و سیاسی؟
- اعتقادات آنان پس از رحلت پیامبر(ص)؟
- زندگی آنان در زمان خلفای سه گانه؟
- زندگی و حیات سیاسی آنان در زمان خلافت امیرالمومنین(ع)؟
- زندگی و حیات سیاسی آنان پس از شهادت امیرالمومنین(ع)؟
- چگونگی ورود عمربن سعد به واقعه‌ی کربلا؟
- عاقبت زندگانی سعدابی وقّاص؟
- عاقبت زندگانی هاشم بن عتبه بن ابی وقّاص؟
- عاقبت زندگانی عمر بن سعد؟
مفروضات تحقیق
- براساس نقل منابع و پژوهش‌ها سعد ابی وقّاص از صحابه پیامبر(ص) و مسلمانان اولیه است.
- در زندگانی سعد بن ابی وقّاص فراز و فرود وجود دارد.
- هاشم بن عتبه یکی از شیعیان علی (ع) بوده و در جنگ صفین به شهادت رسید.
- عمربن سعد از طرف عبیداله بن زیاد فرماندهی لشگری است که به جنگ با امام‌حسین (ع) پرداخت و نتیجه آن به شهادت رسیدن امام (ع) و یارانش در عاشورای سال 61 هجری بود.
روش پژوهش
روش این پژوهش تاریخی است که با بررسی و نقد وقایع به توصیف و تحلیل موضوع می‌پردازد و بصورت کتابخانه‌ای می‌باشد.
سازماندهی پژوهش
این پژوهش به بررسی نقش سیاسی، نظامی خاندان ابی وقّاص می‌پردازد. در مقدمه‌به طرح تحقیق و معرفی و نقد منابع پرداخته می‌شود و در فصل مقدماتی به بیان کلیات و مفاهیم نظری که همان تبیین نقش شخصیت در تاریخ باشد، اشاره خواهد شد.
این پژوهش علاوه بر مقدمه و فصل مقدماتی دو بخش مستقل نیز دارد، که در بخش اول به زندگانی ونقش سعد بن ابی وقّاص خواهد پرداخت که نسل اول این خانواده است و آن نیز چند فصل‌دارد. فصل اول زندگانی وی در دوران مکه، فصل دوم زندگی و نقش وی در دوران مدینه وفصل سوم سعد در دوران خلفای راشدین و فصل چهارم نیز به عزلت گزینی سعد اشاره‌خواهد شد، و ضمن این فصول نقش هائی که وی در دوره‌های مختلف ایفا نموده است، آشکار خواهد شد.
در بخش دوم به زندگانی و نقش نسل دومی‌های این خاندان یعنی هاشم بن عتبه بن ابی‌وقّاص و عمربن سعد بن ابی وقّاص پرداخته خواهد شد. در این بخش، که دو فصل دارد و طی‌چند گفتار حیات سیاسی نظامی و نقش آنان روشن می‌شود.
و نیز طی این دو بخش خبط و خطاهای این خاندان و نیز نقش مثبتی که در تاریخ اسلام ایفا نمودند بیان می‌شود و در پایان جمع بندی ارائه خواهد شد.
معرفی و نقد منابع
در این قسمت از پژوهش به معرفی و نقد کوتاه چند منبع و مولف آنان پرداخته شده است، که استفاده عمده از آنها صورت گرفته و نظم آن نیز به ترتیب تاریخ وفات مولف می‌باشد.
ابن اسحق؛ سیره النبی (ص) (متوفی ـ 151 ه)
اصل این اثر مربوط می‌شود به ابن اسحق که در سال 151 هجری در گذشته است این اثر مشتمل بر اخبار زندگانی پیامبر(ص) درمکه، هجرت، مدینه و جنگها و احوال آن حضرت‌و یارانش در این دوره می‌باشد. ابن هشام که متوفی سال 218 هـ. ق می‌باشد، این کتاب را تهذیب نموده و آن را با یک واسطه که زیاد بن عبدالله البکائی باشد نقل می‌کند و آن را سیره رسول الله(ص) نام نهاده است.
عبدالملک بن هشام که در واقع یکی از راویان طبقه دوم سیره ابن اسحق است، به زعم خوداخبار و اشعاری که ارتباطی با حیات پیامبر(ص) نداشت را حذف نموده است. نکته جالب‌توجه اینکه اخبار مربوط به امام علی بن ابی طالب(ع) نیز حذف شده است.[1]
کتابی که مورد استفاده در این پایان نامه قرار گرفته است دو مجلد فارسی آن است که بدست رفیع‌الدین اسحق بن‌محمد همدانی قاضی ابرقوه در قرن هفتم به فارسی برگردانده شده و توسط‌اصغر محمودی تحقیق و انتشار یافته است.
واقدی؛ مغازی (متوفی 207ه)
محمد بن عمر بن واقد معروف به واقدی مورخ معروفی است که حدود بیست اثر درتاریخ اسلام اعم از مغازی، سیره و طبقات را به او نسبت داده‌اند.
