چهره پردازی و صحنه آرایی هفت خوان رستم از دیدگاه هنر گرافیک در شاهنامه

اولین مسئله در این رساله ، به بررسی شخصیت رستم و جایگاه او در تفکر اساطیری ایرانی و بویژه نقش او در  «شاهنامه » اختصاص دارد . در ضمن ، پیشینه خاندان سام و نریمان و رستم دستان ( چنانچه حکیم فردوسی بر ما می نمایاند ) مطرح می گردد.  از سوی دیگر ، از دیدگاه مورفولوژی ( ریخت شناسی و سیما شناسی و .. ) و در آلات و ادوات جنگی این پهلوان رستم و تنها یاورش رخش بحث به میان می آید .[1]

نکته دیگر صفات نیکوی رستم است که به گونه ای خاص در وجود او جمع شده‌اند.  همچون : زورمندی ، هنرمندی ، اعتقاد (توکل ) ، مدبّری ،‌ علاقه به رزم و بزم ، زبان آوری ،‌ وفاداری ، جوانمردی و پهلوانی عیان می گردد .

نکته دیگر اینکه در هفت خوان ، نماد تعالی رستم است ،‌ و رستم  مظهر انسان کامل ایرانی است که با موجودات اساطیری همچون اژدها و دیوان ، برخوردها و چالش دارد .

قسمت دوم این نوشتار به بررسی هفت خوان ، وجه نمایش آن از زاویه دید انسان امروزی بررسی شخصیتها و چهره ها در ادبیات …  – ( چنانکه متعارف است ). پرداخته است . تصاویری که به نوعی یک ؟ « تیپ » را به ما معرفی می کنند . همچون جادوگر ، کودن ،  مست و ………

در پایان نگارنده به  موضوع اصلی ( با پیش زمینه مطرح شده ) پرداخته است .

فضاسازی فردوسی در «‌خوان ها » نحوه نمایش صفحه ها و توصیف از آنها و بررسی شعر او از نگاه تصویری و گرافیکی ، چنانکه طرح موضوع از این نکته شروع می شود.

نتیجه گیری : شاهنامه بطوریکه  تاریخ نقاشی ایرانی نشان داده – تصویری ترین و خوش پرداخت ترین ، روایت ادبی است که در نحوه بیان فضا ، صفحه ها ، حالات چهره های انسانی و حتّی حیوانی ، رنگ ها و توصیف موجودات اساطیری جایگاه قابل توجه و مثال زدنی دارد .

---

استنباط شخصی نویسنده رساله

پیشگفتار

شاهنامه همیشه دغدغه ذهنی نگارنده بوده است . هم روایات فردوسی و هم پرداختهای تصویری نقاشان ایرانی طی این هزار سال ( تقریباً اکثر نقاشان نامی ایران زمین ) یکی از برگهای زرین زندگیشان تصویرسازی شاهنامه فردوسی بوده است . و این ها عواملی بود تا مرا سوق دهد تا در این جهت به پژوهش بپردازم، به تمامی موارد فوق اگر پروژه عملی نگارنده یعنی تصویرسازی هفت خوان رستم – هم افزوده شود ،‌ شاید مهمترین دلیل تعلّق خاطر من به این تحقیق باشد .

برای پژوهش در این مورد تقریباً هر آنچه از آثار نقاشان ایرانی ، برای شاهنامه تصویر سازی شده بود ، مطالعه کردم ، گفتن اینکه همه این تصاویر را مطالعه کرده ام شاید به واقعیت نزدیک نباشد . اما تقریباً هر آنچه به دستم رسید با دقت مطالعه و با شعر مورد نظر (خوانهای هفت خوان) مطابقت دادم . از دیگر منابع مورد استفاده ام سنگ غارهای شیراز (زندان کریم خان زند) ، کاشی قهوه خانه های قدیمی ، بررسی کاشی در ورزشگاه شهید شیرودی منتقّش است و این کاشی ها از سردر دروازه ای در میدان ارگ آورده شده است ، بسیار بهره بردم .

بهره بردم . اما در بسیاری از موارد نیر با مشکلات متعددی برخورد کردم . از جمله عدم موافقت بعضی از مراکز و موزه ها جهت بهره یابی از آثار موجود در این موزه ها.

لازم به تذکّر است که جهت آوری این مجموعه از متن شاهنامه به تصحیح ژول مول بهره گرفتم و با بررسی و مطالعه شاهنامه (بخصوص هفت خوان ) در مواردی – که متاسفانه منبع تحقیقی مناسبی نیافتم ،  بر اساس استنباط شخصی پیش بردم . اما آنچه مسلم است در این رساله تدوین یافته کتاب شاهنامه و پیش از هرکس استاد بزرگوارم دکتر جابرعناصری راهنمای من در این پژوهش بودند . اگر کوتاهی و قصوری بوده از جانب نگارنده است واگر نکته مثبتی وجود داشته است مرهون لطف استاد بزرگوارم دکتر جابر عناصری است ».

