بررسی مفاهیم سفالگری و نقوش روی سفال

موقعیت جغرافیایی ایران بگونه ای است که همواره مورد سکونت انسانها از هزاران سال پیش از تاریخ قرار گرفته است. نجد ایران مثلثی است بین دو فرورفتگی خلیج فارس در جنوب و دریای خزر در شمال. کوههای مغرب یا سلسله زاگراس از شمال غربی به جنوب شرقی امتداد یافته است و سلسله جبال البرز در قسمت شمالی مثلث مذکور قرار گرفته است.

به شهادت تاریخ و گواهی باستان شناسانی که از سالها قبل از این، در مناطق مختلف و بر روی آثار بجای مانده از ایران باستان کند و کاو می کردند نجد ایران از جمله اولیه نواحی سکونت بشر اولیه بوده است. در قسمت داخلی نجد ایران از جمله مناطقی که مورد سکونت قرار گرفته است دشت پهناور خوزستان یا سوزیانای[1] قدیم است این دشت که در قسمت جنوب غربی قرار گرفته است همان امتداد دشت بین النهرین است.

تحقیقات باستان شناسی نشان داده است که انسان عهد حجر که تازه از کوه فرود آمده و در دشت سکونت گزیده بود بر روی مسیر کمانی شکل اطراف کویر نمک واقع در مرکز ایران ساکن شد. (هزاره پنجم ق.م) از جمله قرارگاه های انسانی بر روی این مسیر سیلک کاشان، قم، ساوه، ری و دامغان است.

بشر اولیه تا زمانی که یکجا نشینی را آغاز نکرد نتوانست به طور مطلوب از صنایع مختلف از جمله سفالگری، کشاورزی، دامداری و غیره بهره لازم را ببرد. اگرچه باستان شناسان، قدیمی ترین ظروف گلی حرارت دیده را به هشت هزار ق.م نسبت می‌دهند و نمونه آن در غار کمربند در نزدیکی بهشهر بدست آمده لیکن سفالهای این دوره ضخیم، کم پخت، شکننده، خشن، قهوه ای رنگ و بدون نقش است و در آن مقدار زیادی علف به عنوان شاموت[2] بکار رفته است و این نشان دهنده آن است که سفال در این سالها در مرحله ابتدایی پیشرفت خود بوده است و احتمالاً مدت زمان زیادی از استفاده پوسته کاسه ای گیاهان و قطعات سنگی با سطح مقعر به عنوان ظرف نگذشته بوده است.

در مرحله بعد با گذشت زمان و تشکیل دهکده ها و پیشرفت صنایع مختلف به خصوص سفالگری، ظروف سفالی ظریفتر، با ضخامت کمتر و با درجه حرارت بالاتر پخته شدند و کم کم نقوش مختلف با تکامل تدریجی خود بر روی ظروف بکار گرفته شد که این تکامل تدریجی را با بررسی لایه های مختلف تپه های سیلک کاشان، شوش و سایر نقاط می توان مشاهده کرد.

همزمان با شکل گیری نقوش تزئینی بر روی سفال، با هنر نقش برجسته در این دوره‌ها روبرو هستیم. هنر نقش برجسته از هنرهایی است که ایرانیان باستان از هزاران سال پیش از تاریخ به آن توجه داشتند لیکن این هنر در اندازه های بزرگ آن بیشتر بر روی سنگ و با حجاری اجرا می شد و فقط اندازه های کوچک آن بود که به کمک فلز و گاهی گل انجام می شد. نقوش این نقش برجسته ها در بیشتر مواقع واقعی و در مواردی در دوره هایی خاص نقوش تجریدی بکار می رفت.

امروزه نقش برجسته ها بیشتر حالت تزئینی یافته اند و در اندازه های مختلف بیشتر با گل برای تزئینات داخلی و خارجی بکار می روند. آنچه باعث کاهش ارزش این آثار به عنوان هنر می شود طرح هایی است که هنرمندان اجرا می نمایند. بیشتر طرحهایی که امروزه نه فقط در نقش برجسته بلکه در هنرهای دیگر نیز اجرا می شود چیزی جز تقلید زود هنگام از هنر غرب نیست که هیچ گونه سنخیتی با فرهنگ و تمدن ایرانی ندارد. تمدنی که در آن با وجود همه پستی و بلندیها، هنر روال طبیعی تکامل خود را طی کرد و در این راه هیچگاه از چهارچوب روح ایرانی خارج نشد.