گویا کتاب مغازی جزئی از کتاب بزرگ وی یعنی کتاب التاریخ و المبعث والمغازی‌باشد واقدی دست به تحقیق مفصلی راجع به مغازی پیامبر(ص) زده است و با رفتن به مناطقی که در آنها نبرد صورت گرفته بود، آن مکانها را از نزدیک مشاهده نموده است.[2] و با توجه به اخبار و روایات موجود، به بررسی غزوات و سرایای پیامبر(ص) پرداخته است.
از آنجائی که کتاب وی در بردارنده مطالب نقادانه درباره جنگهای پیامبر(ص) است و سعد نیز یکی از افراد نظامی بوده و در این جنگها حضور داشت، مطالب این کتاب در این تحقیق به کرات مورد استفاده قرار گرفته و در مقایسه با دیگر کتب، تخصصی‌تر به نظر می‌رسد.
در این کتاب ابتدا با اشاره به سرایای رسول خدا (ص) به تفصیل به بحث درباره غزوات، خاصه بدر، احد و خندق و فتح‌مکه و حنین پرداخته است. این کتاب توسط دکتر محمود مهدوی دامغانی در سه جلد به فارسی ترجمه و منتشر شده است.
نصر بن مزاحم منقری؛ وقعه الصّفین (متوفی.212ه)
این کتاب یکی از تک نگاریهایی است که توسط نصربن مزاحم نگاشته شده وبصورت اختصاصی به جنگ صفین پرداخته است. در این کتاب به زمینه‌های جنگ، اصل ماجرای‌جنگ و رایزنی‌ها و داستان حکمیّت و پیامدهای آن و موضع اصحاب پیامبر(ص) در این‌رابطه اشاره شده است، خصوصاً نقش فعال هاشم بن عتبه و موضع سعدبن ابی وقّاص درآن کاملاً پرداخته شده است و می‌توان از عمربن سعد هم که به سراغ پدر رفته، تا او راترغیب به ورود به ماجرا کند، ردّپائی یافت. البته در سلسله روات این کتاب عمربن سعدنامی است که غیر از عمربن سعد بن ابی وقّاص است و آن شخص عمربن سعد بن ابی‌الصید است.
این کتاب توسط عبدالسلام محمد هارون تصحیح و شرح شده است و آقای پرویز اتابکی‌آن را ترجمه نموده و تحت عنوان پیکار صفین چاپ شده است.
محمد بن سعد کاتب واقدی؛ طبقات الکبری (متوفی 230ه)
این کتاب به سبک حدیثی تدوین شده است وی در این کتاب ابتدا به سیره پیامبر(ص) اشاره کرده و پس از آن به صحابه پرداخته و آن را در پنج طبقه دسته بندی نموده است و از آنجائیکه‌سعد بن ابی وقّاص و خانواده وی از جمله کسانی بودند که از روزهای نخستین مطرح هستند بصورت وافی به آنها اشاره شده است و ما نیز در موضوعات مختلف در ارتباط با عملکرد سعد از این کتاب بهره بردیم.
این کتاب نیز توسط مهدوی دامغانی ترجمه و انتشارات فرهنگ و اندیشه آن را به چاپ رساند.
ابن اعثم کوفی؛ الفتوح(متوفی نیمه اول قرن چهارم)
این کتاب در دو بخش تنظیم شده است. در بخش اول به دوره‌خلافت ابوبکر و عمر و عثمان می‌پردازد و فتوحات این دوره مثل فتوحات ایران و نبرد قادسیه و فتح آن مناطق به سرداری سعد و نقش هاشم بن عتبه در این نبرد را شرح می‌دهد[3] و در بخش دوم به آغاز خلافت علی (ع) تا شهادت‌امام حسین (ع) در واقعه عاشورای سال 61 هجری اشاره می‌کند[4] و به وقایعی چون قتل‌عثمان و خلافت علی (ع) و جنگهای این دوره اشاره کامل دارد و به کرّات در این پژوهش مورد استفاده قرار گرفت، این کتاب توسط محمد بن‌احمد مستوفی هروی از محققان قرن ششم ه. ق. ترجمه و توسط طباطبائی مجد تصحیح وانتشارات علمی فرهنگی آنرا چاپ نموده است.
ابوحنیفه احمدبن داود دینوری؛ اخبار الطّوال (متوفی. 282 ه)
این کتاب از کهن‌ترین تاریخنامه‌های عمومی است که ضمن بیان روابط ایرانیان و اعراب به‌جنگ‌های قادسیه و نهاوند و نیز به جریان بیعت با علی (ع) و جنگهای این دوره وضمن آن نقش هاشم بن عتبه و شهادت وی اشاره دارد.
این کتاب نیز توسط احمد مهدوی دامغانی به فارسی برگردانده وتوسط نشر نی منتشر شده است.
