هیپنوتیزم (هیپنوز یا خوابگری یا خواب مصنوعی) و هیپنوتیزم درمانی

هیپنوتیزم حالت خاصی از ذهن است که با فوق تمرکز همراه بوده است و این قدرت و قابلیت را دارد که می تواند از طریق آن برخی از عادات یا الگوهای رفتاری را به صورت شرطی شدن روی سیستم عصبی فرد حک کرد و همه ما می دانیم در جریان آموزش ما برای یادگیری بهتر و سریع تر تمرکز زیادی بر روی مطالب آموزشی معطوف می سازیم تا روند فراگیری بهتر صورت گیرد و شرایط هیپنوتیزم هم به همین صورت سطح توجه و تمرکز خود را بالا می بریم تا به سطحی برسیم که در آن قدرت فراگیری ذهن و فکر ما به اوج خود برسد.

پیشگفتار

هیپنوز یا هیپنوتیزم یک واژه یونانی و به معنی خواب کردن است. هینوتیزور باصطلاح علمی کسی است که با نیروی چشمان و تسلط و فور دیگری را در خواب مصنوعی فرو می برد و برای سهولت کار هیپنوتیزور را (عامل) و هیپنوتیزم شونده را (معمول) گویند و گاهی عامل را به زبان علمی اپراتور خطاب می کنند، وقتی می‌گوییم هیپنوتیزور دارای قدرت خواب کردن است معنی آن نیست که عامل دارای چنین قدرتی است که معمول را به اراده خود بخواباند در این کار معمول هم نقش بزرگی دارد باید او هم در این کار با عامل همکاری کند تا عامل بتواند او را به خواب مصنوعی فرو ببرد و این دو با هم رابطه مستقیم دارند و هرچه معمول ناتوانی بیشتر ارائه کند یعنی خود را در اختیار او بگذارد عامل هم در حد کامل معمول را در اختیار می گیرد و او را می خواباند.

در زمینه هیپنوتیزم باید شکرگزار باشیم که پس از تجربیات و آزمایشهای گذشته امروز دانشمندان بسیار تجربه کرده ای مانند «لیبروت» برنهایم، و شارکوت و کسان دیگر را در اختیار داریم که کتابها و نشریات سودمندی برای پیشرفت هیپنوتیزم در اختیار ما گذاشته اند.

با این توصیف امیدواریم نوشته های این پروژه برای علاقه مندی به هیپنوتیزم مخصوصاً برای پزشکانی که می خواهند از این راه به درمان بیماریهای روانی موفق شدند مفید واقع شود.

مقدمه

هیچ یک از حالتهای دگرگون هوشیاری به اندازه‌ی هیپنوتیسم بحث انگیز نبوده است. هیپنوتیسم که زمانی در زمره‌ی سحر و جادو به حساب می آمد، این موضوع بررسی های دقیق علمی قرار گرفته است. مقل سایر حوزه‌های پژوهشهای روانشناختی، در این زمینه نی مجهولات بسیار است، اما تا کنون به واقعیتهای زیادی هم دست یافته‌ایم. در هیپنوتیزم، کسی که علاقه مند و آماده‌ی همکاری است (و تنها چنین افرادی در اکثر موقعیت ها قابل هیپنوتیسم شدن هستند) بخشی از کنترلی را که بر رفتار خود دارد به هیپنوتیزم کننده واگذار می کند و تمریناتی را در واقعیت می‌پذیرد.

برای ایجاد این حالت، هیپنوتیزم کننده از روشهای مختلفی استفاده می کند. برای مثال، ممکن است از هیپنوتیزم شونده بخواهد در حالی که به تدریج آرامش می یابد تمام افکار خود را برشی و معینی (مثلاً پونزی روی دیوار) متمرکز کند. می‌توان به هیپنوتیسم شونده تلقین کرد که دچار خواب آلودگی است، چون هیپنوتیسم هم مانند خواب حالتی از آرمیدگی است که شخص در آن تماس با بعضی الزامات عادی محیط را از دست می دهد. اما کلمه‌ی خواب در اینجا جنبه‌ی استعاره دارد، چون به هیپنوتیسم شونده گفته می شود که واقعاً به خواب نخواهد رفت و همچنان به صدای هیپنوتیزم کننده گوش فرا خواهد داد.