در طراحی پروژه عملی ارائه شده سعی شده است نیم نگاهی به هنر اصیل ایرانی، سفالگری و هنر اصیل ایرانی، نقوش روی سفال، صورت گیرد.

در طراحی این نقوش، از نقاشی های اجرا شده بر روی سفال پیش از تاریخ بخصوص در سه منطقه سیلک کاشان، شوش و تل باکون الهام گرفته شده است.

در این رساله نیز هر چند سعی شد تا نقوش بیشتر از حیث معنی و مفهوم مورد بررسی قرار گیرند ولی به دلیل کمبود منابع این منظور به طور کامل برآورده نشد.

---

[1]  Susiane

[2]  الیاف کوچک گیاهی که برای چسبندگی بیشتر گل با آن مخلوط می شود.

اهمیت هنرهای ایران (تزئینات و آرایه ها)

هنر از جمله اموری است که در هزاره های پیش از تاریخ هم همراه همیشگی بشر بوده است و همگام با پیشرفت فرهنگ و تمدن بشر به رشد و توسعه خود ادامه داده است و امروزه که بسیاری از علائم و نشانه های فرهنگ و تمدن های قدیم از بین رفته است آثار هنری که از آن زمان باقی مانده است تا حدود زیادی به دانسته های ما در مورد این تمدنها و فرهنگ انسانهای پیش از تاریخ می افزاید البته در این میان ایران از جمله مناطق محدودی است که مورد سکونت بشر اولیه قرار گرفته و هنر در این سرزمین مورد توجه خاص بوده و با ویژگیهای مخصوص این سرزمین تکامل یافته است.

دکتر آرتور اپهام پوپ در مورد اهمیت و ویژگیهای هنر ایران چنین می نویسد: «در سراسر تاریخ دراز و پر حادثه ایران که پر از انقلابها و پیروزی ها و شکستها و کام و ناکامی است و همیشه در پی هر افول و نزولی صعود و ترقی پر ثمری داشته هنر بزرگترین مایه و صفت خاص آن و هدیه دائم ملت ایران به تاریخ جهان بوده است.

هنر ایران در درجه اول به زندگی پیوند نزدیک دارد و تار و پود آن از تجربیات بشری بافته شده است. آنچه را که خوار مایه و بازاری است می آراید و زیور می‌بخشد. در همه دوران ایران باستان هنر ایران نیروهای آسمانی را می جوید و می‌کوشد با وسایلی که دارد با این نیرو ارتباط بیابد، از او یاری بخواهد، قهر و خشم او را فرو بنشاند و او را مدح و ستایش کند. از قدیمی ترین زمان اگرچه هنر امری عادی و معمول بود ایرانیان برای زیبایی مقامی بلند قائل بودند. در طی قرنها همیشه ذوق و فهمی عام و استادانه مایه ترقی هنر بود. حمایت شاهان که نسبت به هنر دلبسته و کریم بودند پیوسته وجود داشت و زیبایی همیشه و در هر امری به مقام عالی می رسید.

هنر با زندگی پیوسته بود و انواع هنرها نیز با یکدیگر پیوند داشتند شیوه تجزیه و تقسیمی که امروز معمول است شاید در نظر هنرمند ایرانی عجیب می نمود. هر هنری از هنر دیگر مشتق می شد. اغلب موضوع نقاشی و شاعری یکی بود و شاعر و نقاش هر یک نکاتی از الهامات ذهن خود را بدیگری القا می کردند. هر دو در اجرای امر واحدی می کوشیدند و اینقدر کم در بند شهرت و نام خود بودند که ایثار نفس و فروتنی ایشان برای ما موجب تعجب است».

سفال و سفالگری معرف فعالیت جوامع بشری

اگرچه امروزه علم باستان شناسی پیشرفت شایانی نموده است و می توان بوسیله این علم تاریخ و اطلاعات بسیاری در مورد تمدن و فرهنگ های پیش از تاریخ بدست آورد لیکن هنر بشر پیش از تاریخ نقش بسیار عظیمی را در پیشرفت این علم ایفا کرده است و در واقع علم باستان شناسی بر پایه آثار هنری استوار گشته است به گونه‌ای که اگر انسان پیش از تاریخ هیچ گونه اثر هنری از خود باقی نگذاشته بود دانسته های ما بسیار ناقص تر از آن چیزی بود که در حال حاضر می دانیم.

خانم لیلا رفیعی در کتاب خود چنین می نویسد:

«هنر اقوام و ملل در حکم حرکتی بالنده تحت تاثیر شرایط ویژه اجتماعی- اقلیمی مسلط بر محیط زیست انسانها و محل نشر و نمای آنان. هنرهای ملی عموماً نشانه‌هایی است از سیر تکامل فرهنگ و اوضاع و احوال ویژه هر قوم.