تاریخ یعقوبی (متوفی. 284 ه)
یکی دیگر از کتابهای عمومی تاریخ یعقوبی در دو جلد است، در جلد اول این کتاب عمدتا به تاریخ جهان پرداخته است. در جلد دوم به اخبار، احوال و روزگار رسول خدا(ص) و خلفا اشاره‌دارد. نکته قابل توجه گرایش‌های شیعی او می‌باشد، چرا که ضمن بیان تاریخ خلفای‌راشدین و اموی و عباسی مطالبی نیز درباره ائمه(ع) دارد و به ماجرای صلح امام حسن(ع)، واقعه کربلای امام حسین (ع)، ذکر احوال و سیرت امامان شیعه پرداخته است و بااحترام از آنها یاد می‌کند و در این پژوهش به‌صورت عمومی در قسمت‌های مختلف از آن استفاده شد.
این کتاب توسط مرحوم ابراهیم آیتی به فارسی ترجمه و توسط انتشارات علمی و فرهنگی‌به چاپ رسیده است. یعقوبی کتاب دیگری دارد به نام «البلدان» که شهرهاست و در این پژوهش برای تبیین تاریخ بنای کوفه و بصره و محله‌های آن از این کتاب نیز استفاده شده است.
محمدبن جریر طبری؛ تاریخ الرسل والملوک (متوفی. 310 ه)
طبری، مورخ، محدث، فقیه و مفسر بزرگ جهان اسلام است. کتاب تاریخ وی‌بصورت سالشمار اسلامی نگاشته شده است. گویا وی منابع فراوانی را در اختیار داشت و از آنها استفاده کافی برده است. اگرچه در این کتاب اخبار متناقض فراوان یافت می‌شود اما با کتابهای دیگری که وجود دارد و معاصر وی می‌باشند می‌توان تاریخ را بازسازی و بازنویسی نمود و خود وی نیز پاسخ چنین اشکالی را داده و متذکر شده که برای حفظ امانت آنچه را شنیده یا خوانده عیناً ذکر می‌کند و داوری را بر عهده پژوهشگر نهاده است.[5] در مورد واقعه عاشورای سال 61 نیزعین کتاب مقتل ابی مخنف را ذکر کرده که یکی از منابع مهم واقعه کربلاست.[6] شیوه وی به صورت حدیث است. این اثر از منابع مهمی است که درباره غزوات دوره رسول خدا(ص)، فتوحات زمان خلفاء و نبرد قادسیه و نیز جنگ صفین و واقعه کربلا در این تحقیق بهره برده شده است.
این کتاب ترجمه‌های گوناگون دارد. در این تحقیق هم از اصل نسخه عربی استفاده شد، و هم از نسخه ترجمه ابوالقاسم پاینده. این کتاب در قرن هفتم توسط ابن اثیر پالایش شد چراکه منبع مهم ابن اثیر تا اواخر قرن سوم تاریخ طبری بوده است و یک ترجمه منسوب به بلعمی وجود دارد به‌نام «تاریخ‌نامه» که در این تحقیق از آن کتاب نیز استفاده برده شده است.
علی بن الحسین مسعودی؛ مروج الذهب (متوفی.346 ه)
کتاب مروج الذهب مسعودی از دیگر کتب گران‌سنگ است که در این تحقیق مورد استفاده قرار گرفته‌است. در زمان وی دانش تاریخ، رشد قابل ملاحظه‌ای نموده و خود وی نیز گامهائی در این‌زمینه برداشت. درباره وقایع مهمی مثل بعثت، هجرت و جنگهای پیامبر(ص) و فتوح زمان خلفا بطور گذرا رد می‌شود و بیشتر به‌احوال و مسائل غیر نظامی می‌پردازد و به وقایع دوره خلفا، ماجرای شوری وبیعت با علی (ع) پرداخته است که نیز به کرّات در موضوعات مختلف از آن بهره بردیم.
کتاب دیگری که از وی بجای مانده «التنبیه و الاشراف» است که کتاب «مروج الذهب» را کامل‌می‌کند. حدود چهل اثر را به وی نسبت می‌دهند.[7] کتاب مروج الذهب در دو جلد و التنبیه والاشراف در یک جلد ترجمه و توسط انتشارات علمی و فرهنگی‌به چاپ رسیده است.
ابن قتیبه مروزی دینوری؛ «الامامه و السیاسه» (متوفی. 276ه)
وی از مورخان اهل سنت قرن سوم است و کتاب امامت و سیاست به وی منسوب است.[8] دراین کتاب به تشکیل شورای شش نفره توسط عمر، بیعت با عثمان، غائله کشته شدن عثمان‌و بیعت با علی (ع) و خودداری از بیعت توسط سعد و دوستانش برخورد می‌شود، این اثر در اصل تاریخ خلفاست که با بحث از جانشینی ابوبکر آغاز شده و تا کشته شدن امین عباسی ادامه پیدا می‌کند.
این کتاب توسط سید ناصر طباطبائی ترجمه و انتشارات ققنوس آن را چاپ نموده است.
نقش شخصیت در تاریخ
تجربه‌های تاریخی نشان می‌دهد که ترقی، تعالی و فروپاشی هر مملکتی به نقش نخبگان‌و شخصیتهای مهم سیاسی و اجتماعی آن جامعه وابسته است و اندیشه و تفکر آنها دراجرای برنامه‌های سیاسی، اجتماعی و چگونگی تحقق خواستهای مردم به میزان تعیین‌کننده‌ائی سرنوشت ساز و موثر است. بدیهی است نقش اینگونه شخصیتها را در ایجاد فرصتها و یا بهره برداری از فرصتهای موجود به هیچ روی نمی‌توان انکار کرد.