تعریف هیپنوتیزم

حالت خاصی از هوشیاری که طی آن شخص با میل خود انتخاب می کند که فقط آنچه را که به موضوع پیشنهادی مرتبط است ببیند و به آن فکر کند و سایر چیزها را از ذهن خود حذف کند. (شریفی، علی. تیرماه 1380، صفحه 10. مقاله)

پیرایش هیپنوتیزم

عصر طلایی هیپنوتیزم (1890-1880) مقارن دوره ای است که روانشناسی و روانکاوی به اوج ترقی خود رسیده بود، تا آنروز هیپنوتیز یکی از موارد درسی بسیار پیش پا افتاده بشمار می آید و بسیاری از پزشکان و روانکاوان تا اندازه‌ای هیپنوتیز را در ردیف پدیده‌های علمی قرار نمی دادند.

«اولین کنگره بین المللی هیپنوتیزم تجربی در هتل زیو» پاریس از هشتم تا دوازدهم اوت 1889 تشکیل گردید و برپاست چند تن از پزشکان درجه اول مانند (دکتر شارکوت- براون اسکورت، برواردل شارل، پشت و آزام، لمبروسومنه) ادامه یافت و شرکت کنندگان این کنفرانس عبارت بودند از لبوت، برنهایم. ده ژوین، ژانه، بابنیسکی فورل، ماگنان، فروید، شرنکن، ویلیام جونس) ریاست این کنفرانس را دومین پله دبیر کل سوسیته بیولوژی برعهده داشت. در ابتدای امر این کنفرانس چندان نتیجه درخشانی نداشت، و بسیاری از پزشکان وجود هیپنوتیز را بکلی انکار کردند و بابینسکی در سال 1900 رسماً اعلام نمود که حالت هیپنوتیز کاملاً مانند بیماری هیستری است. در خارج از فرانسه هم دو مرتبه بسوی هیپنوتیزم توجه نمودن در فرانسه چندین مجله مخصوص هیپنوتیز انتشار یافت و منهم در ضمن سخنرانیها و انتشارات خود پیشنهاد نمودم که به هیپنوتیز توجه بیشتری شود لازم بود که بین هیپنوتیزم و خواب رابطه‌ای ایجاد شود و درباره هیپنوتیز جوانی تفسیر بیشتری شده و خواب رابطه‌ای ایجاد شود و درباره هیپنوتیز حیوانی تفسیر بیشتری شده و مساله قابلیت هیپنوتیزم شدن یا هیپنوتیز کردن را مطالعه کنند و پس از مطالعه این مساله می توانستیم در هرمو و هیپنوتیز را برای درمان بیماریهای روانی بکار ببریم.  (شرلوک، ل. صفحه 13 و 14. شماره بازیابی 1148)

سازنده کلمه هیپنوتیزم

امروز در ایران و در همه‌ی دنیا خواب مصنوعی را هیپنوتیزم می گویند. هیپنوتیزم یعنی خواب کردن و یک کلمه یونانی است. نخستین بار در سال 1842 این کلمه را جراح انگلیس در سخنرانی خود به کار برد. (طاووسی، شعبان. (کابوک). شهریور 1353. ص300)

انجام اولین هیپنوتیزم در تاریخ

یک روز چند بیمار روستایی برای درمان به کنتادو پسیکور مراجعه کردند کنت فریور چوپانی به نام ویکتور را طبق اسلوب مرشد خود می خواست تا آنجا که ممکن است بیشتر در او تولید بحران نماید ولی ویکتور نه فقط متحیر نشد بلکه متوحش شد چون به جای اینکه به هیجان در آید بخواب رفت. پریسکر خواست که چوپان را بیدار کند ولی بیدار نشد و از روی وحشت گفت برخیز و ویکتور از جا برخاست در حالی که خواب بود و کنت در صدد بر آمد سوالاتی از چوپان بکند و چوپان مانند یک جوان تحصیل کرده پاسخ می داد.