از جمله مدارک موجود برای ثبوت غنای فرهنگی هنری و رشد و نمو تمدن هر قومی در دوران باستان پیشرفت هنر سفالگری آن قوم است. در ایران باستان نیز سفالگری از لحاظ صنعتی، اجتماعی و اقتصادی کهن ترین، جالب ترین و مهمترین هنرها محسوب می شود و ارزش هنری و فنی آن گویای قدر و منزلت والای این هنر در این منطقه بسیار کهن است.»

تعریف سفال

سفال= سفال= سوفال= سوفار= سفاله. این اصطلاحات همگی به معنای اشیاء ساخته شده از گل پخته هستند.

اصطلاح سفال به معنای عمومی پوستهای گردو، پسته، بادام، فندق و پوست انار خشک نیز آمده است.

سفال در واقع نخستین محصول هنری و صنعتی مردمان اولیه (پس از سبد بافی) و حاصل نیاز و شعور آدمی در بکارگیری عوامل طبیعت است و از آنجا که مواد اولیه آن: خاک، آب و آتش در سرزمینهای محل سکونت بشر یافت می شده نشانه های تولید آن را در تمامی نقاط مسکونی انسان مشاهده می کنیم.»

سفال ایران در دوران پیش از تاریخ

سفالگری در ایران بر پایه و مبنایی استوار بنا گشته است یعنی دارای چنان قدمتی است که هرگز نمی توان گفت هنری  عاریتی از سرزمینی دیگر است. از ابتدا در همین سرزمین ابداع شده است و در همین سرزمین توسط اقوام مختلف تکامل یافته است.

«سفالگری فعالیت اصلی جامعه روستایی ایران باستان بوده است. سفال ایران شیوه‌های وسیع و متنوعی را دنبال کرده که بازتابی است از ویژگیهای جغرافیایی شهرها و مناطق کوهستانی مختلف، دره های عمیق و دشتهای گسترده به طوری که هر منطقه هویت ویژه خود را در تولیدات سفالینش جلوه‌گر ساخته است. در واقع سفالگری هنری است که به صورت سنتی از ادوار بسیار کهن طی گذشت هزاران سال اصول فنی با ارزشی را تا امروز حفظ کرده است. ارزش هنری سفال امکان شناخت حرفه‌ها، صنایع جوامع و دیگر آثار مادی طوایف بشری در قلمرو فرهنگهای گوناگون را فراهم می سازد.

یک شیء سفالین نه تنها سلیقه ابداع کننده بلکه نشانه های معینی از زندگی اجتماعی و دوره زندگی و ویژگیهای مادی و معنوی آن را به ما نشان می دهد و وسیله مستقیمی برای شناسایی تمدن شهرها، ادوار و اقوام مختلف است زیرا هر ملتی برای تزئین سفالهای خویش نشانه ها، اشکال و تزئینات ویژه خود را بکار می برده است. شکل، رنگ، نقش، لعاب و میزان حرارت و حتی نوع خاکی که هنرمند برای کار خود انتخاب کرده است مجموعاً نهادها و نشانه هایی هستند برای برقراری ارتباط میان انسان امروز و نیاکان هزار سال پیش او و از راه آشنایی با این زبان ویژه می توان به راز و رمز زمان و محیط اجتماعی و طبیعی هر منطقه نزدیکتر شد.

ژان لوئی اوئو، شوش را نخستین کانون سفال منقوش شناخته و تاریخ آن را هزاره پنجم پیش از میلاد معین کرده است.

رومن گیرشمن سیلک  کاشان را به عنوان کهن ترین محل استقرار انسان در فلات ایران و نخستین اثر بازمانده او را به هزاره پنجم پیش از میلاد نسبت داده است.

در همان حال کهن ترین سفال شناخته شده در جهان سفالی است متعلق به مرکز باختری و جنوب آناتولی که ملکوم هسلام تاریخ آن را 6500 سال پیش از میلاد تعیین کرده است.»

تزئین بر روی سفال پیش از تاریخ ایران

تزئینات بر روی سفال اندکی پس از ساخت اولین سفالها توسط بشر بوجود ‌آمد. این نقوش که به دو صورت کنده کاری بر روی سفال مرطوب و رنگ اجرا می شد در آن زمان، هم می توانست به صورت تزئینی بر روی سفال انجام شود و هم وسیله‌ای برای ارتباط بین انسانهای اولیه باشد.