مقدمه

شاهنامه کتاب تاریخی ما ایرانیان است ، شاید در هیچ دوره تاریخی ایران به کتابی ، بیش از شاهنامه به لحاظ  مصّور سازی پرداخته نشده باشد و تقریباً بیش از هر کتاب دیگری مورد توجه پادشاهان به جز سلطان محمود غزنوی که قدر حکیم را ندانست.  و همچنین مغرضانی که با فرهنگ ایران میانه خوبی ندارد نقاشان به این دلیل که کتاب فردوسی بیش از هر کتاب دیگری تصویری است . به این کتاب عنایت خاصّی داشتند.  و این مهم هم در بیان فردوسی و هم روایات اساطیری آن نهفته است . از این رو  شاهنامه هم مبدا تصویر سازی ایرانی است و هم منبع پژوهش . اما هیچگاه نه جایگاه تصویری ( ونه تصویر سازی ) آن اعتنا نشده  است . از این رو نگارنده صمم گردید که با مختصر معلومات خود پژوهشی هر چند محدود در این مورد انجام دهد . اگر چه این پژوهش محدود به هفت خوان رستم است ومنابع تصویر سازی این فصل شاهنامه زیاد ، امّا در رشته های دیگر هنری تقریباً به آن پرداخته نشده است . منظورم از رشته های دیگر هنری ، سینما و نمایش است چرا که علیرغم نگاه اساطیری موجود در این فصل به نوعی می توان نگاه عارفانه فردوسی را هم به آن افزود ، آن نگاه هم شاید در تحول رستم پس از گذراندن هر مرحله از هفت خوان است و این نکته می‌توانست و می تواند  – منبعی برای راویان داستانهای شاهنامه باشد . شاهنامه علی رغم نگاه اسطوره ای خود کاملاً ملموس است و تنها نکته آن بیان تصویری فردوسی است. خواننده شعر فردوسی با شخصیتهای آن کاملاً احساس قرابت می کند،  حالات شخصیت ها ، تغییر فرم چهره ها ( آنچه  که میان نمایشنامه نویسان مرسوم است یعنی  میمیک صورت ) فضای بزم یا رزم ، معاشقه یا مجادله و حتی چهره رخش در شعر فردوسی برای خواننده کاملاً تصویر شده است . از این رو مهمترین منبع برای نگارنده همان کتاب وزین فردوسی بوده است .

به همین دلیل در بعضی موارد که منبع پژوهشی معتبری نیافتم بر اساس استنباط شخصی و با راهنمایی هایی بی دریغ استاد عناصری به تحلیل فصل های هفت گانه هفت خوان رستم پرداختم . رستم نماد انسان ایرانی است . پهلوانی است که در آزمون های مختلف دچار تحول روحی نیز می شود او در خوان اول « خواب »‌ است و به لطف پروردگار و همّت رخش به سلامت جان به در می برد . او چون هر انسان دیگر دچار فراز و نشیبهایی می شود گاه حتی نافرمانی می کند. گاه نسبت به وعده‌هایش   فراموشکار می شود و صد البتّه چون اسطوره است و با موجودات اساطیری به مبارزه بر می خیزد . کمتر نکات منفی شخّصیت اش برخواننده مشخص می گردد و این آن چیزی است که خواننده می خواهد و فردوسی به آن جداً واقف بوده است. اسطوره های ایرانی در بسیاری از موارد برخاسته اسطوره های ایرانی در بسیاری موارد برخاسته از شاهنامه فردوسی است . و در هیچ کتاب دیگری اندیشه انسان چنین به مرزهای فرا واقعی و عالم خیال ایرانی وارد نشده است . همه آنچه پهلوان ایرانی را   می آزماید و حتی دشمن اوست در بالا ترین و خطرناک ترین شکل ممکن در این کتاب وزین جمع شده است. توران و تورانیان همواره نمادی از دشمن و متجاوز برای این مرز و بوم بوده اند و فردوسی در واقع آنچه را که در ناخودآگاه ذهنی خواننده ایرانی وجود داشته، عیان کرده است . از این رو نشانه فرهنگ ایرانی است هم برای جماعت ایرانی و هم غیر ایرانی و شاید علّت آنکه پادشاهان ایرانی سالها برای مصور سازی یک نسخه از شاهنامه منتظر می ماندند و پس از مدتی آن را پیشکش ممالک دیگر می کرده اند ، این بوده که آن را عامل و نماد قدرت و فرهنگ ایرانی می دانسته اند که برای دیگران هم ملموس بوده است.

