شخصیت خسرو انوشیروان از باستان تا دوره اسلامی

موضوع این پایان‌نامه بررسی شخصیت انوشیروان است. ابتدای فصل اول این پژوهش به تاریخ ساسانیان تا دوره قباد می‌پردازد ادامه فصل اول، خسرو انوشیروان در تاریخ (=جنگها، اصلاحات، شخصیت، سکه‌ها، دانش و عهد بزرگ تمدن ادبی و فلسفی ایران در دوره وی) را مورد بررسی قرار می‌دهد. پایان فصل نیز به بررسی ویژگی و شکل ظاهری ایوان مداین که پژوهشگران بنای آن را به خسرو انوشیروان نسبت داده‌اند اختصاص دارد.

فصل دوم به بررسی خصوصیات خسرو انوشیروان در آثار و ادبیات باستانی ایران اختصاص دارد. در ابتدای این فصل نام خسرو انوشیروان در ادبیات باستانی ایران مورد بررسی قرار گرفته است و در پایان فصل به بررسی ویژگیهای خسرو انوشیروان در آثار فارسی میانه زرتشتی در شش اثر (= بندهش، زند وهمن یسن، کارنامه انوشیروان، اندرز خسرو قبادان، گزارش شطرنج و توقیعات بجای مانده از ایشان) اختصاص دارد.

فصل سوم که فصل آخر این پژوهش می‌باشد به بررسی شخصیت و تاریخ دوره خسرو انوشیروان در آثار دوران اسلامی بر اساس دیدگاههای فردوسی، دینوری، حمزه اصفهانی، گردیزی، ابن اثیر، ابن خلدون و مسعودی اختصاص دارد که تدقیق و مطالعه در این آثار نشان دهنده عظمت و شوکت سلسله ساسانیان در دوره خسرو انوشیروان می‌باشد.

بخش پایانی این پژوهش به جمع بندی و نتیجه‌گیری از مباحث بررسی شده می‌پردازد و حاوی مطالبی در رابطه با ویژگیهای شخصیتی خسرو انوشیروان و استنتاج از اقدامات وی می‌باشد در پایان نیز فهرست منابع فارسی و لاتین و چکیده انگلیسی درج گردیده است.

پیشگفتار

اردشیر بابکان موسس سلسله‌ ساسانی حکومتی را در ایران بنا نهاد که وجود تمرکز در حکومت، وحدت تمامی سرزمینهای ایران و برقراری دین زرتشتی به عنوان کیش رسمی ایرانیان‌ از ویژگیهای عمده آن بود.

برآمدن و ظهور ساسانیان سرچشمه یک سلسله دگرگونیهای سیاسی، اجتماعی،‌ دینی و اقتصادی در حیات مردم ایران گردید. بدیهی است که این تغییرات بدون سابقه و پیشینه اجتماعی عملی نشد و روی کار آمدن اردشیر بابکان و تاسیس سلسله ساسانی، نمود ظاهری آمادگی جامعه‌ ایرانی برای قرار گرفتن در جریان این تغییرات و تحولات بود.

با استقرار خاندان ساسانی بر تخت سلطنت ایران، ساختار تازه ای از قدرت و حاکمیت در ایران شکل گرفت.

این ساختار از ابتدا مبتنی بر اتحاد دین و دولت بود، اما در مدت بیش از چهار قرن حکمرانی این سلسله همواره روند یکنواختی نداشت و ساختار قدرت و حاکمیت ساسانیان به علت بروز رویدادهای داخلی و خارجی در تحول و تطور بود. قدرت سلطنت وقتی به اوج می رسید که قدرت روحانیون زرتشتی کاستی می گرفت و زمانی در نقطه ‌ضعف بود که قدرت و حاکمیت در دست اشراف و موبدان قرار داشت. این کشش و کوشش پیوسته بین دو طرف در جریان بود.

در روزگار فرمانروایی ساسانیان، اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران دستخوش تغییر و تحول بود و این مسئله در شکل سازمان و تشکیلات حکومتی نیز تاثیر می گذاشت. دهقانان از عهد خسرو انوشیروان به بعد نقش مهمتری در مسایل کشوری یافتند و قدرت این طبقه تا پایان عهد ساسانی رو به فزونی گذاشت. انوشیروان شاه خوش فرجامی است، که برخی از کارهای سودمند و متناسب با زمان موجب خوشنامی وی گردیده که معروفترین آنها عبارتند از: اصلاح آیین مالیات، توجه به آبادی و شهرسازی، سرکوبی دشمنان، دلبستگی به فرهنگ و دانش و بزرگداشت دانشمندان، اهمیت اقدامات وی و آرامشی که در حکومت وی بوجود آمد باعث شد تا وی را شاهی عادل بنامند. در این پایان نامه به تفضیل درباره ‌هر یک از اقدامات فوق به نقد و بررسی پرداخته می شود.

دودمان ساسانی

ساسان موبد آتشکده ای بود که در استخر برای ستایش ایزد بانو آناهیتا اختصاص داشت. همسر وی، رام بهشت[1]، دختر یکی از پادشاهان بازرنگی بود و این سلسله پادشاهان در نیسایه سلطنت داشتند. ( شهر مزبور به مناسبت دیوارهای سفید از زمان استیلای عرب در فارس موسوم به بیضا شد).[2]

پاپک پسر ساسان روابط خود را با بازرنگی‌ها مغتنم شمرد و یکی از پسران خویش را که اردشیر نام داشت در دارابگرد به مقام عالی نظامی ارگبد رسانید. مقارن این احوال پاپک بر گوچهر (گوزهر) شاه که خویشاوند او نیز بود شورید و مکان گوچهر را که معروف به کاخ سفید بود به تصرف در آورد. سپس او را کشت خود بر اریکه سلطنت نشست.[3] آنگاه از اردوان پنجم لقب پادشاهی برای پسر بزرگ خود شاپور خواست.