«روش کنده کاری با وسیله نوک گردی که در عمل گودی کمتر و پهنای بیشتری ایجاد می کند انجام می‌شده است و برشی مانند مثلث یا نیم دایره و غیره که سایه دار بوده ایجاد می شده است. نقوش این تزیین در دوران ابتدائی به صورت خطوط نامنظم انجام می شده ولی به تدریج نقوش انسانی، حیوان و گیاه نیز به صورت کنده کاری بر روی ظروف یا پیکره ظاهر شده است.

سفالهای تزئین شده به کمک رنگ از هزاره چهارم پیش از میلاد با تزئینات هندسی و نقوش حیوانات بدست آمده که اغلب تزئینات آن با رنگ سیاه و چند ته رنگ قرمز روی خمیر مایل به زرد مشاهده شده است. برای مثال می توان از کوزه ای مربوط به 4000-3000 پیش از میلاد نام برد که متعلق به کرمانشاه و با نقوش چند رنگ پرندگان و ستاره ها تزئین شده است.

سیر تحول سفال از پیش از تاریخ تا عصر حاضر در ایران

در نخستین هزاره های شناخت و تولید سفال توسط بشر شکل ظاهری ظروف بسیار ابتدایی و در واقع به صورتی بوده است که بتوان به کمک سبدهای بافته شده آنها را ساخت. گل مورد استفاده نیز به دلیل کم تجربگی انسان نامرغوب، دانه درشت و دیواره ظروف ضخیم بوده است.

«اشکال ظروف سفالین هزاره های هشتم و هفتم پیش از میلاد شامل انواع کوزه‌های بزرگ، خمره، جام و قدح بوده است. در این دوره خمیر سفال به رنگ قهوه‌ای مایل به سیاه با طرحهای هندسی ساده و نقوش کاملاً ابتدایی بوده است که علامت مشخصه تمدن روستایی تکامل یافته نوسنگی است.

مناطق مهم باستانی در ارتباط با سفال

سیلک: در سراسر سرزمین ایران یکی از چند مناطقی که نشان دهنده قدمت تمدن بزرگ ایرانیان باستان است تپه دوگانه سیلک است. این تپه دارای لایه‌های مختلف است که هر کدام از این لایه ها اطلاعات مفیدی در مورد زمان خود به ما می دهد.

«این تپه در پنج کیلومتری شمال کاشان کنار جاده فین واقع شده است، رومن گیرشمن به نمایندگی از طرف موزه لوور در سالهای 1313، 1314 و 1316 شمسی حفاری هایی در این تپه انجام داد و آثار تمدنی را که آغاز آن هزاره پنجم پیش از میلاد بوده است بدست آورد. به گفته وی تصویر انسان در سیلک بسیار قدیمی تر از یونان است.

شوش: شوش نیز از شهرهای مهم باستانی ایران در دوره طویلی از تاریخ بوده است و چنانکه می دانیم در بسیاری از اسناد کهن تاریخی به نامهای مختلف آمده است. این شهر به دلیل نزدیک بودن به رودخانه و داشتن خاک حاصلخیز مورد توجه اقوام اولیه قرار گرفت و این اقوام مدت چندین هزار سال که هنوز هم ادامه دارد در آن سکنا گزیدند.

«شوش دارای تاریخی بیش از هفت هزار سال است و در 65 کیلومتری جنوب دزفول واقع شده است. زیگورات عظیم و بی مانند چغازنبیل در حدود 30 کیلومتری جنوب شرقی شوش واقع است.

تل باکون: اگرچه ممکن است تل باکون از نظر اهمیت تاریخی قابل مقایسه با مناطقی چون سیلک کاشان و شوش نباشد اما نقوش بکار رفته بر روی سفالهای این منطقه گویای وجود تمدنی بزرگ در این ناحیه است.

چگونگی شکل گیری نقوش تزئینی (آرایه های حیوانی) بر سفال

نقوشی که امروزه بر روی سفالهای دوره های مختلف تاریخی مشاهده می کنیم حاصل شکل گیری در یک دوره یا منطقه خاص نیست و دارای سیر تاریخی خود در هر دوره و منطقه خاص می باشد در مورد این مسئله که این نقوشی که در تمدنهای مختلف و در زمانهای مختلف تکامل یافته است چگونه و با چه انگیزه ای بر روی سفال آغاز گشته و ادامه یافته است و ادامه آن به سمت و سویی ویژه بوده است نظرات مختلف وجود دارد و افراد مختلف به گونه های مختلف اعم از اینکه این نقوش با توجه به طبیعت ایجاد شده است یا برای ارضاء نیازهای روحی و معنوی انسان آن هم با انواع خود طرح شده است یا برای برطرف کردن نیازهای جسمی بوده است نظر می دهند.