دوران زندگی و خانواده رستم

رستم ، جهان پهلوان ، تهمتن پیلتن ، که  پهلوان اول شاهنامه است . تاریخ سیستان از قول فردوسی می گوید « .. خدای تعالی خویشتن را هیچ بنده چون رستم دیگر نیافرید‌….   وی معتقد است که در حماسه ملی ایرانی نظیری برای او یافته نشده است . هر حماسه‌ای قهرمانی دارد همه آرمانها و آرزوهای یک قوم در وجود او مجسّم می شود چون آشیل در ایلیاد هومر ، در رامایانانی هندی . رستم نیز همه دوران پهلوانی شاهنامه را بر محور وجود خود می چرخاند . عجیب این است که این مرد که زندگیش ، آمیخته به آنهمه افسانه است وجودش هرگز از یک انسان عادی خاکی جدا نمی شود . مردی است دارای گوشت و پوست و استخوان ، دارای ضعف ها وتوانائی‌های انسانی ، حتی  روئین تن هم نیست . منتها نیروی جسمی وروحی او بر پیش آمدها غالب می آید . بخت و تایید خدائی نیز با اوست . حتی زمانی که اکوان دیواو را  از زمین بر می گیرید و در آستانه نابودی قرار می دهد . وی با نیرنگ از چنگ او جان به در می برد و این بهیچ وجه غیر عادی نیست که کسی از آسمان بر دریا بیفتد و زنده بماند . شگفتی وجود رستم در آن است که درعین  خارق العاده بودن ، انسان است . اگر از عمر دراز باورنکردنی او در چند حادثه نظیر هفت خوان بگذریم، دیگر تقریباً هیچ آمدی در زندگی او نمی بینیم  که نتوانیم آن را با منطق خاکی خود توجیه کنیم .[1]

رستم ، پسرزال ، پسر سام ، پسرنریمان ، از خانواده گرشاسب است و مادرش ، رودابه دختر مهراب شاه کابلی است . خانواده گرشاسب یکی از مهمترین خانواده های ایرانی بوده و مردانش که هر یک پس از دیگری پهلوان اول بوده اند هم به زور بازو و هم به فرزانگی شهرت داشته اند ،  قلمرو فرمانروایی آنها سیستان بوده است . رستم ، آنگونه که در شاهنامه توصیف شده ، نشان دهنده یک پهلوان کامل در ایران داستانی است . این مرد ، تجسّم اندیشه ها و آرزوی پیشینیان ماست . کشش و کوشش بشر برای زندگی بهتر ، برای سیر بسوی اعتدال و پیروزی بر بدی و گزند و زشتی . بهترین جلوه اش را در پهلوانان حماسی می یابد و رستم ، در میان این پهلوانان حماسی می یابد رستم ، درمیان این پهلوانان همه صفت های لازم را در خود جمع دارد. تنها مرگ است که نمی تواند بر آن فائق شد . مرگ ، پایان سفر است . در زندگی پهلوانان ، مرگ ، قلّه زندگی است . مرگ است ، که به زندگی هیبت و عظمت و معنی می بخشد، معنی زندگی هر پهلوان در شیوه مردن اوست .

داستانهای رستم

قدرت جادویی سیمرغ ،‌بزودی به کمک طلبیده می شود : به هنگام ولادت فرزند ، زال نومید از رهانیدن رودابه از چنگ دردهای غیر قابل تحمل زایمان ، پر سیمرغ را آتش می زند پرنده جادوی  بلافاصله از دل تاریکی آسمان ظاهر می شود وبه گونه ای آرامش بخش به زال مژده می دهد که به زودی صاحب پسری خواهد شد که در بالای یک سرُو قدرت یک پیل خواهد بود » و این کودک نه به شیوه معمول بلکه با شکافتن پهلو به دنیا خواهد آمد. مادر با استفاده از معجون هایی که سیمرغ تجویز کرده است و مالیدن پر پرنده افسانه ای بر زخم ،‌سلامت کامل خود را باز می یابد .