اردوان امتناع نمود ولی با وجود این شاپور پس از فوت پدر خود را پادشاه دانسته،‌ اردشیر را مجبور کرد که تابع وی شود ولیکن طولی نکشید که به جهت خراب شدن زیر زمینی در قصر ملکه که همای نام داشت شاپور زیر آوار ماند و درگذشت و اردشیر پادشاه شد.[4]

کریستین سن معتقد است شاپور زمانی که به دارابگرد حمله کرد در خانه ای ویرانه فرود آمد اما ناگهان سنگی از سقف جدا شد و او را از پای درآورد.[5]

اردشیر پس از سرکوبی شورش دارابگرد به کرمان حمله کرد. و پس از فتح آنجا و ضمیمه کردن خوزستان و اصفهان به متصرفات خویش در سال 224 م. با اردوان پنجم آخرین پادشاه اشکانی در هرمزگان خوزستان به نبرد پرداخت، در این نبرد اردوان کشته شد و سلسله اشکانی از هم فرو پاشید. بدین ترتیب اردشیر اول، که تاریخ، وی را موسس شاهنشاهی ساسانی می دانند، به سلطنت رسید و سلسله ساسانیان بنا نهاده شد.[6] می توان گفت وقتی در بیست و هشت آوریل دویست و بیست و چهار میلادی اردوان پنجم پادشاه اشکانی در آن نبرد جان باخت این به معنای پایان قریباً پانصد سال فرمانروایی اشکانیان بر ایران و تاسیس سلسله ای جدید بود. [7]

پادشاهی ساسانیان تا قباد

اردشیر اول: (226-241)

اردشیر بابکان رسماً در سال دویست و بیست و شش میلادی تاج شاهنشاهی ایران را بر سر گذاشت، گمان می رود این تاجگذاری را در زادگاه خود پارس، یا در معبد آناهیتا واقع در شهر استخر و یا در تنگه نقش رجب نزدیک استخر انجام داده باشد، زیرا اردشیر و شاپور اول در این جای نقش جلوس خود را بر سلطنت بر روی سنگ حجاری کرده‌اند.
اردشیر حکومت ملوک طوایفی عهد اشکانی را برانداخت، از قدرت خاندان های بزرگ کاست و با ایجاد سپاه منظم وحدتی در قلمرو خود پدید آورد. البته استقرار قطعی حکومت اردشیر چند سال پس از غلبه بر اردوان به دست آمد.
وی پس از تاجگذاری و لشکر کشی به شمال بین النهرین و توفیق در تصرف این مناطق، بر سر ارمنستان با دولت روم درگیر شد و تقریباً تا پایان دوره شاهی با رومیان در جنگ بود. وی با تعرض به بین النهرین رومی ، نصیبین حران ظاهراً دورا- اروپوس را هم تسخیر کرد.

شاپور اول: (241-271)

این پادشاه فرزند اردشیر بود و در سال دویست و چهل و یک میلادی به تخت نشست.
سلطنت شاپور اول، به جنگهای متعدد در شرق و غرب با کوشانیان و رومیان گذشت. در جریان همین جنگها، گردیانوس امپراتور روم کشته شد( دویست و چهل و چهار میلادی) و والریانوس امپراتور دیگر روم در سال دویست و پنجاه و نه یا دویست و شصت میلادی با سپاهیانش به اسارت افتاد.
حکومت مقتدرانه شاپور اول، بنیاد فرمانروایی ساسانیان را در ایران مستحکم کرد. و نشر تعالیم مانی در قلمرو ساسانیان که با اجازه شاپور اول صورت گرفت، باعث ناخرسندی موبدان زرتشتی شد.

هرمز اول: (271-273)

پس از مرگ شاپور اول در سال دویست و هفتاد و یک میلادی و به قولی دویست و هفتاد و سه میلادی هرمز اول به جای پدر به تخت نشست. هرمز که در هنگام حیات پدر در جنگهای روم و ارمنستان شجاعتها از خود نشان داده بود با عنوان «دلیر» خوانده می شد و شاپور مدتی فرمانروایی پارت و بعد ارمنستان را به وی سپرد. درباره پادشاهی کوتاه او آمده است که با سغدیان جنگید، آنان را مغلوب کرد و بر آنان خراج نهاد. پادشاهی هرمزد کمتر از دو سال بود و در سال دویست و هفتاد و دو میلادی درگذشت.

بهرام اول : (273-276)

وی پسر شاپور اول بود که بعد از مرگ برادرش (هرمز اول) به تخت نشست.
در زمان این پادشاه ساسانی، زنوبیا ملکه تدمر برای رهایی از فشار و تهدید روم از ایران کمک خواست، اما بهرام، از روی بی تدبیری تنها نیرویی اندک به کمک او فرستاد در نتیجه هم زنوبیا و تدمر به دست رومیان افتاد و هم والریانوس امپراتور روم از مداخله ایران رنجید، و به قصد انتقام جویی طوایف قفقاز را تشویق به هجوم بر مرزهای ایران کرد، اما خودش که عازم بیزانس بود، در شورش سربازانش کشته شد. (دویست و هفتاد و پنج میلادی)
در زمان بهرام اول با اصرار کرتیر موبدان موبد، مانی دستگیر شد و در زندان جان سپرد.