بدین ترتیب می‌توان گفت شخصیتها و بزرگان عامل تحول تاریخ بوده‌اند. در اینجا سوالات‌متعددی مطرح می‌شود؛ از جمله اینکه ایشان این قدرت و نیرو را از کجا گرفته و منشا آن چه بوده است؟ و یا اینکه آنها تا چه اندازه در گردش چرخ تاریخ نقش موثری داشته‌اند؟ و…
اصولا نظرات متعددی در جواب این پرسشها در خصوص تاثیر گذاری آنها در تاریخ‌مطرح می‌شود. شهید مطهری ضمن غلط پنداشتن نظریه زیر می‌نویسد: «عده‌ای معتقدندتاریخ را نوابغ به حرکت در آورده و حتی جهت تاریخ را آنها انتخاب کرده‌اند و هر طوردلشان خواسته تاریخ را ساخته‌اند، اندیشه و فکر آنها بوده که جامعه بشری این طور که‌هست باشد و همانها بوده‌اند که تاریخ را ساخته‌اند. معمارهای این ساختمان بزرگ، همان‌یک عده مردم نابغه بوده‌اند. در هر ملتی یک یا چند نابغه وجود دارد که تاریخ آن ملت رانوشته‌اند. مثلا فرانسه را ناپلئون ساخته، و روسیه رالنین بوجود آورده، روسیه ساخته‌دست لنین است به این معنا که اگر لنین نبود روسیه‌ای در کار نبود؛ و هر ملتی همین طوراست».
در این نظریه نقش شخصیتهای مهم تاریخی در ایجاد و تحول تاریخ بصورت اغراق‌آمیزمطرح شده است و عوامل دیگر کاملا مورد انکار قرار گرفته است. در صورتی که اگر دیگرعوامل مانند افراد جامعه، شرایط اقتصادی، مختصات جغرافیایی و… حضور نداشتند، قطعا نوابغ و شخصیتهای مهم تاریخی نمی‌توانستند کاری را صورت دهند. و در اینجاست که باید گفت نمی‌توان نقش دیگر عوامل را نفی نمود.
آنچه که باید به آن اشاره نمود، اینکه: نوابع موثرند به این معنا که همه افراد بشر موثرند،زیرا آنها شریک در اجتماعند، و اگر ملتها و افراد نبودند مسلما نوابغ بدون بازو بوده ونمی‌توانستند خود را بروز داده و کاری انجام دهند. پس نه آنها در واقع جهت تاریخ را انتخاب کرده‌اند و نه ملتها هیچ نقشی نداشته‌اند. اگر هنگامیکه نابغه ظهور می‌کرد، افرادی‌نبودند که اراده او را اجرا نمایند و طرح او را به مرحله عمل در آورند آیا کاری انجام‌میشد؟ بنابراین نظریه بعدی می‌گوید«نوابع آندسته از افراد هستند که طبیعت جامعه وقوانین حاکم بر آن را بهتر از دیگران می‌شناسند و همان کاری که نوابغ علم و صنعت درزمینه علوم انجام می‌دهند، این گروه نیز در جامعه انجام می‌دهند.
کار نوابغ صنعت جز این نیست که طبیعت را بخوبی می‌شناسند، راه مهار و هماهنگ‌ساختن آنرا بهتر از دیگران می‌دانند، و اگر چنین شناختی از طبیعت نداشتند، چنین‌موفقیت درخشانی نصیب آنها نمی‌گشت.
نوابع تاریخ هم نبوغشان در این است که بهتر از دیگران طبیعت جامعه را شناخته و خود را با طبیعت جامعه هماهنگ کرده‌اند. و توانسته‌اند نیروهای نهفته در آن را به استخدام خوددرآورده و به نیروهای متفرق وحدت بخشیده و میان قوای پراکنده حلقه اتصالی بوجود آورند و آن را در مسیر تکامل بسیج نمایند.
حتی پیامبران که بالاتر از نوابغ قرار گرفته‌اند و علم و آگاهی آنان مربوط به مقام وحی‌است، کارشان بهره برداری از نیروهای نهفته در طبیعت جامعه است، چیزی که هست‌نوابغ، گاهی آن نیروها را در مسیر صحیح و گاهی آنرا در مسیر غلط رهبری می‌کنند ولی‌پیامبران آنها را در مسیر صحیح قرا می‌داده‌اند. مثلا حضرت رسول (ص) ظهور می‌کنند،قطع نظر از مساله وحی، او نابغه است، یعنی بهتر از دیگران زمان و جامعه خودش را می‌شناسد، و میداند راهی که باید از آن راه مردم را نجات داد، چه راهی است. چیزی را که او می‌فهمد دیگران نمی‌فهمند. از یک هوش بیشتر و از اراده و تصمیمی برخورداراست، به علاوه یک سلسله صفات دیگر مثل خُلق عظیم «انک لعلی خلق عظیم» یک سلسله‌خصلتها که در جذب نیروهای دیگر تاثیر دارد.