این پسر رستم نامیده می شود . و گفته می شود هنگامی که فقط یک روزه بوده ،‌گویی یکسال داشته است . در واقع رستم به چنان مردشیر مانند نیرومند و توانایی تبدیل   می شود که در نبرد با یک ژنده پیل هیچ مشکلی ندارد و با یک ضریه گرز خود ، او را بلافاصله از پای در می آورد . کردارها و نبردهای پهلوانی رستم بی شمار است ، و دلاوری و قدرت او با کمک اسب عجیب و به همان اندازه دلاورش ، رخش ، بیشتر می شود . آنها به اتفاق یکدیگر وارد یک سلسله ماجرا می شوند ، از جمله هفت خوان را پشت سر می گذارند و طی آن با موفقیت با یک شیر نبرد می کنند . از یک بیابان بی آب و علف می گذرند ، با یک اژدها مقابله می کنند ، جادوگر را می کشند و سرانجام دیوان را از پای در می آورند. یکی از این دیوان ، دیو سفید بزرگ است که کی کاووس ( کی اوس اوستا ) شاه شاهان را اسیر کرده است آنها در راس سپاهی از پهلوانان دیگر ،‌ قدرت پادشاهی را اعاده می کنند و کی کاووس پیروزمندانه به سرزمین ایران باز می گردد.

در این میان دشمنی ایران و توران ادامه می یابد و افراسیاب ، پادشاه توران ،‌ هیچ فرصتی را برای حمله به ایران از دست نمی دهد . امّا به دلیل دلاوری رستم « جهان پهلوان » و وفاداری او به شاه شاهان ،‌سپاه ایران معمولاً در مقابل این  تاخت و تازها ایستادگی می کند. و همین ایثار کامل برای ایران و شاه شاهان است که رستم را به درون دام هایی که افراسیاب می گسترد می کشاند یکی از این دام ها حتی باعث می شود که رستم فرزند خویش را که به قصد بر تخت نشاندن پدر آمده است به قتل برساند .

رستم چگونه مردی است ؟

گفتیم که در تمدن باستانی ایران ، رستم پهلوان کامل است . درحالی که مبرّا از ضعف های انسانی نیست ، تمام صفات یک مرد آرمانی را در خود دارد . در طّی عمری دراز از همه مواهب زندگی بهره می گیرد . هم بر نیروی بدنی خودتکیه دارد، هم بر نیروی معنوی خود . هم سر بلند زندگی می کند و هم کامیاب ، و تا آنجا که یک بشر خاکی بتواند بر طبیعت قهّار مسلّط شود او می شود ،‌در عین حال چون انسان است .‌سرنوشت او جدا از سرنوشت انسانها ،  یعنی عاری از بعضی ناکامیها نیست . هر چه بدست می آورد ، در سایه کوشش و رنج مداوم و شهامت و عظمت و ایمان روحی بدست می آورد . اگر بخواهیم او را در چند کلمه بشناسیم باید بگوییم مردی است که از « دانش و زور وفر »‌ بهره مند است . خود او در خوان سوّم می گوید :

به یزدان چنین گفت کای دادگر                 تو دادی مرا دانش و زور وفر

جنگ های رستم

هفت خوان

شگفت ترین ماجرای زندگی رستم ، هفت خوان اوست در مازندران . چون کاووس در مازندران گرفتار می شود، زال رستم را مامور نجات او می کند و به او می گوید که برای رسیدن به آنجا دو راه است ، یکی راهی دراز و بی خطر و دیگر راهی کوتاه و پرخطر . رستم راه دوّم را در پیش می گیرد ، و تنها  روانه می شود ،‌می گوید : نخواهم جز از دادگر دستگیر .

نبرد با دیوان

آخرین عملیات پهلوانی رستم در ماجرای پشت سر گذاشتن هفت خوان خود در مازندران در مقابل دیوانی از قبیل ارژنگ و دیو سفید انجام می گیرد . این آخرین یعنی دیو سفید ، دیو کهن است که پادشاه را به بند کشیده است . دیوان مازندران که دشمنان ایرانیان بودند غالباً غول پیکر و خشمگین  اما در خصوصیاتی شبیه به انسان بودند . اندوه و  اسارت و زشتی و بد چهرگی دیو سفید باعث شده بود که کاووس نابینا شود ، و به رستم گفته شده بود که تنها راه  بینا شدن دوباره شاه ،‌ کشتن دیو سفید و ریختن سه قطره از خون او در چشمان پادشاه است . هنگامی که رستم سوار بر رخش بادپای خود به سمت غار دیو بزرگ در حرکت است . با مجموعه ای از سپاهیان اهریمنی برخورد می کند که زیر تابش خورشید داغ به خواب رفته اند . هنگامی که سرانجام راه خود را به درون تیرگی غار می گشاید ، دیو سفید بزرگ را خفته می یابد دیو سفید که براثر غرش پلنگ آسای رستم از خواب بیدار می شود . به سان یک « کوه سیاه » است ، اما چنان ضربه ای دریافت می کند که یک دستش قطع می گردد. دیو سفید با یک دست و یک پای باقیمانده به جدال ادامه می دهد و سرانجام پس از نبردی خونی ، رستم دیو را به هوا می برد و بر زمین می کوبد ، و باخنجر جگرگاه  او را می درد و جگرش را بیرون می کشد . دیوان دیگر که شاهد این مبارزه اند می گریزند . خون دیو سفید در چشم شاه ریخته می شود و شاه به طرز معجزه آسایی بینایی خود را باز می یابد .