بهرام دوم: (276-293)

پس از درگذشت بهرام اول پسرش بهرام دوم در سال دویست و هفتاد و شش میلادی بر تخت نشست. در ایام سلطنت بهرام دوم بین ایران و روم جنگ درگرفت امپراتور روم به قلمرو ساسانیان حمله کرد. رومیان تا تیسفون پیشروی نمودند ولی سرانجام امپراتور روم ارلیوس کاروس کشته شد و لشکریان روم مجبور به عقب نشینی شدند. در سال دویست و هشتاد و سه میلادی. بین ایران و روم معاهده صلحی برقرار شد و از آن پس توجه بهرام به سمت شرق معطوف گشت و به آسانی توانست بر این نواحی مسلط شود. او پسر خود را که بهرام نام داشت به حکومت سرزمین سکاها گماشت وی را با نام سقانشاه (سکانشاه) ملقب ساخت. بهرام به قولی در سال دویست و نود و سه میلادی فوت کرد.

بهرام سوم : (293-293)

بهرام دوم در سال 293 میلادی درگذشت و پسرش بهرام سوم جانشین وی گردید این شاه ملقب به سکانشاه بود زیرا در حیات پدرش به حکومت سرزمین سکاها ( سیستان) منصوب گشته بود.
وی 4 ماه بیشتر پادشاهی نکرد زیرا بدست یکی از پسران شاپور اول بنام نرسی از سلطنت خلع شد.

نرسی: (293-302)

نرسی پسر شاپور اول و نوه اردشیر بابکان است. او به ارمنستان حمله کرد و پادشاه این کشور را که تیرداد نام داشت از آنجا بیرون راند. بدین سبب دوباره میان ایران و روم جنگ درگرفت اما سرانجام نرسی از رومیان شکست خورد و مجبور گردید با رومیان صلح نماید و به موجب آن قسمتی از ارمنستان صغیر را به آنان واگذار کند و از ادعاهای خود درباره بقیه خاک این کشور صرف نظر کند. وقتی که نرسی از ارمنستان به سوی تیسفون آمد. عده زیادی از بزرگان و نجبا ، در پایکولی واقع در شمال قصر شیرین کنونی، نزدیک سلیمانیه عراق از وی استقبال کردند و برای شرکت در مراسم تاجگذاری، تا پایتخت موکب وی را همراهی کردند. به فرمان نرسی برای جاودان کردن خاطره این استقبال ، یک کتیبه دو زبانه ( پهلوی و پارتی) در محل پایکولی نقش گردید. نرسی به دنبال از بین بردن نفوذ موبدان و قدرت خاندانهای بزرگ بود.

خسرو انوشیروان در تاریخ (531-579)

خسرو پسر قباد در سال پانصد و سی و یک میلادی بر اساس وصیت پدر و تائید بسیاری از نجبا و موبدان بر تخت سلطنت نشست، که بزرگترین دلیل آن سرکوبی جنبش مزدکیان بود. اما از آغاز حکومت با مدعیان خانگی، مواجه شورش برادرانش و بعضی از بزرگان شد. خسرو انوشیروان ابتدا به سرکوب برادرش کاوس که دعوی سلطنت داشت پرداخت، وی را دستگیر و به قتل رساند.
چندی بعد برادر دیگر خسرو به نام جم (زام = زامس) به تحریک عده‌ای از نجبا ادعای سلطنت کرد. جم در بین نجبا و مردم هواخواهان و طرفداران بسیار داشت. اما از داشتن یک چشم محروم بود و بدین سبب سلطنت او ممکن نبود. از این رو در توطئه ایکه یاران او طرح کردند، قرار شد پس از برکناری خسرو انوشیروان ، پسر جم را که قباد نام داشت و هنوز خردسال بود به تخت بنشانند و پدرش جم به نیابت او سلطنت واقعی را در دست بگیرد، اما توطئه کشف شد و خسروجم ، برادران و تمام برادرزادگان خود را کشت و فقط قباد به واسطه خردسالی از مرگ نجات یافت.
وقتی خسرو به تخت نشست با توجه به مقتضیات داخلی نمی خواست با روم شرقی درگیر جنگ شود زیرا وی ناگزیر بود خرابی هایی را که جنبش مزدکیان ببار آورده بود مرمت کند. در همین زمان نیز یوستی نیا نوس امپراطور روم شرقی در غرب و آفریقا درگیریهایی داشت و نمی توانست قسمت عمده سپاه خود را در آسیا نگاه دارد. بنابراین خواستار صلح، ایران شد و خسرو هم بی درنگ پذیرفت. و دو دولت عهده نامه ای با شرایط ذیل منعقد نمودند:

1. دولت بیزانس باید سالیانه مبلغی به دولت ایران بپردازد.
2. هر قدر از ولایت لازیکا قبل از جنگ قباد با روم شرقی در تصرف دو طرف بود از این به بعد هم به همان حال باقی می‌ماند.
3. رومی ها توانستند شهر دارا (شهری بوده است در شمال بین‌النهرین) را تصرف نمایند. اما آنجا را نمی‌بایست مرکز قوای خود در بین النهرین قرار دهند.
4. ایران و بیزانس با هم متحد خواهند بود.

اصلاحات خسرو انوشیروان

برقراری نظم و آرامش

خسرو در آغاز سلطنت به قلع و قمع نزدیکانش پرداخت و به دنبال آن تصمیم به انجام اصلاحات و برقراری نظم و آرامش در کشور گرفت . به فرمان وی اموال و املاکی که در روزگار شورش های مزدکیان از بزرگان غصب شده بود، به ایشان بازگردانده شد. همچنین به دستور خسرو، کودکانی که در نسبشان اختلاف بود به کسی که منتسب به او بود داده شدند و زنانی که در جریان اغتشاشها به زور به ازدواج مردی درآمده بودند، مخیر شدند که بمانند یا باز گردند.
خسرو دختران بزرگان را که پدرانشان را از دست داده بودند. به همپایگانشان شوهر داد. او پسران جوان اشراف رانیز که اموالشان را از کف داده بودند، داماد و توانگراشان کرد و از آنان خواست که در دربار بمانند تا از ایشان در مناسب و کارهای دولتی استفاده شود.
بدین ترتیب خسرو انوشیروان با این اقدامات دسته ای از اشراف درباری را به وجود آورد که وابسته به شاه و دستگاه سلطنت بودند.
خسرو با این اقدام وضع دولت و دربار را تحکم بخشید و اشراف کهن و خاندانهای بزرگ را تضعیف کرد.