گذشت، ایثار، فداکاری، تقوا و پاکی، مجموع اینها که در یک فرد جمع شود میتواند ناگهان‌نیروهای نهفته تاریخ را که یا خفته‌اند و یا اگر حرکتی دارند در جهت ضد تکامل تاریخ است، بیدار کند. مردم زمان او یکدیگر را غارت می‌کنند، به خاطر عصبیت‌ها با یکدیگر جنگ ونزاع می‌کنند .او نیروهای خفته را بیدار می‌کند، نیروهایی را که جهت انحرافی دارند درجهت اصلی می‌اندازد.
آن گروه که نوابع را جزء تنها نیروهای محرک تاریخ می‌دانند و نقش دیگر نیروها را نفی‌می‌کنند، بطور مسلم یک نظریه نادرستی را القاء می‌کنند. حتی پیامبر(ص)ان نیز که بالاتر ازنوابغ می‌باشند، هرگز به مردم نمی‌گفتند که شما بروید در خانه هایتان بنشینید و تنها من‌هستم که با معجزه‌های خود همه کارها را انجام می‌دهم، بلکه کار آنها در راستای‌احتیاجات جامعه بوده است. اگر بر ضد احتیاجات باشد اصلا او نابغه نیست، و اصولانبوغ اینست که احتیاجات را خوب تشخیص می‌دهد. و نیز معنایش این نیست که مردم‌هیچ کاره‌اند، «فاذهب انت و ربّک فقاتلا انا هیهنا قاعدون» به مردم نگفت: «شما بروید در خانه‌بنشینید من که نابغه هستم بجای شما می‌روم همه کارها را انجام می‌دهم». برعکس، این‌منطق را رد کرد، گفت خود شما هستید که مسئول هستید و باید مجاهد باشید، یعنی‌نیروهای تاریخ را در جهت تکاملی تاریخ به حرکت در آورد.
در اینجا ذکر این نکته ضروری است که نقش نوابغ ممکن است گاهی منفی باشد و نبوغ خود را در جهتی صرف کند که مصالح ملت در آن متصور نباشد. استاد مطهری در این‌مورد در کتاب فلسفه تاریخ می‌نویسد:
«نقش نوابغ در تغییر تاریخ لزومی ندارد که در جهت تکامل تاریخ باشد. یا تکامل در هرجهت باشد. همان معاویه از جنبه‌های سیاسی قدرت فوق العاده‌ای بود که شاید اگر اونمی‌بود یا آدم ضعیفی بجای او می‌بود اوضاع جور دیگری بود. قهرا این جور است ولی‌این نابغه‌ها اغلب از یک جهت نابغه هستند. اسکندر نابغه‌‌ای است که فقط در امر نظامی نابغه‌است. نادر هم همینطور است. نا دریک نابغه نظامی است، آنهم فقط در کار سپاهی‌گری.دراداره مملکت که از حد عادی هم منحط‌تر بود، آدمی بود که به همان نسبت که در کارنظامی گری قوی بوده، در کار مدیریت مملکت مرد منحط و پستی بوده است، خیلی هم‌فضاحت راه انداخت.
بنابراین در یک نگاه می‌توان دریافت که در تاریخ سیاسی و نظامی جوامع بشری همواره‌وجود قشر نخبگان در جهان سیاست و جامعه سیاسی امری اجتناب‌ناپذیر است. توانائی‌و تحرک این قشر بستگی دارد به اینکه تا چه اندازه قشرهای میانی و پائین جامعه را بتواند به‌خدمت در آورده و متوجه خود سازد.
اگر تاریخ را انباشته از افراد نخبه بدانیم، پس همواره جوامع بشری شاهد گروههای جدیدی از نخبه‌گان که دارای پویائی و تحرک بیشتری هستند می‌باشد. نخبگان همواره با هم در حال رقابت هستند و تاریخ چیزی جز دفن یک قشر نخبه و پیدایش‌نخبگان جدید نیست.
نکته دیگر اینکه نخبگان دارای تنوع و گوناگونی وسیع بوده و از دیرباز تا کنون در جوامع‌بشری بروز و ظهور یافته‌اند و آنها با یکدیگر یا در تضاد و رقابت بوده‌اند یا با همزیستی مسالمت‌‌آمیز با یکدیگر یک نوع خاصی از تاریخ را ورق می‌زدند.
عوامل بروز استعدادهای خاص
بر خلاف افراد انسان که احیانا از نظر استعدادها، تفاوتهائی از زمین تا آسمان‌دارند، نوابغ افراد استثنائی هر جامعه‌اند. افراد استثنائی که از قدرت خارق العاده‌ای از نظرعقل یا ذوق یا اراده و ابتکار برخوردارند هر گاه در جامعه‌ای پدید آیند آن جامعه را از نظرعلمی و فنی، یا از نظر اخلاقی، یا از نظر سیاسی، یا از نظر نظامی جلو می‌برند.
کارلایل فیلسوف معروف انگلیسی که کتاب معروف «قهرمانان» (الابطال) را نوشت و ازرسول اکرم آغاز کرد، چنین نظریه‌ای دارد.