بعد از این واقع کنت آزمایش خود را تکرار کرد و نتایج آزمایش های خود را در یک مساله نوشت و منتشر کرد تا به دانشمندان بگوید کشف جدیدی در روان شناسی بدست آورده است. (طاوورسی، شعبان. (کابوک). شهریور 1353، صفحه 300)

هیپنوتیزم خواب است؟

پاسخ منفی است. تنها شباهت هیپنوتیزم با خواب، بسته شدن چشم است. ولی شخص کاملاً بیدار است و همه چیز را می شوند (و اگر شخص به خواب معمولی برود و دیگر صدای درمانگر را نشنود، درمان بی معنی است). نوار مغزی کسی که در هیپنوتیزم است و با نوار مغزی خود خوابیده تفاوت دارد. (شریفی، علی، تیرماه 1380، صفحه 10)

هیپنوتیزم به خودی خود درمان محسوب می شود؟

می توان گفت خیر. هرچند هیپنوتیزم سطح کلی اضطراب را کاهش می دهد ولی برای درمان مناسب می بایست علاوه بر القای هیپنوتیزم، محتوای مناسب با شکل بیمار طراحی شود و اهداف درمان (مثلاً چاقی یا اعتیاد به سیگار) دقیقاً تعریف و حین درمان هیپنوتیزمی اجرا شود. (شریفی، علی، تیرماه 1380، صفحه 10. مقاله)

آیا هیپنوتیزم خطرناک است؟

نه در خود پدیده هیپنوتیزم هیچ چیز خطرناکی وجود ندارد ولی موارد سوء استفاده از هیپنوتیزم (مثلاً هیپنوتیزم توسط فرد ناشی و فاقد صلاحیت درمانی که متاسفانه در ایران فراوانی با آن مواجهیم) می تواند برای روان فرد زبان آور باشد و نباید هیچ‌گاه اجازه داد کسی که صلاحیت درمانی ندارد فرد را هیپنوتیزم کند (طبق قرارداد ایران فقط پزشکان، دندانپزشکان در حیطه کار خودشان و روان‌شناسان بالینی با نظارت روان پزشک مجاز به درون هیپنوتیزمی هستند. (شریفی، علی، تیرماه 1380، صفحه 10. مقاله)

امکان دارد کسی از حالت هیپنوتیزمی بیرون نیاید؟

پاسخ منفی است. اگر روند هیپنوتیزم به هر دلیل قطع شود بیمار پا به خواب می‌رود یا خود به خود از هیپنوتیزم خارج می شود و از این نظری هیچ خطری متوجه بیمار نیست. در مقایسه با سایر درمان‌ها (مثل داروها) هیپنوتیزم بسیار بی ضرر است.  (شریفی، علی، تیرماه 1380، صفحه 10. مقاله)

تاثیر جنسیت در هیپنوتیزم شدن

در بین عموم مردم و عموم هیپنوتیست کنندگان عقیده بر اینست که زنها بیشتر و بهتر از مردان هیپنوتیزم می شوند.

«هال» از طریق آزمایش «نوسان بدن به جلو یا عقب» بر روی 1300 نفر، به این نتیجه رسید که خانم ها کمی بیش از آقایان استعداد هیپنوتیزم شدن دارند. چند نفر از دیگر نظیر: اینگوارسون و لیندبرگ، براون، کاسون و گروکی و روچ نیز پس از آزمایش و تحقیقات زیاد بهمین نتیجه رسیده اند که زنها بهتر از مردها هیپنوتیزم می شوند.

اولینگ و هارگریوز در آزمایشات علمی خود نتیجه گرفتند که بین خانم ها و نوجوانان از نظر استعداد هیپنوتیزم شدن فرقی وجود ندارد.

ولی تحقیقات علمی و دقیق تر بعدی نشان داد که نوجوانان رخته بیش از نوجوانان پسر استعداد هیپنوتیزم شدن. (طاوورسی، شعبان. (کابوک). شهریور 1353، صفحه 509)

تاثیر هوش در هیپنوتیزم شدن

به طور کلی ما هنگام هیپنوتیزم کردن با 3 دسته از اشخاص روبرو هستیم، یک دسته اشخاص سالم که دارای هوش متوسطی هستند و یک دسته بیماران روانی یا کسانیکه دچار ناراحتیهای عصبی هستند و یک دسته اشخاص کردن و کم هوش که هر یک از این سه دسته در درجات متفاوتی از هوش هستند اشخاص خیلی کردن و کم هوش را نمی توان هیپنوتیزم کرد اشخاص که دارای اختلالات عصبی هستند هنگام هیپنوتیزم باید از ساز و کارهای دفاعی آنها استفاده کرد و آنها را هیپنوتیزم نمود و کسانی که سالم و باهوش هستند اگر خودشان مایل باشند به خوبی هیپنوتیزم خواهند شد. (طاوورسی، شعبان. (کابوک). شهریور 1353، صفحه 511)