اصلاح مالیات

یکی از اصطلاحات مهم خسرو انوشیروان،‌ تغییر در چگونگی اخذ مالیات بود. پیش از کسری انوشیروان مالیات بر اساس اصول مقاسمه مستقر بود. مقاسمه عبارت است از مالیات جنسی که طبق قاعده ‌معینی از محصول گرفته می شود مثلاً پنج یک یا ده یک و غیره ، اما انوشیروان کوشید به جای روش مقاسمه مساحی را تعمیم دهد گرچه تبدیل اصول مقاسمه به مساحی که بدست انوشیروان به انجام رسید در زمان پادشاهی قباد آغاز شده بود.

اصلاحات ارضی

اصلاحات اجتماعی خسرو انوشیروان، به خصوص سیاست ارضی او در تاریخ جامعه روستایی ایران اهمیت بسزایی دارد.
سیاست ارضی خسرو اول پس از خشکسالی و قحطی های متعاقب آن آغاز شد. خشکسالی از دوره فیروز و قباد کم و بیش ادامه داشت و در دوره قباد نتایج خود را ببار آورد، و نتیجه اجتماعی آن گسیختگی نظام اجتماعی ساسانی بود که جنبش مزدکیان می تواند یکی از آثار مهم آن باشد.
پیروزی انوشیروان بر مزدکیان و برقراری نظم سابق بخصوص تغییرات در نظام روستایی که از جنبش مزدکیان ناشی می شد امری نبود که به سادگی انجام پذیرد.
انوشیروان برای حل مسئله روستایی برنامه خاصی تدوین کرد و به عمران روستایی دست یازید. وی برای موفقیت در این امر نخست به دهقانان پرداخت و آنان را به عنوان پایگاه مطمئن اجتماعی برای نظام اجتماعی مملکتی در نظر گرفت . انوشیروان آن عده از دهقانان را که کارشان از هستی به نیستی کشید، و تنگدست گشته بودند مال و خانه و زمین و بنده و چارپای و هر چه که برای زندگی آنان لازم بود به رایگان بخشید.
انوشیروان برای نخستین بار در تاریخ روستایی ایران به مازاد تولید توجه کرده است. بنابر نوشته این مسکویه انوشیروان درباره تولید کنندگان زراعی گفت: « آنقدر از عایداتش برای او بنهیم، که بتواند آن افزونی را صرف آبادی کند».
توجه به دهقانان و برقراری سیستم مناسب کشاورزی مبتنی بر ازدیاد مازاد تولید در پیدایش لقب دادگر بسیار موثر واقع شده است.

اصلاحات در تقسیمات کشوری و نظامی

یکی دیگر از اصلاحات مهم خسرو ، تغییر در تقسیمات کشوری و نظامی است. این نکته یکی از مسائل مهم تاریخ ساسانیان در قرن ششم میلادی است. پیش از خسرو انوشیروان، ایران به ولایات متعددی تقسیم می شد. اما به فرمان خسرو، قلمرو ساسانی به چهار پاد گوس بزرگ تقسیم شد و چهار مرزبان هم برای آنها تعیین شد. براساس این تقسیمات جدید، منصب ایران سپاهبد نیز که فرمانده کل ارتش ساسانی بود ملغی شد و به جای او چهار سپاهبد به فرماندهی سپاه ایران در هر یک از مناطق چهارگانه منصوب شدند. این چهار پادگوس عبارت بودند از:

1. خوراسان ( مشرق)، … شامل خراسان، سیستان و کرمان
2. خور وران (خاوران ، مغرب)، شامل عراق عجم تاسر حد بیزانس
3. اباختر( باختر، شمال) ، شامل آذربایجان ، طبرستان ارمنستان گرجستان
4. نیمروز (جنوب)، شامل پارس و خوزستان.