برخورد با اژدها

همانطور که پیشتر گفته شد یکی از موجودات افسانه ای که رستم واسبش رخش در خوان سوم با آن مواجه می شوند اژدهایی است که در تاریکی از چشم پهلوان ناپدید می‌شود و پیش از آنکه پهلوان سرش را با شمشیر از تن جدا کند ، رخش به او حمله‌ور می گردد . امّا شاید یکی از  نمایشی ترین نبردهایی که میان یک انسان و یک اژدها در می گیرد ، در داستانی موازی با داستان فوق ، اما مربوط به خوان سوّم از هفت خوان اسفندیار باشد . وی که با موفقیت گرگان و شیران و پرنده ای جادویی را کشته است با اژدهای هولناک روبرو می شود که شبیه به کوه سیاهی است که خورشید و ماه را می پوشاند .

بررسی چهره های مختلف

شخصیت خوش طبیت (بازیگر زن  – مرد) (رستم)

رنگ زمینه را از گروه رنگ قرمز درخشان یامات انتخاب نمائید . با یک قطعه اسفنج نمناک آن را به تمام چهره ، گردن و گوش ها بزنید . با مداد یا رنگ قهوه ای از گروه رنگ زمینه چهره را تا حدودی تبدیل به بیضی نمائید . روی شقیقه ها و زیر گونه ها را با سایه مشخص نمایید . بینی را با سایه زدن به اطراف آن تبدیل به بینی متناسب با چهره نمائید . چنانچه چشم ها و ابروان را از هم باز کنید . بخش 2 چشم را با فن دو درجه روشنتر از رنگ زمینه چهره روشن کنید . بخش 1 چشم را رنگ صورتی یا نارنجی بسیار کم رنگ بزنید . سر ابروان را با مداد یا خط چشم خشک قهوه ای ، روی پلک بالا ، روی مژه ها و روی پلک پایین با فاصله 3 میلیمتر از مژه ها بکشید .

خطوط لب را از کناره های بینی بطور نیم دایره کوتاه رسم کنید .

چهره خشن ( بازیگر زن- مرد )

  (رستم درخوان اوّل ازکار رخش به خشم می آید)

رنگ زمینه چهره از گروه رنگ نارنجی درخشان انتخاب گردد. با اسفنج نمناک رنگ زمینه را به تمام چهره ، گردن و گوش های بازیگر بزنید . بامداد یا رنگ قهوه ای از گروه رنگ زمینه عضلات شقیقه را به طور عمودی سایه بزنید . چنانچه چهره بازیگر به شکل یکی از فرم های ( مربع ،‌گرد  ذوزنقه 2 ) باشد ، بنی را کشیده کنید. دو طرف چهره زیر قوس جانبی استخوان های گونه ها دو خط کوتاه با شیب  تا زیر استخوان‌های گونه بکشید این خطوط را بدو قسمت کرده ، قسمتی را رو به پایین ، عضلات ماضغه سایه بزنید و قسمت دیگر را روی عضلات اینابی پایین تر از خطوط مدور چشم محو کنید . خطوط لب را با فاصله از گوشه های لب بطور زاویه دار کشیده به طرف فک محو کنید .

شخصیت جادوگر ( جادوگر درخوان چهارم )‌

رنگ زمینه چهره جادوگر را می توان  از گروه رنگ زرد، آبی ،  سبز و بنفش انتخاب کرد . ( رنگ زمینه بستگی به رنگ لباس دارد ) رنگ سایه نیز از گروه رنگ زمینه انتخاب شده بکار می رود. رنگ زمینه زرد را به تمام چهره بازیگر بزنید با سایه ای سبز تیره یا زیتونی بینی قوز دار با نوکی دراز کار کنید . ( از بینی آماده نیز می توانید استفاده کنید ) .