هیپنوتیزم درمانی

عیب و نقص های جسمی ظاهری و هیپنوتیزم

تجربه نشان داده است گاهی هم علت پریشانی ها مربوط به نواقص، جسمانی و چگونگی نمودار شخصیت اجتماعی است. اکثر اوقات نواقص جسمانی نظیر لکنت زبان و یا قدری کم موئی جلو سر و یا بزرگی بینی، کوچکی چشم و نظایر آن در نظر بیننده اصلاً مورد توجه و مهم نیستند، ولی شخص که دارای نقص کوچک جسمانی است، بعلت تمرکز و توجهی که سالها به آن نقص کوچک داشته و گاهی هم بعضی از اطرافیان تذکراتی به شوخی یا جدی داده اند، آن نقص کوچک جسمی را خیلی بیش از آنچه اهمیت دارد. گاهی اوقات اکثر بدبختی ها و نابسامانی ناشی از دقت و حساسیت بیش از اندازه است این دسته از مردم به سرزمین درون خود عقب نشینی می‌کنند، و عمداً از هرگونه معاشرت اجتماع با مردم اجتناب و خودداری نمایید. شخصی که تنها ماند و در خود رفت. افکارش بر نکات ضعف، نواقص جسمانی و رویدادهای ناگوار زندگیش متوجه و متمرکز می شود. و مدتی نمی گذرد که همان دو رو تسلسل موذیانه برقرار می گردد، بدون شک بیشتر مردم خود را همانطور که واقعاً هستند می بینند ولی عده‌ای دیگر به دلیل و بی جهت بدبین می باشند. تصویری از خود غرق در تیرگی و بدبختی ترسیم می نمایند. ما می خواهیم بدانیم چرا این قبیل بیماران چنین نقشهای ناخوشایند و اندوهناکی را در تئاتر زندگی، بازی می کنند؟ جواب چرای بالا این دسته از بیماران پریشان حال قربانی «خود هیپنوتیزم» تصادفی و اتفاقی زندگی خود شده اند. زیرا ما می توانیم که یک شخص هیپنوتیزم شده به خوبی می تواند یک حالت خاص روانی تلقین شده را تقلید کرده و شخصیت خود را در آن نقش ظاهر سازد.  (طاوورسی، شعبان. (کابوک). شهریور 1353، صفحه 713و714)

هیپنوتیزم دارویی

استفاده از دیازپام 5 میلی گرم یک ساعت قبل از جلسه هیپنوتیزم یا پنتوباربیتال 200 میلی گرم نیم ساعت قبل از ایجاد خلسه در بعضی از افراد مضطرب که باید برای جراحی آماده شود مفید گزارش شده است ولی نتایج متغیر و غیر قابل پیش بینی است.

هر هیپنوتیزوری که به کار خود و علائم هیپنوتیزم مسلط باشد از هر روشی می‌تواند استفاده کند بعضی از این روش ها آمرانه و بعضی مودبانه یا روش‌های پدر فرزندی و مادر فرزندی هستند بعضی از مقدمه ها فیزیکی یا روانشناسانه هستند که بستگی به موقعیت، محیط و شخصیت فرد می تواند از روش مناسبی استفاده کرد یا روشها را می توان تعدیل نمود.

هیپنوتیزم در دندانپزشکی

راستی موارد استعمال هیپنوتیزم در دندانپزشکی کدامند؟ هرچند استفاده از هیپنوتیزم یکی از بهترین راههای تقلیل درد به شمار می رود، ولی مهمترین کاربرد هیپنوتیزم در دندانپزشکی تسکین و تقلیل درد نیست اگر مهمترین مورد استفاده هیپنوتیزم تنها بی حسی کامل بود، در این صورت هیپنوتیزم تنها به عنوان یک روش عجیب و غیر متعارف به حساب می آمد و کاربرد چندانی در دندانپزشکی نداشت، زیرا فقط نسبت کمی از افراد جامعه می توانند از بی دردی کامل هیپنوتیزم بهره‌مند شوند. در واقع زمینه های کاربردی هیپنوتیزم در دندانپزشکی بسیار زیاد و متعددند که شرح تفصیلی همه آنها در این کتاب نمی گنجد بنابراین به بررسی کلی آنها بسنده می‌کنیم.