شخصیت و خصال خسرو انوشیروان

با روی کار آمدن خسرو انوشیروان، سرانجام یک دوره کشمکش طولانی میان دستگاه سلطنت و اقتدار نجبا با پیروزی سلطنت و دربار خاتمه یافت و خسرو توانست بعد از سرکوب مزدکیان ، یک بار دیگر مانند نیای بزرگ خود اردشیر بابکان ، دین و دولت را در وجود مشخص پادشاه متحد کند.
عربها نام وی را کسری می گفتند. اما شهرت زیاد وی سبب شد که در نزد عرب این نام به عنوان لقب تمام پادشاهان ساسانی شناخته شود.
خسروانوشیروان درباره ادیان مختلف قلمروش تسامح داشت. چنانکه معمولاً در روایات مربوط به روزگار او ، اخباری درباره‌ تعقیب و سرکوب پیروان ادیان غیر زرتشی دیده نمی شود. با این حال گاه صلابت او به خشونت بی اندازه و قساوت ظالمانه تبدیل می شد. وی نه تنها در ابتدای سلطنت، برادران و بردار زادگان خود را به قتل رساند، بلکه چند سال بعد یکی از پسرانش به نام «انوشزاد» را بی هیچ تعلل و عطوفتی از بینایی محروم کرد. انوشزاد که از مادری مسیحی به دنیا آمد، بر دین مادر ماند و آیین پدر را نپذیرفت. به همین خاطر خسرو او را از دربار راند و در گندیشاپور به زندان افکند. در جریان لشکر کشی اول خسرو به روم، وقتی خبر بیماری شاهنشاه شایع شد، انوشزاد پس از رهایی از زندان مسیحیان را به گرد خود جمعکرد و با اعلام مرگ خسرو، خود را پادشاه خواند. اما خسرو که برخلاف انتظار شاهزاده از بیماری شفا یافته بود. به نایب السلطنه اش در تیسفون فرمان سرکوب شورش را صادر کرد. انوشزاد دستگیر شد و به فرمان پادشاه او را نابینا کردند یا پلک و مژگانش را با آهن تفتیده سوازندند
در عین حال مورخان شرقی نه فقط خسرو را یکی از عادلترین پادشاهان دانسته اند، بلکه او را نمونه جوانمردی و رحمت شمرده اند. ثعالبی می گوید: به خسرو خبر دادند که یکی از وکیلان او بیش از آنچه مقرر است. در تجمل و تعیش صرف می کند. خسرو در جواب فرمود: «شما چه وقت شطی را دیده‌اید که پیش از آنکه آب برگیرد، زمین را آبیاری کند».
توصیفی که پرو کوپیوس از خسرو کرده ، با آنچه در روایات شرقی هست مطابقت چندانی ندارد، پرکوپیوس خسرو را پادشاهی بی آرام و فتنه انگیز معرفی کرده است که عاشق ابتکار و بدعت بود و همواره در پیرامون خویش تولید هیجان می کرد و بزرگان مملکت را جان به لب می آورد. پرو کوپیوس برای اینکه نمونه ای از این پستی اخلاق کسری را نشان داده باشد،‌‍ حادثه ای را ذکر می کند که در فتح شهر سوره (شهری در روم شرقی) به دست ایرانیان اتفاق افتاد، وی می نویسد: هنگام گشودن این شهر خسرو مردی را دید، که زنی زیبا را بر روی خاک می کشید، در حالیکه طفل او به زمین افتاده بود. شاه ناله‌ای از دل برآورد، آنگاه صورت اشک آلود خود را به مردم و از جمله آناستاسیوس سفیر روم نشان داد و از خدا خواست که مسبب تمام این فجایع را کیفر دهد. مورخ می گوید که خسرو به خوبی می دانست که نفرین بر خود اوست نه امپراتور یوسینیانوس،‌ زیرا گناه خسرو( به سبب جنگ) از قیصر بیشتر بود.
روایاتی نیز در باب گذشت و اغماض انوشیروان وجود دارد از جمله حکایت می کنند که روزی در جشن نوروز یا مهرگان ، خوانی عظیم گسترده بود، یکی از میهمانان جامی زرین برداشت، خسرو دید، ولی روی برگردانید. شرابدار متوجه فقدان جام شد ، فریاد برداشت که کسی از تالار بیرون نشود تا همه را جستجو کنیم، اما خسرو فرمود مانع نشوید: « آن کس که جام برده باز نخواهد داد و آن کس که دیده باز نخواهد گفت.»
روی هم رفته عصر خسرو انوشیروان، دوران درخشان فرهنگ ایرانی در عهد ساسانی است. خسرو در عصر و محیط خود تا حدی تجسم یک حاکم حکیم و یک فرمانروایی فیلسوف بود و نام او به عنوان یک فرمانروای آرمانی در اذهان باقی ماند. خسرو نه تنها در نزد ایرانیان و اعراب به حکمت و حکمت دوستی شهرت داشته است، بلکه مورخان بیزانسی هم توجه خاص او را به مباحث حکمت متذکر شده اند.

خسرو انوشیروانی در ادبیات باستانی ایران

بررسی نام خسرو انوشیروان

واژه انوشیروان در زبان اوستایی از دو جزء anaosa و urvan تشکیل شده است که در مجموع به معنی روح نامیراست. واژه انوشیروان تنها یک مرتبه در اوستا در یشت دهم بند یکصد و بیست و پنج یاد شده است که منظور از آن صفت نامیرایی است و در فارسی میانه زردشتی بصورت anosag ruwan و در فارسی “انوشیروان” آمده است.
در برهان قاطع زیر مدخل انوشیروان چنین آمده است: “انوشه به معنی خوش و خوشا و خرم و خوشحال و شراب انگوری آمده، و به معنی پادشاه نوجوان ، آفرین و بارک ا… هم آمده است که به عربی طوبی و مرحبا خوانند. ”
“انوشیروان ، مخفف نوشین روان است یعنی جان شیرین چرا که نوشین به معنی شیرین و روان به معنی جان است و نیز نام پادشاهی عادل بوده است که پیامبر اسلام (ص) در زمان او ظهور کرد. ”
در فرهنگ نفیسی « انوشیروان» بمعنی خوشی و خرمی، داماد و پادشاه نوجوان، شراب انگوری، شادمان و کلمه تحسین به معنی آفرین و بارک ا… و طوبی آمده است.
واژه خسرو در زبان سانسکریت srasava Sau و در اوستا- Haosravah، در زبان فارسی میانه زرتشی husraw ، در پازند xosrau و در فارسی جدید xosraw «خسرو» و معنی آن نیکنام و خوش آوازه است.
واژه خسرو در یشتهای پنجم ،‌ نهم ، سیزدهم ، پانزدهم و نوزدهم اوستا، همراه با کلمه «kay» آمده است و در مجموع نام شاهی است که سرزمینهای ایرانی را متحد می سازد و جادوگران رابر می اندازد .
در تاریخ ایران واژه خسرو به عنوان نام و یا کنیه برای پادشاهان هخامنشی بکار نرفته است اما در میان پادشاهان اشکانی ، اشک بیست و سوم خسرو نامیده شده است.
در دوره ساسانی دو پادشاه لقب خسرو داشته اند که عبارتند از: انوشیروان که خسرو قبادان و خسرو اول نامیده شد، و سرانجام خسرو پرویز یا خسرو دوم که آخرین پادشاه مقتدر ساسانی بود.