شخصیت مست ( رستم در خوان چهارم )

رنگ زمینه چهره را از گروه رنگ قرمز نارنجی درخشان یامات و نیز قرمز مات یا درخشان انتخاب نمائید ، با اسفنج نمناک رنگ انتخاب شده را به تمام چهره بازیگر بزنید . بامداد قهوه ای متمایل به قرمز از گروه رنگ زمینه ، خطوط مدور چشم را بکشید . به طرف چشم ها سایه بزنید . اطراف بینی را دو خطا کشیده ، به اطراف سایه بزنید . خطوط لب را با فاصله از پره های بینی بکشید و سایه بزنید . زیرا استخوانهای گونه ، خطی بسیار کوتاه بکشید ، کمی به طرف عضله ماضغه و کمی به طرف بینی سایه بزنید . ابروان را تا حدودی با رنگ زمینه محو کنید . در بخش های 2 و 3  با چشم ها فاصله بدهید ما مداد قهوه ای ابروان را کم مو و در انتها پائین افتاده کار کنید. بخش یک چشم را رنگ صورتی کم رنگ بزنید . خطوط چشم را با مداد یا خط قهوه‌ای در انتها کمی افتاده کار کنید. خطوط پیشانی را موازی با ابروان رسم کنید . خط دور لب را مشخص نموده گوشه های لب را اندکی به طرف پایین رسم نمائید . با رنگ صورتی لب ها را رنگ آمیزی نمائید .

شخصیت موذی ( بازیگر زن – مرد ) ( ارژنگ دیو )

رنگ زمینه را از گروه رنگ نارنجی درخشان انتخاب نمائید . آن را با یک قطعه اسفنج نمناک به چهره ، گوش و گردن بازیگر بزنید . رنگ سایه قهوه اى از همین گروه رنگ انتخاب شود . چهره را به فرم مثلث با چانه  تیز مبدل سازید ( لازم به تذکر است که می توانید روی هر نوع فرم چهره رابه مثلث با چانه تیز مبدل سازید ( لازم به تذکر است که می توانید روی هر نوع فرم چهره  شخصیت موذی کار کنید ، در این شخصیت مهم چشم ، ابروان ولب ها است ) مسلم است چهره مثلث با چانه ای تیز باریش سه گوش بیشتر نمایانگر این شخصیت است . چنانچه بخواهید چهره بازیگر را مبدل به فرم مثلث نمائید . باید با مداد یا رنگ قهوه ای زیر استخوانهای گونه ، خطی شیب دار کشیده ، روی عضلات ماضعه به طرف عضلات مثلث لب ها .

شناخت مکالمه و کلام در نمایش

وجود مقوله ای به نام ادبیات دراماتیک یا ادبیات نمایشی ، در بین وجوه گوناگون ادب ، مبین این حقیقت می تواند باشد که کلام – چه به صورت گفتار اشخاص باز وچه در قالب دستورالعملهای صحنه – در آثار نمایش از اهمیتی ویژه برخوردار است. نمایشنامه که مکالمات آن در آغاز شعر بود و ارزشش بیشتر بر اساس موازین شعری سنجیده می شد . به روی زمان .، با اهمیت یافتن روزافزون روابط اجتماعی ، دور شدن وقایع نمایش از مسائل اساطیری و رو آوردن به زندگی مردمان عادی ، از شکل ظاهری شعر به معنای متعارفش فاصله گرفته ،‌ با حفظ جوهر آن ، به نثر گرایش پیدا کرده است. نثری که روز به روز به محاورات مردمان زمان بیشتر شباهت می یابد و مکالمات اشخاص بازی برای تماشا گران واقعی تر می شود با این همه مکالمه در نمایش صرفاً یک گفتگوی معمولی و روزمره نیست . گفت و گویی است فشرده و جهت دار که وظایفی بس مهم بر عهده دارد . مع هذا می باید کاملاً‌ عادی جلوه کند و طبیعی به نظر رسد . یعنی درعین حال که به ظاهر شبیه مکالماتی است که مردم کوچه و بازار بر اساس آن به مبادله اطلاعات و عقاید خویش می پردازند ، در حقیقت چیزی ورای آن و با کیفیتی دیگر باشد .

کیفیتی که می توان آن را به کیفیت در اماتیک تعبیر کرد و دست یافت بر آن – که چیزی جز شعرمنشور نیست –  مستلزم شناخت دقیق جنبه های گوناگون زبان و درک کامل ویژگیهای مکالمه است . [2]

بررسی خوانهای هفت خوان

فضا و صحنه های مختلف

خوان اول:

• صحنه 1 ) شب و روز رستم در حال تاختن سریع است و راهها را با رخش طی می کند.
• صحنه 2 ) رستم با دشتی پراز گورخر روبرو می شود .
• صحنه 3 ) رستم گوری را می گیرد وران او را می فشارد و با گورخر درگیر شده تا او را بگیرد .
• صحنه 4 ) رستم کمند و طنابی را به سمت گورخر می اندازد . با قدرت تمام به گردن گورخر انداخته و او را به از پا درمی آورد
• صحنه 5) رستم آتشی می افروزد با تیر آتشینی که به هیزمها می زند و گورخر را بر آن    آتش بریان کرده و شروع به خوردن می کند و استخوانهایش را دور می ریزد .
• صحنه 6) رستم لگام رخش را برداشت و او را در مرغزار رها می کند .
• صحنه 7) در نیستان بستری برای خود فراهم کرده و می خوابد .
• صحنه 8 ) شیری که در آن بیشه در کمین رستم و رخش بود و شیر با خود گفت ابتدا باید اسب را شکست دهم و هم بعد سوارش خود به خود به چنگم خواهد آمد .
• صحنه 9) شیر به سوی رخش آمده و رخش مانند آتش می خروشد .
• صحنه 10 ) رخش و شیر درگیر شده و رخش با دو دستش به سرشیر می زند و آن تیز دندان را از پای در آورده و برخاک می اندازد .
• صحنه 11) رستم از خواب بیدار شده و دید که شیر از پای در آمده است و رخش را سرزنش کرد که چرا تو با شیر جنگیدی اگر تو زخمی می شدی من بدون تو نمی توانستم را هم را ادامه دهم و اگر تو کشته می شدی من این ببر و گرز و سلاح جنگی را چگونه با خود به مازندران می بردم و دوباره خوابید .

خوان پنجم:

• صحنه 1 ) فضا سازی در این صحنه شب تیره است ، به گونه ای که ماه پیدا نیست.
• صحنه 2 ) رستم به سمت روشنایی حرکت می کند وبه دشتی پر از بن گندم می رسد  ( ریشه گندم )  رستم از فرط راه و گرما جامه اش خیس شده  و خسته شده است . ولی قصد خوابیدن می کند .
• صحنه 3 ) رستم جامه ببربیان را از تن بیرون می آورد و افسار اسب را در گندم زار رها می کند .
• صحنه 4 ) دشتبان اسب را در گندمزار می بینید و عصبانی به سمت رخش می آید .
• صحنه 5 ) دشتبان بالای سر رستم ایستاده و با چوب به پای رستم می زند و رستم از خواب بیدار می شود .
• صحنه 6 ) دشتبان به رستم می گوید که چرا اسب را در گندم زار رها کرده  تا دسترنج  مرا از بین  ببرد .
• صحنه 7 ) رستم عصبانی شده ، گوشهای مرد دشتبان را می گیرد و می کند و کف دست دشتبان می گذارد .
• صحنه 8 ) دشتبان پیش اولاد پهلوان می رود که جوان دلیری  است و شرح حالش را می گوید.

خوان هفتم:

• صنحه 1 )‌ رستم با قدرت تمام رخش را می تازاند و اولاد را نیز همراه خود می‌برد.
• صنحه 2 )‌ رستم و رخش به بالای هفت کوه می رسند و گروه گروه دیوان را می بینند.  وغاری که انتهایی ندارد .
• صنحه 3 )‌ رستم به اولاد می گوید که تا به حال هر آن چه از تو پرسیدم راست گفتی حالا که باید بروم راه را به من نشان بده .
• صنحه 4 )‌ اولاد می گوید وقتیکه آفتاب بیرون بیاید ، دیو می خوابد‍‍‍ اکنون تو کمی باید صبر کنی تا این که آفتاب بیرون آید و دیوان نگهبان کمتر شوند . اگر خداوند یاریت کند تو پیروز می شوی .
• صنحه 5 )‌ رستم صبر کرد تا روز شود. شتاب نکرد .
• صنحه 6 )‌ رستم دوباره دست و پای اولاد را با کمندی می بندد .
• صنحه 7 )‌ رستم سلاح جنگی اش را از غلاف بیرون آورد و با غرشی مثل رعد و ذکر نام خدا وارد سپاه می شود  و سر دیوان را با خنجر از تن می کند به طوری که هیچ یک نتوانستند در برابر او پایداری کنند .
• صنحه 8 )‌ به سوی جایگاه دیو سپید می آید و چاهی  مانند دوزخ که ته چاه از تاریکی دیده نمی شود .
• صنحه 9 )‌ رستم وارد غار شده  و با خود فکر می کند که نه  آنجا جای پیکار و نه جای گریز است . چشمهایش را می مالد و در آن غار شروع به جستجو می کند و در تاریکی چیزی مثل کوه می بیند  و بسیار بلند و پهن که در غار خوابیده است . رستم در کشتن او شتاب نمی کند .
• صنحه 10 )‌ دیو سپید بیدار شده و شروع به غریدن می کند مانند پلنگ ، ساعد و کلاهش آهنی است  و مانند دود پیش رستم می آید .

نتیجه گیری و پیشنهاد

پس از تحقیقی که انجام داده ام ، به مبانی نمایشی و تصویری شاهنامه بیش از پیش علاقه مند شدم . اما متاسفانه علی رغم اینکه شاهنامه ، خود نمایشنامه ای بسیار تصویری و زیباست و فرودسی همچون کارگردانی زبردست آن را به نظم درآورده است ، ولی توجه جامعه هنری ما نسبت به آن بسیار اندک است.