از نظر کار لایل در هر قومی یک یا چند شخصیت تاریخی جلوه گاه تمام تاریخ آن قوم‌است و به عبارت صحیحتر تاریخ هر قوم جلوه گاه شخصیت و نبوغ یک یا چند قهرمان‌است. مثلا تاریخ اسلام جلوه گاه شخصیت رسول اکرم(ص) است و تاریخ جدید فرانسه جلوه‌گاه شخصیت ناپلئون و چند نفر دیگر و تاریخ شوروی جلوه گاه شخصیت لنین.
شخصیت تنها در موردی میتواند استعداد خود را ظاهر سازد که در اجتماع موقعیت لازم‌برای بروز آن استعداد را بدست آورد.
در مورد عوامل بروز استعدادها چندین نظریه‌وجود دارد:
یکی از آن نظریه‌ها اینکه شخصیت این قهرمانان صرفا معلول جریانهای طبیعی و موروثی است وشرایط اجتماعی و نیازهای مادی نقشی در آفرینش این شخصیتها ندارند. در حقیقت این‌نظریه مدعی است که اکثریت قریب به اتفاق افراد جامعه فاقد ابتکار و قدرت پیشروی و پیشتازی‌اند. چنانچه افراد جامعه همه از این دست باشند، هرگز کوچکترین تحولی در جامعه‌پدید نمی‌آید. ولی یک اقلیت با نبوغی خدادادی که در جامعه پدید می‌آیند ابتکار به خرج می‌دهند وطرح می‌ریزند، تصمیم می‌گیرند، سخت مقاومت می‌کنند، مردم را در پی خودمی‌کشانند و به این وسیله دگرگونی بوجود می‌آورند.
نظریه نخبه گرایی بر این اساس استوار است که در هر جامعه‌ای افرادی هستند که‌به علل و انگیزه‌های متفاوت از موقعیت برجسته‌ای برخوردارند و در سازمانهای‌مختلف سیاسی، نظامی و اجتماعی نقش تعیین کننده‌ای در تصمیم‌گیری بازی می‌کنند.بدین ترتیب اصطلاح نخبگان در مورد کسانی مورد نظرماست که در یک جامعه دارای شان والایی هستند، و قابلیت تاثیر گذاری در جامعه را دارا می‌باشند.
مطالعه نخبگان از چند لحاظ ثمربخش است. حجم آنان، تعداد گروههای مختلف نخبه،رابطه آنان با یکدیگر و با گروههایی که قدرت سیاسی را در دست دارند از جمله مهمترین‌امور است که در هنگام تمیز میان انواع مختلف جوامع و توزیع تغییراتی که در ساختاراجتماعی رخ می‌دهد باید مورد ملاحظه قرار گیرند.
ضمن اینکه نظریه‌های مختلف را بیان کردیم، در این پژوهش با استمداد از نظریه نخبگان پاره‌تو به‌عنوان نظریه منتخب که تاثیرگذاری نخبگان را در جامعه‌غیر قابل انکار میداند، به دنبال این حقیقت هستیم که برجستگی نقش خاندان ابی وقّاص را در صدر اسلام به دقت بررسی کرده و نقش آنها را توصیف و تحلیل نمائیم.
[1] سجادی، سید صادق و عالم زاده، هادی، تاریخ نگاری در اسلام، تهران، انتشارات سمت، چاپ اول، 1375 ص 110.
[2] جعفریان، رسول، منابع تاریخ اسلام، قم، انتشارات انصاریان، چاپ اول، 1376، ص 77.
[3] ابن اعثم کوفی، الفتوح، ترجمه مستوفی هروی، انتشارات علمی فرهنگی، چاپ سوم، تهران، صص 160-152.
[4] همان ، صص 918-916.
[5] سجادی، عالم زاده، پیشین، ص 119.
[6] جعفریان، رسول، پیشین، ص 163.
[7] مسعودی، علی بن الحسین، مروج الذهب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، جلد اول، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ ششم، تهران، 1378، ص 11.
[8] جعفریان، رسول، پیشین، ص 140.
فهرست منابع
عربی
- ابن ابی الحدید، عزالدین ابی حامد، (656 هـ.ق) شرح نهج البلاغه (ع)، جلد اول، منشورات موسسه الاعلمی للمطبوعات الطبعه الاولی، بیروت، 1415 هـ.ق 1995 م.
- این اثیر، عزالدین (630 هـ)، الکامل فی التاریخ، دارصادر ] بی‌چا[، بیروت 1399
- ابن اثیر، عزالدین (630 ه) ، اسدالغابه فی معرفه الصحابه، جلد 2- دارالکتب العلمیه، بروت، ] بی‌تا[، ] بی چا[
- ابن حجر، عسقلانی (852 هـق) الاصابه فی تمییز الصحابه- جلد2 دارالفکر لطباعه و النشر 1409 ] بی‌تا[، ] بی چا[
- ابن کثیر، حافظ ابی الفدا، (744 هـ.ق) البدایه و النهایه، المجلد الرابع، الجزء الثامن داراالمعرفه- لبنان بیروت 1419 ق 1998 م
- ابن مسکویه، احمدبن محمد (421 هـق) تجارب الامم، حققه و قدم له ابوالقاسم امامی، الجز الثانی، دارسرورش لطباعه و النشر، چاپ دوم، طهران، 1379 ش ، 2001م.