خسرو انوشیروان در کتابها و آثار دوران اسلامی

شاهنامه فردوسی

شاهنامه فردوسی که دارای پنجاه هزار بیت است، شامل قسمتهای اساطیری و داستانهای تاریخی و ملی ایران است. این اثر جاویدان بر اثر نفوذ شدیدی که میان طبقات مختلف ایرانیان یافت در همه ادوار تاریخی مورد توجه بود چنانکه همه شاعران حماسه سرای ایرانی تا عهد اخیر تحت تاثیر آن بوده اند بدین ترتیب فردوسی را زنده کننده مجد و بزرگی دیرین ملت ایران و نگاهدارنده زبان، فرهنگ و ادبیات و هنر ایرانی و برگزیده جاویدان اتحاد ملی ایران باید دانست.
فردوسی حدود چهار هزار بیت درباره پادشاهی انوشیروان سروده است که در این‌جا به بررسی دیدگاه وی پرداخته می‌شود:

بر تخت نشستن انوشیروان و اندرز او به ایرانیان:

پادشاهی انوشیروان چهل و هشت سال بود. انوشیروان پسر قباد چون به تخت نشست اندرزهایی به ایرانیان داد و گفت : جمله‌ هستی به فرمان خداست و کسری مردم را به دادگری خود نوید داد و کشور را به چهار بخش تقسیم کرد و باژ را تقلیل داد و آن را در سه قسط وصول کرد.
شاهان‌ به ویژه شاه چین و هند که آوازه‌ او را شنیدند باژ را پذیرفتند و فرستادگانی به درگاهش گسیل داشتند. انوشیروان آنگاه به اطراف و اکناف کشور خود سفر کرد و به گرگان و خراسان و آمل رفت و به کوهی رسید که جای فریدون بود و در آنجا بود که آگاه شد ترکان چه ستمهایی به مردم روا می دارند. سپس فرمان داد تا دیواری عظیم بنا کردند و راه ترکان را بستند. آنگاه به هندوستان رفت و مورد استقبال گرم قرار گرفت و از آنجا به سرکوبی بلوچان و گیلانیان- پرداخت و از آنجا به پایتخت خویش (‌مداین ) مراجعت کرد.

رسیدن منذر نزد انوشیروان و دادخواهی او از بیداد قیصر روم:

هنگامی که انوشیروان از گیلان بسوی مداین می آمد در راه نعمان بن منذر از دست قیصر روم به او پناه آورد و انوشیروان سی هزار نفر سپاهی به منذر داد و به نبرد با قیصر فرستاد. خود نیز لشکری به روم برد و در آنجا به فتوحاتی دست پیدا کرد. سپس رهسپار انطاکیه گشت و او را به حدی از این شهر خوش آمد که فرمان داد شهری بنام زیب خسرو همانند انطاکیه بسازند. قیصر که از پیشرفت انوشیروان در روم متوحش شده بود، فرستادگان نزد انوشیروان فرستاد و باژ پذیرفت.

نتیجه‌گیری

خسرو انوشیروان از ابتدای سلطنت با یکدست اصلاحات را آ‎غاز کرد، و با دست دیگر به سرکوب مزدکیان و دشمنان داخلی و خارجی پرداخت .

یکی از اصلاحات وی در آغاز سلطنت تصمیم به برقراری نظم و آرامش در کشور بود،  این نظم و آرامش جز با سرکوب و کشتار مزدکیان و مخالفان داخلی برقرار نشد. پس از سرکوب، خسرو به اصلاح و آبادی ویرانیهای شورش مزدکیان پرداخت. از دیگر اصلاحات بسیار مهم خسرو، تغییر در چگونگی اخذ مالیات بود. به دستور وی نرخهای جدید مطابق اصول جدید وضع شد. این تغییر در شیوه پرداخت مالیات چنان از نظر عدالت و رضایت رعیت موثر بود، که حکومتهای بعدی از جمله خلفای عباسی و اموی نیز به تقلید از او پرداختند. خسرو علاوه بر مسایل داخلی کشور به جنگ و سرکوب ممالک خارجی پرداخت . وی چند بار با رومیان و سپاهیان سرزمینهای شرقی جنگ کرد که در بیشتر آنها پیروز و فاتح میدان بود.

نکته جالب توجه در مورد انوشیروان این است که وی علیرغم مشغله های بسیار سیاسی، نظامی و … از دانش اندوزی و توجه به فرهنگ و هنر غافل نشد. وی دانشمندان را گرامی می داشت ، هفت تن از فیلسوفان مدرسه آتن که به فرمان امپراتور وقت از یونان اخراج شده بودند، توسط خسرو به گرمی پذیرفته شدند. وی بارها به بحث با این فلاسفه پرداخت و آنچنان اشتیاقی از خود نشان می داد که در غرب مشهور بدان شد که فیلسوفی در ایران به تخت نشسته است. فلسفه ای که در آن دوران در ایران پایه گذاری شد بعدها مشرب بسیاری از فلاسفه گردید. مدرسه پزشکی جندی شاپور که در گذشته نیز فعال بود، در دوران وی رونق گرفت، و در آنجا طب هندی، ایرانی و رومی تدریس شد. بیمارستان جندی شاپور از معروفترین بیمارستانهای دوران خود شد و این عظمت را تا زمانی که توسط خلفای عباسی بغداد مرکز علمی و طبی منطقه می گردد، حفظ کرد.

---

 

[1] کریستین سن نام همسر ساسان را دینگ آورده ( ر.ک: کریستین سن، آرتور، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، 1378، ص 59).

[2] پیرنیا، حسن، ایران قدیم، 1373، ص 177.

[3] کریستین سن، آرتور، ایران…‌ ، ص 59.