به اعتقاد من شاهنامه می تواند به صورت پروژه ایی عظیم و زیبا و منبعی آماده ، برای نوشتن فیلمنامه هایی برای سریالهای تلویزیونی و فیلمهای سینمایی قرار گیرد . چون تمامی صحنه ها ،‌میزانسنها و دیالوگها خود آماده اند . و هنرمندان نمایش ما به خوبی می توانند با اتکاء به متن خود کتاب ارزشمند فردوسی ، زیباترین ملودرام ها و درامها و تراژدیها را خلق نمایند .

اما متاسفانه تاکنون به طور جدی ما نتوانسته ایم آنچنان که باید و شاید از این کتاب ارزشمند بهره گیریم به جز چند نمایشنامه تئاتر که در این رابطه کار شده و چند کتاب که فقط تعدادی از داستانهای شاهنامه را بازگو  می کند ما دیگر در این زمینه فعالیت چشمگیری را ندیده ایم . به طوری که رفته رفته ، شاهنامه نیز به کتابی صرفاً برای تزئین کتابخانه بدل می شود و نسل کنونی  و آینده ما بسیار با این گنجینه نفیس نا آشنا و قریبند و علت اصلی این اتفاق بها ندادن رسانه های تصویری و نمایشی کشور ما به این مهم و به تصویر نکشیدن شاهنامه چه بوسیله هنرهای تجسمی و چه به واسطه هنرهای نمایشی بوده است .

ما در طول سالیان گذشته ،‌همیشه نفیس ترین کتابهای ما با مضامین و داستانهای شاهنامه ، تصویر سازی شده اند . اما اکنون نسل جدید ما که می بایست ابتدا با جذبه تصویر به سوی این کتاب رفته و سپس با متن روان و زیبا با قصه هایش آشنا گردد و به واسطه اینها شروع به خواندن نظم شاهنامه کند ، اگرچه داستانهای شعرگونه همیشه برای ما ایرانیان دلنشین بوده است . و این مصداق باری سنگین بر دوش هنرمندان است که هر چه بیشتر در جهت برقراری ارتباط بین نسل امروز و اصالت دیرین همت گمارند.

---

اسلامی ندوشتن ، محمد علی . زندگی و مرگ پهلوانان در شاهنامه . ن : یزدان . س 1363 . چ : چهارم . ص 291 – 292

مکی ، ابراهیم . شناخت عوامل نمایش . ن :  سرو.ش . س 1366 . چ اول ص 96 – 97

• چکیده  – 4
• پیشگفتار  – 6
• مقدمه  – 8

فصل اول :  رستم کیست ؟ –     11

• ( دوران زندگی خانواده رستم )

فصل دوم : رستم چگونه مردی است ؟ – 26

• ( صورت و سیرت رستم هنیت و سلاح و اسب رستم )

فصل سوم: « هفت خوان »  –  44

• ( جنگ های رستم موجودات اساطیری در هفت خوان )

فصل چهارم : بررسی چهره های مختلف هفت خوان از دیدگاه چهره پردازی –   54

فصل پنجم : شناخت مکالمه و کلام در نمایش – 69

• نیروهایی که در روند نمایش دخیل هستند

فصل ششم : بررسی فضا و صفحه های هفت خوان  – 75

• خوان اول  –  76
• خوان دوم   –  79
• خوان سوم  –  84
• خوان چهارم  – 90
• خوان پنجم  –   94
• خوان ششم  – 102
• خوان هفتم  – 106

فصل هفتم : داستان مرگ جهان پهلوان رستم   – 115

فصل هشتم : پیشنهاد و نتیجه گیری  – 127

• خلاصه کار عملی  – 128
• فهرست منابع

منابع

1. اسلامی ندوشن ، محمد علی . زندگی و مرگ پهلوانان در شاهنامه . س، 1363 .  چ ، چهارم . ن ، یزدان
2. خوش کریستین ، وستا . اسطوره های ایرانی . م : مخبر ، عباس . س ، 1376 . چ ، اول . ن ، مرکز .
3. مُل ، ژول . شاهنامه فردوسی. م ، ریاحی، محمد امین. س 1368. چ ، اول .
4. عناصری، جابر . شناخت اساطیر ایران بر اساس طومار نقالّان . س، 1370.  چ، اول. ن، مرکز .
5. مکی ، ابراهیم . شناخت عوامل نمایش . س 1366 . چ ، اول . ن ، سروش .
6. میهن ، مهین . گریم . س 1369 . ن ، جهاد دانشگاهی ( دفتر فرهنگی )