- الکاندهلوی محمد بن یوسف، حیات الصحابه، جلد 1، قدم له احمد اسامه، دارالفکر لطباعه و النشر و التوزیع، بیروت، 1412 ] بی چا[
- امین، سید محسن، اعیان الشیعه، مجلد 7 و 10، دارالتعارف المطبوعات ] بی چا[ بیروت 1983 م.
- بخاری، محمد بن اسماعیل، الصحیح، جلد 3 الطبعه الاولی دارالقلم، چاپ اول، بیروت ]بی‌تا[
- بلادزی، احمد بن یحیی، (279 هـ.ق) انساب الاشراف، مجلات 6 و 10 دارالفکر- لطباعه و النشر و التوزیع، بیروت، ] بی‌تا[
- راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، چاپ 2 ، ] بی‌تا[ انتشارات مکتب مرتضوی، 1362
- شیخ مفید، محمد بن نعمان، (413 هـ.ق) الجمل، بیروت، دارالمفید، ] بی چا[، 1414
- طبری، محمد بن جریر، (310 هـ.ق) تاریخ الطبری، مجلدات 6-3، لبنان، بیروت دارالکتب العلمیه، الطبعه الثانیه، 1408
- قمی، شیخ عباس، سفینه البحار، جلد (4) دارالاسوه، لطباعه و النشر الطبع الاولی 1414 هـ.ق
- مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، مجدات 19 و 20 و 40، انتشارات موسسه الوفاء، الطبعه الثانیه، بیروت، 1403 ق
- مقریزی، امتاع الاسماع، جلد 1، چاپ قاهره، 1941 م.
فارسی
- ابن اثیر، عزالدین، تاریخ کامل ، ترجمه حسین روحانی، انتشارات اساطیر مجلدات 2 تا 5، چاپ دوم، سال 1374
- ابن اعثم کوفی، (314 هـ.ق) الفتوح، ترجمه مستوفی هروی، تصحیح و تعلیق طباطبایی مجد، انتشارات عملی فرهنگی، چاپ سوم، تهران، 1380
- ابن خلدون، عبدالرحمن، (808 هـ.ق) ترجمه محمد پروین گنابادی، انتشارات علمی فرهنگی، چاپ هشتم، تهران،و 1375
- ابن رسته، احمد اعلاق النفسیه، ترجمه و تعلیق حسین قره چانلو، انتشارات امیرکبیر، چاپ دوم، تهران، 1380
- ابن قبیبه دینوری، عبدالله بن مسلم، (276 هـ.ق) الامامه و السیاسه، (286 هـ.ق) ترجمه سید ناصر طباطبایی، انتشارات ققنوس، چاپ اول، تهران 1380
- ابن سعد، محمد کاتب واقدی، (230 هـ.ق) طبقات الکبری، جلد 3، ترجمه مهدوی دامغانی – انتشارات فرهنگ و اندیشه، چاپ اول، ] بی‌جا[ ، 1374
- ابن هشام، (218 هـ.ق) سیرت رسول‌الله، ترجمه رفیع الدین محمد همدانی، تصحیح اصغر مهدوی، انتشارات خوارزمی- چاپ سوم- تهران ، 1377
- بلعمی، تاریخ نامه طبری، مجلات 1 تا 3 ، تصحیح محمد روشن، انتشارات سروش، چاپ دوم، تهران 1380
- دینوری، ابوحنیفه احمد بن داود، (282 هـ.ق) اخبار الطوال، ترجمه مهد وی دامغانی، نشر نی چاپ اول، تهران، 1364
- سید بن طاووس، (644 هـ.ق) لهوف، سید محمد صحفی، انتشارات اهل بیت، چاپ اول، قم 1370
- شیخ مفید، محمد بن نعمان، الارشاد، ترجمه رسولی محلاتی، جلد اول و دوم، چاپ پنجم، دفتر نشر، فرهنگ اسلامی، تهران 1380
- طبری، محمد جریر، (310 هـ.ق) ، تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، انتشارات مجلدات 5 تا 7، چاپ پنجم، تهران 1375
- مسعودی، (345 هـ.ق) مروج الذهب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، جلد 1 و 2، انتشارات علمی فرهنگی- چاپ ششم تهران 1378
- منقری، نصربن مزاحم، (212 هـ.ق) ، وقعه الصفین (پیکار صفین)، تصحیح و شرح عبدالسلام محمد هارون ، ترجمه پرویز اتابکی، انتشارات علمی فرهنگی، چاپ سوم، تهران 1375
- واقدی، محمد بن عمر، (207 هـ.ق) مغازی، ترجمه مهدوی دامغانی، مرکز نشر دانشگاهی، چاپ اول، تهران 1361
- یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، (284 هـ.ق) ، تاریخ یعقوبی، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، مجلدات 1 و 2، علمی فرهنگی، چاپ هفتم، تهران 1374
- یعقوبی، البلدان، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، انتشارات علمی فرهنگی، چاپ چهارم، تهران، 1381
پژوهشی
- آیتی، محمد ابراهیم، تاریخ پیامبر اسلام، تجدید نظر و اضافات ابوالقاسم گرجی، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ پنجم، 1362