[4] پیرنیا، حسن، ایران … ، ص177.

[5] کریستین سن، آرتور، ایران…‌ ، ص 59.

[6] گیرشمن، رمان، ایران از آغاز تا اسلام، ترجمه محمد معین، 1355 ،ص 347.

[7] ویسهوفر، یوزف، ایران باستان، ترجمه مرتضی ثاقب فر، 1370 ، ص 193.

• چکیده    یک
• پیشگفتار   سه

فصل اول: ‌ساسانیان

• 1-1- دودمان ساسانی   1
• 1-2- پادشاهی ساسانیان تا قباد 3
• 1-3- مزدک و جنبش مزدکیان    25
• 1-4- خسرو انوشیروان در تاریخ  27
• 1-4-1- جنگ اول با بیزانس 28
• 1-4-2- جنگ دوم با بیزانس   29
• 1-4-3- جنگ با هیاطله  30
• 1-4-4- دست نشاندگی یمن  30
• 1-4-5- جنگ با ترکها 31
• 1-4-6- جنگ سوم با بیزانس  31
• 1-5- اصلاحات خسرو انوشیروان  33
• 1-5-1- برقراری نظم و آرامش 33
• 1-5-2- مالیات 34

• 1-5-3- اصلاحات ارضی  36
• 1-5-4- اصلاحات در تقسیمات کشوری و نظامی 38
• 1-6- شخصیت و خصال انوشیروان 40
• 1-7- سکه های انوشیروان و جام خسرو 43
• 1-7-1- سکه های انوشیروان  43
• 1-7-1-1- کلیات   43
• 1-7-1-2- سکه‌های دوره انوشیروان  46
• 1-7-2- جام خسرو  54
• 1-8- دانش در دوره خسرو انوشیروان  55
• 1-9- ایوان مداین یا طاق کسری 61

فصل دوم : خسرو انوشیروان در ادبیات باستانی ایران

• 2-1- بررسی نام خسرو انوشیروان  64
• 2-2- خسرو انوشیروان در آثار فارسی میانه زرتشتی   66
• 2-2-1- بندهش  66
• 2-2-2- زند وهمن یسن  67
• 2-2-3- کارنامه انوشیروان   70
• 2-2-4- اندرز خسرو قبادان  73
• 2-2-5- گزارش شطرنج و وضع نرد 75
• 2-2-6- توقیعات انوشیروان  77

فصل سوم: خسرو انوشیروان در کتابها و آثار دوران اسلامی

• 3-1- شاهنامه فردوسی  80
• 3-2- پادشاهی خسرو انوشیروان به روایت مورخان دوران اسلامی  120
• 3-2-1- مسعودی  120
• 3-2-2- دینوری   122
• 3-2-3- حمزه اصفهانی  123
• 3-2-4- گردیزی  125
• 3-2-5- ابن اثیر 126
• 3-2-6- ابن خلدون   127
• نتیجه‌گیری  129
• فهرست منابع فارسی  131
• فهرست منابع تصاویر  136
• فهرست منابع لاتین  137
• چکیده انگلیسی  138