هیپنوتیز درمانی روحی

هیپنوتیسم درمانی برای جلوگیری از ترسها، هراس ها و جلوگیری از استرس

به سه روش می توان از هیپنوتیسم برای کاهش واکنشهای اضطراب و استرس استفاده کرد. روش اول، روش آرمیدگی و حساسیت زدایی منظم، همراه با تلقین های هیپنوتیزمی برای کاهش اضطراب است. تصویر سازی ذهنی هدایت شده نیز می‌تواند مفید باشد. همان طور که قبلاً اشاره شد، واکنشهای استرس، بعلاوه اضطراب و هراس ها، یک ویژگی مشترک دارند: و آن برانگیختگی هیجانی بالاست. این حقیقت اهمیت دارد زیرا به این معناست که هر تکنیکی که برانگیختگی را کاهش دهد، بر کاهش اضطراب و استرس نیز موثر است. روش دوم استفاده از سازماندهی دوباره شناختی در خود- هیپنوتیزمی است که یک راهبرد مقابله‌ای کلی در کاهش اضطراب و استرس است روش سوم استفاده از هیپنوتیزم به عنوان تکنیکی به منظور آشکارسازی منابع اضطراب یا ترس است. (گلدن، ویلیام ل. صفحه 66)

خود هیپنوتیزمی

خود هیپنوتیزم یا اتو هیپنوتیزم

این اصطلاحات به حالتی اطلاق می شود که پدیده هیپنوتیزمی توسط خود فرد و بدون دخالت شخص دیگری پدیدار شود. در این شرایط فرد از طریق مطالعه یا از کس دیگری یاد می گیرد که چطور هر موقعی که مایل بود یا به علل درمانی به آن نیاز داشت، خود را در حالت هیپنوتیزم قرار دهد. هر چند این تکنیک توسط سوژه‌هایی که قبلاً به یک خلسه متوسط یا عمق وارد شده اند بهتر و سریعتر یاد گرفته می شود ولی با این وجود هر فرد می تواند آن را به خوبی فرا بگیرد. بسیاری از افرادی که در زمینه هیپنوتیزم کار می کنند، در یک زمان خود هیپنوتیزم را هم یاد گرفته اند. بسیاری از مولفان عقیده دارند که تمام هیپنوتیزم ها در اساس خود هیپنوتیزم هستند و مایلند این عقیده به دیگران هم منتقل شود. براساس مطالعات و مشاهدات وسیعی که فروم و دیگران داشته اند، احساس بسط، پرواز آزاد افکار و قدرت پذیرش اگو در مقابل محرک هایی که از درون وجود فرد سرچشمه می گیرند برخی از ویژگی های خود هیپنوتیزم است. تمرکز توجه و پذیرش نسبت به محرک هایی که از خارج می آیند هیپنوتیزور یا چیزی که فرد توجه و تمرکز خویش را متوجه آن کرده است از اختصاصات دیگر هیپنوتیزم به شمار می آیند. (هارتلند، جان. سال 1375. صفحه 143)

خلاصه تئوری های هیپنوز

پیر ژانه روی تئوری تک ایده‌ای Monoideism تاکید می ورزید و آن عبارت است از باریک شدن محدوده درکی سوژه و تمرکز مطلق وی به یک ایده یا تصور برنهایم معتقد بود که هیپنوزیک حالت تلقین پذیری مفرط است، آقایان کوئه و ساریین به تئوری نقش اجتماعی (Social role) و باریر بر این اعتقاد است که هیپنوز یک وضعیت بین فردی است که بین هیپنوتیزور و سوژه ایجاد می شود.

شارکو معتقد بود که هیپنوز یک حالت فیزیولوژیکی است و حالتی تجربی می‌باشد، ریهر (Reyher) به تئوری فیزیکی معتقد است و می گوید ممکن است مرکزی به نامرکز هیپنوز مانند مرکز خواب که در هیپوتالاموس است وجود داشته باشد.

گراهام (Graham 1978) معتقد است که هیپنوز در اثر فعالیت نیمه مغلوب مغز است که بیشتر با احساسات، هیجانات و تصورات در رابطه است برخلاف نیمه غالب که در رابطه با سخن و افکار انتزاعی است. بعضی هیپنوتیزورهای طبی مانند آقای دکتر رابرت از دانشگاه نیویورک و هربرت اشپیگل بر پایه‌های فیزیولوژیکی هیپنوز اعتقاد بیشتری دارند. هیپنوز هرچه هست یک واقعیت طبیعی است، یک حالت آگاهی و هوشیاری برتر است.