- ازغندی، علیرضا، نخبگان سیاسی ایران بین دو انقلاب، انتشارات قومس، چاپ دوم، تهران 1383
- المعلم محسن، النصب و النواصب، انتشارات دار الهادی للنشر و التوزیع، چاپ اول، بیروت 1418
- بیات، عزیراله ، شناسائی منابع و مآخذ، انتشارات امیرکبیر، چاپ اول، تهران 1377
- پیرنیا، حسن، ایران قدیم، انتشارات اساطیر، چاپ اول، تهران 1373
- جرجی زیدان، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، انتشارات امیرکبیر، چاپ نهم، تهران، 1379
- جعفریان، رسول، تاریخ خلفا، نشر الهادی، چاپ اول، قم، 1377
- منابع تاریخ اسلام، قم، انتشارات انصاریان، چاپ اول، 1376
- حسینی طهرانی، سید محمد حسنی، لمعات الحسین (ع)، انتشارات صدرا، چاپ دوم، تهران 1407 ق
- رامیار محمد، تاریخ قرآن، انتشارات امیرکبیر، چاپ چهارم، تهران 1379
- زرگری نژاد، تاریخ صدر اسلام، انتشارات سمت ، چاپ دوم، تهران 1378
- رشاد و همکاران، دانشنامه امام علی (ع)، جلد 4 پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه، چاپ اول، تهران 1379
- سبحانی، جعفر، فلسفه تاریخ، موسسه مکتب الاسلام، قم، 1376
- فروغ ابدیت، جلد 1و 2- انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم، 1346 ]بی چا[
- سجادی و عالم زاده، تاریخ نگاری در اسلام، انتشارات سمت ، چاپ اول، تهران، 1375
- شهیدی، سید جعفر، علی از زبان علی (علی) دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ دوم، تهران 1376
- بررسی قیام حسین (ع)، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ نهم، تهران،1365
- طه حسین، انقلاب بزرگ، ترجمه شهیدی و احمد آرام، انتشارات علمی، چاپ دوم، تهران 1363
- عاملی، جعفر مرتضی، زندگینامه سلمان فارسی، انتشارات اسلامی، ] بی جا[ ، ]بی چا[ ،1375
- عسگری، علامه مرتضی، نقش عایشه در اسلام، انتشارات مجمع علمی اسلامی، چاپ هفتم، تهران، 1373.
- علیا نسب، صحابه در قرآن، انتشارات موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره)، چاپ اول، قم، 1383
- کریمی، حسین، فلسفه تاریخ، جهاد دانشگاهی صنعتی شریف، ] بی‌چا[، تهران 1361
- مطهری، مرتضی، فلسفه تاریخ، مجلدات 1 و 2 ، انتشارات صدرا، چاپ دهم، تهران 1378
- جامعه تاریخ، دفتر انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ]بی‌چا[، ]بی‌تا[
- مکارم شیرازی و همکاران، تفسیر نمونه، مجلات مختلف ، موسسه مطبوعاتی هدف، چاپ نهم، قم، 1374
- مهدوی دامغانی، جلوه تاریخ در شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، نشر نی، جلد اول، چاپ دوم، تهران، 1375
- مقاله درمورد بیوگرافی خاندان سعد بن ابی وقّاص و نقش آنها در تحولات مهم تاریخ اسلام
- نقش خاندان ابی وقّاص در تحولات سیاسی، اجتماعی تاریخ اسلام
- نقش خاندان ابی وقّاص (سعدبن ابی وقّاص، هاشم بن عتبه بن ابی وقّاص و عمربن سعدبن ابی وقّاص) در تاریخ اسلام
- پروژه دانشجویی بیوگرافی خاندان سعد بن ابی وقّاص و نقش آنها در تحولات مهم تاریخ اسلام
- پایان نامه در مورد بیوگرافی خاندان سعد بن ابی وقّاص و نقش آنها در تحولات مهم تاریخ اسلام
- تحقیق درباره بیوگرافی خاندان سعد بن ابی وقّاص و نقش آنها در تحولات مهم تاریخ اسلام
- مقاله دانشجویی بیوگرافی خاندان سعد بن ابی وقّاص و نقش آنها در تحولات مهم تاریخ اسلام
- بیوگرافی خاندان سعد بن ابی وقّاص و نقش آنها در تحولات مهم تاریخ اسلام در قالب پايان‌نامه
- پروپوزال در مورد بیوگرافی خاندان سعد بن ابی وقّاص و نقش آنها در تحولات مهم تاریخ اسلام
- گزارش سمینار در مورد بیوگرافی خاندان سعد بن ابی وقّاص و نقش آنها در تحولات مهم تاریخ اسلام
- گزارش کارورزی درباره بیوگرافی خاندان سعد بن ابی وقّاص و نقش آنها در تحولات مهم تاریخ اسلام