منابع

• فارسی

1. آلتهایم، فرانتس و استیل، روت، تاریخ اقتصاد دولت ساسانی، ترجمه هوشنگ صادقی، 1382.
2. آموزگار، ژاله و تفضیلی احمد، زبان پهلوی ادبیات و دستور آن، تهران، 1377.
3. ابن اثیر، عزالدین، تاریخ کامل، ترجمه ابوالقاسم حالت، جلد 5، تهران، 1362.
4. اصفهانی، حمزه، تاریخ پیامبران و شاهان، ترجمه جعفر شعار، تهران، 1346.
5. بوسایلی، ماریو، هنر پارتی و ساسانی، ترجمه یعقوب آژند، تهران، 1374.
6. بهار، مهرداد، بندهش، تهران، 1380.
7. بهار، مهرداد، پژوهشی در اساطیر ایران، تهران، 1362.
8. بیانی، ملک زاده، تاریخ سکه، 1339.
9. پروکوپیوس، جنگهای ایران و روم، ترجمه محمد سعیدی، تهران، 1382.
10. پورداود، ابراهیم، یشتها، جلد 2، تهران، 1373.
11. پیرنیا، حسن، ایران قدیم، تهران، 1373.
12. تبریزی، محمدحسین ابن خلف، برهان قاطع، ج 1 و 2، تهران، 1375.
13. تفضلی، احمد، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به کوشش ژاله آموزگار، تهران، 1378.
14. ثعالبی، عبدالملک ابن محمد، غرر اخبار ملوک الفرس و سیرهم، تحقیق هـ . زتنبرگ، ترجمه محمد فضائلی، جلد اول، تهران، 1368.
15. ثعالبی مرغنی، حسین ابن محمد، شاهنامه کهن، ترجمه سید محمد روحانی، مشهد، 1372.
16. حقیقت، عبدالرفیع، فرهنگ شاعران زبان پارسی، تهران، 1368.
17. خسروی، خسرو، جامعه دهقانی در ایران، تهران، 1357.
18. دبیر سیاقی، سید محمد، نامور نامه باستان، تهران، 1379 .
19. دنت، دانیل، مالیات سرانه و تاثیر آن در گرایش به اسلام، ترجمه محمدعلی موحد، تهران، 1358.
20. دهخدا، علی اکبر، لغت‌نامه، ج پنجم، تهران، 1373.
21. دینوری، ابوحنیفه احمدابن داود، اخبارالاطوال، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران، 1364.
22. دینوری، ابوحنیفه احمد بن داود، مجمل التواریخ و القصص، تصحیح محمدتقی بهار، تهران، 1378.
23. راشد محصل، محمدتقی، زند وهمن یسن، تهران، 1378.
24. رستگار فسایی، منصور، فرهنگ نامهای شاهنامه، جلد 2، تهران، 1379.
25. ریپکا، یان، تاریخ ادبیات ایران، ترجمه عیسی شهابی، تهران، 1354.
26. زرین‌کوب، روزبه، “ایران: ساسانیان” ، دایره المعارف بزرگ اسلامی، جلد 10، تهران، 1380.
27. زرین‌کوب، عبدالحسین و زرین‌کوب، روزبه، تاریخ ایران باستان، تهران، 1379.
28. زرین‌کوب، عبدالحسین، در قلمرو وجدان، تهران، 1369.
29. سامی، علی، تمدن ساسانی، شیراز، 1342.
30. سلوود، دیوید، “سکه‌های ساسانی“، در: یار شاطر، احسان و دیگران، تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان: پژوهش دانشگاه کیمبریج، ترجمه حسن انوشه، جلد سوم، قسمت اول، تهران، 1380، ص 452-429.
31. شهبازی، ع. شاپور، “خداینامه در متن یونانی”، در: افشار، ایرج و رویمر، هانس روبرت، سخنواره: پنجاه و پنج گفتار پژوهشی به یاد دکتر پرویز ناتل خانلری، تهران، 1376، ص 586-579.
32. صفا، ذبیح‌ا…، دانشهای یونانی در شاهنشاهی ساسانی، تهران، 1330.
33. عبدالرحمان ابن محمد، ابوزید، تاریخ ابن خلدون، ترجمه عبدالمحمد آیتی، جلد اول، تهران، 1342.
34. عریان، سعید، متون پهلوی، تهران، 1371.
35. فرای، ر.ن.، “تاریخ سیاسی ایران در دوره ساسانیان”، در: یارشاطر، احسان و دیگران، تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی سلسله ساسانیان: پژوهش دانشگاه کمبریج، ترجمه حسن انوشه، جلد سوم، قسمت اول، تهران، 1380، ص 276-217.
36. فردوسی، ابوالقاسم، شاهنامه فردوسی، تصحیح ژول‌مول، تهران، 1381.
37. کریستین سن، آرتور، سلطنت قباد و ظهور مزدک، ترجمه احمد بیرشک، تهران، 1352.
38. قبادیانی بلخی، ناصر ابن خسرو، دیوان، به کوشش مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران، 1353.
39. کریستین سن، آرتور، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی، تهران، 1378.
40. کلسینکف، آ.ای.، ایران در آستانه یورش تازیان، ترجمه م.ر. ریاحی، تهران، 1375.
41. گردیزی، ابوسعید عبدالحی، زین‌الاخبار، تصحیح سعید نفیسی، تهران، 1332.
42. گیبون، ادوارد، انحطاط و سقوط امپراتوری روم، ترجمه فرنگیس شادمان، جلد دوم، تهران، 1370.
43. گیرشمن، رمان، ایران از آغاز تا اسلام، ترجمه محمد معین، تهران، 1355.
44. لاکهارت، لارنس، “تاریخ سیاسی ایران”، ترجمه شاپور راسخ، ایرانشهر، شماره بیست و دوم، تهران، 1342، ص 528-268.
45. مسعودی، ابوالحسن علی ابن الحسین، مروج الذهب و معادن الجواهر، ترجمه ابوالقاسم پاینده، جلد اول، تهران، 1365.
46. مسکویه رازی، ابوعلی، تجارب الامم، ترجمه ابوالقاسم امامی، جلد اول، تهران، 1369.
47. مکنزی، دیوید نیل، فرهنگ کوچک زبان پهلوی، ترجمه مهشید میرفخرایی، تهران، 1379.
48. نخجوانی، محمد ابن هندوشاه، صحاح الفرس، به کوشش عبدالعلی طاعتی، تهران، 1334.
49. نفیسی، سعید، تاریخ تمدن ایران ساسانی، تهران، 1331.
50. نفیسی، علی اکبر، فرهنگ نفیسی، جلد اول، تهران، 1342.
51. نولدکه، تئودور، تاریخ ایرانیان و عربها درزمان ساسانیان، ترجمه عباس زریاب خویی، تهران، 1358.
52. ویسهوفر، یوزف، ایران باستان، ترجمه مرتضی ثاقب‌فر، تهران، 1370.
53. ویلسن، جی. کریستی، تاریخ صنایع ایران، ترجمه عبدا… فریار، تهران، 1376.
54. یار شاطر، احسان، “کیش مزدکی”، ترجمه م. کاشف ایران نامه، سال دوم، شماره اول، پاییز 1362.
55. یار شاطر، احسان، “آیین مزدکی”، در: یار شاطر، احسان و دیگران، تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان: پژوهش دانشگاه کیمبریج، ترجمه حسن انوشه، جلد سوم، قسمت دوم، تهران، 1380، ص 476-447.

• لاتین

1. Bartholomae, ch. Altiranische woreterbuch,Berlin, 1961.
2. Freiman, A pand namag zardust, Wien, 1906.
3. Justi, Ferdinand, Geschichte Irans von den altesten zeiten bis Zum, Ausgang der sasaniden, grundriss der Irani shen philologie,Berlin,vol 2, 1974.
4. Mochiri, M. I. , Etude de numismatique,Iranienne sous les sassanides et Arab- sasanides, tome, 2. Belgique , 1983.
5. Modi, j.j., cama oriental institute papers, Delhi, 1928.
6. Nyberg, S.H, A Manual of Pahlavi,Wiesbaden, part 2, 1974.
7. Paruk, F.D.J, Sassanian Coins,Bombay, 1965.
8. Thorrsian,H., Histoire de l’ Armenie et du peuple armenien, Paris, 1957.
9. Unvala, j. M. , notes sur des monnaies trouve’es a suse,Paris, 1934.