• چکیده
• پیشگفتار
• مقدمه

بخش اول: هیپنوتیزم

• فصل 1: کلیات هیپنوتیزم
• 1-1- تعریف هیپنوتیزم
• 1-2- پیرایش هیپنوتیزم
• 1-2-1- سازنده کلمه هیپنوتیزم
• 1-2-2- انجام اولین هیپنوتیزم در تاریخ
• 1-2-3- هیپنوتیزم خواب است؟
• 1-3- هیپنوتیزم به خودی خود درمان می شود؟
• 1-3-1- آیا هیپنوتیزم خطرناک است؟
• 1-3-2- امکان دارد کسی از حالت هیپنوتیزمی بیرون نیاید
• 1-3-3- تاثیر جنسیت در هیپنوتیزم شدن
• 1-3-4- پیشوای مذهبی را نمی توان با هیپنوتیزم شدن وادار به رقص کرد
• فصل 2: یادگیری هیپنوتیزم
• 2-1- آیا هیپنوتیزم کردن استعداد خاصی می خواهد؟
• 2-2- آیا برای یادگیری هیپنوتیزم باید تمریناتی انجام داد؟
• 2-3- تاثیر هوش در هیپنوتیزم شدن
• 2-4- آیا از هیپنوتیزم می توان در امتحانات نهایی و کنکورهای دانشگاهی استفاده کرد؟

بخش دوم: هیپنوتیزم درمانی

• فصل 3: هیپنوتیزم درمانی جنسی
• 3-1- عیب و نقص های جسمی ظاهری و هیپنوتیزم
• 3-2- هیپنوتیز دارویی
• 3-3- هیپنوتیزم در دندانپزشکی
• 3-4- اورولوژی و بیماریهای زنانه
• 3-5- درمان چاقی با هیپنوتیزم
• فصل 4: هیپنوتیز درمانی روحی
• 4-1- هیپنوتیسم درمانی برای جلوگیری از ترسها، هراس ها و جلوگیری از استرس
• 4-2- معالجه کرویی به وسیله هیپنوتیزم
• 4-3- احضار روح ارواح به وسیله هیپنوتیزم
• 4-4- درمان بدکاری جنسی به وسیله هیپنوتیزم

بخش سوم: خود هیپنوتیزمی

• فصل 5: خود هیپنوتیزم
• 5-1- خود هیپنوتیزم یا اتوهیپنوتیزم
• 5-2- یک طرح خود هیپنوتیزم
• 5-3- خود هیپنوتیزم و تئوریهای هیپنوتیزم
• 5-4- خلاصه تئوریهای هیپنوز
• منابع

منابع

• کتب:

1. گلدن، ویلیام ال. توماس داوود. فرید برگ فرد. (بی‌تا). هیپنوتیزم درمانی. مترجم: تو زنده جای، حسن (عضو هیات علمی دانشگاه). ابوالفضل تفضلی. (بی‌تا). تهران.
2. ل، شرلوک. (بی‌تا). روانشناسی و هیپنوتیزم. مترجم جهانبخش قاسم زاده. (بی‌تا). تهران.
3. هارتلند، جان. 1375. هیپنوتیزم هارتلند. مترجم دکتر سید رضا حجالیان. (بی‌تا). تهران: انتشارات جمال الحق.
4. کابوک. (بی‌تا). روانشناسی هیپنوتیزم. مترجم (بی‌تا). (1353). تهران: انتشارات کتابخانه ملی.
5. لک گیل، اورماند. (1372). دایره المعارف هیپنوتیزم. مترجم دکتر سید رضا حجالیان. (1372). تهران: انتشارات جمال الحق.

• مقاله ها:

1. تیماریان، بهمن. سیامک خدارحیمی. (بی‌تا). دوگانگی جنسی آندروژنی. تازه‌های روان روان درمانی.
2. محدثی، قاسم. (بی‌تا). خود هیپنوتیزم و تئوریهای هیپنوتیزم.
3. دکتر شریفی، علی.(1380). چرا هیپنوتیزم؟ روانشناسی امروز شماره 8. صفحه10.

• پیوست ها:

هیپنوتیزم و بررسی تلقین پذیری ویتا زن هافر ، ترجمه آقای نیزوانی

هیپنوتیزم مصور ویلابور ، ترجمه ناصر العلوی

اسرار خواب مصنوعی کنرادی لانیز ، ترجمه احمد علائی

اسرار هیپنوتیزم و تله پاتی نصرا… باب الحوائجی ، ترجمه کاوه برزگر

اتو هیپنوتیزم لی لی کرون ، ترجمه همایونفر