آقای جلیل‌ضیاءپور در کتاب نقوش تزئینی ایران زمین چنین می نویسد: «در زندگی افراد مبتکر دقایق و مواقعی است که به ایجاد طرح و شکل دست می برند و با نوک قلم شکلهای آشنا و مکرر بوجود می آورند و از این راه به شکلهای تازه راه می یابند زیرا از راه تکرارها و خطوط هرز کشیدن یا خطوط موازی و متقاطع بوجود آوردن میان آنها را نقطه گذاری کردن، نقطه ها را پهلوی هم و یا دور از هم قرار دادن شکلهای تازه بوجود می آید.

بشر اولیه از آنگاه که چشم به طبیعت دوخت و به اطراف خود نظر انداخت چیزهای زیادی برای طرح کردن اندوخت. خاطرات زیادی داشت که آنها را می‌بایست بازنویسی و یا شکل سازی کند و همانند زینت گری از هر خط راست یا کج الهام بگیرد و آنها را برای خوشایندی چشم در جایی مناسب کار بگذارد و به نحوی مطبوع ترکیب بندی کند.شاید مناسب ترین وسیله زینت گری پس از آرایش هیکل و سر و صورت کوزه‌های گلی و سفالی بوده باشند.

مفاهیم نقوش حیوانی در سفالینه های کهن ایران

رشد و اعلایی سفال ایران در دوران باستان  نشان دهنده عظمت تمدن ایرانیان پیش از تاریخ است. در زمانی که بسیاری از انسانها در سایر نقاط کره زمین در عصر غارنشینی و دوران ابتدائی تر بسر می بردند ایرانیان بدان درجه از فرهنگ و تمدن رسیده بودند که ظروف سفالین می ساختند و در تکاملی بیشتر این ظروف را همچون کتاب تزئین می نمودند تا به مقاصد خود اعم از ارتباط یا بیان احساسات و اعتقادات و غیره برسند.

آقای دکتر غلامعلی خاتم در مقاله‌ای تحت عنوان «نقش و نماد در سفالینه های کهن ایران» در مورد مفاهیم نقوش چنین می گوید:

«آنچه که هنر و فرهنگ یک ملت را از آغاز نشان می دهد، تنها اعتقادات و نگرش او به جهان پیرامونش است. آثار بزرگ  هنری در طول قرون متمادی براساس این نگرش استوار بوده و عدم آگاهی در این زمینه تنها باعث می شود که از زیبایی این هنر لذت نبریم، در حالی که هر خط فرم و شکل برای خود مفهومی دارد و چه زیباست هنگامی که به اندیشه سازندگان این آثار پی ببریم و از آن جایی که اصالت و عظمت یک قوم و فرهنگ آن مستقیماً در هنر آن جلوه می کند باید بگوییم هنرهای دستی نمایشگر فرهنگ و تمدن هر قوم بوده و با تاریخ هنر ملت ها، پیوند ناگسستنی دارد.

نقش حیوان

روی عده ای از این ظروف نقش حیواناتی چون بز، قوچ، اسب، مار، ماهی و غیره دیده  می شود که هر کدام برای خود تعبیری دارند.

• مفهوم نقش بز کوهی:

هر قوم باستانی بز کوهی را مظهر یکی از عوامل طبیعی سودبخش می دانسته، مثلاً در لرستان بز حیوان خورشید و وابسته به خورشید بود و گاهی نیز مظهری از فرشته باران بود. زیرا از زمان های کهن ماه با باران و خورشید با خشکی و گرما رابطه داشته است و چون میان شاخ های خمیده بز کوهی و هلال ماه نیز رابطه ای وجود دارد از این رو مردم باستان عقیده داشتند که شاخ های پرپیچ و خم بز کوهی در نزول باران موثر است.

• قوچ:

قوچ در نظرها یک حیوان بسیار پرقدرت و اسطوره ای است و چون مظهر باروری بوده و در گله زایش به وجود می آ‌ورد بنابراین در نظر مردم محترم بوده است. امروز هم در صنایع دستی و حتی در سنگ مزارها نقش قوچ، بر مزار ملاحظه می شود که به خاطر همان تعلق خاطر انسان به آن حیوان در امر باروری مورد اعتنا است. قوچ نیز به عنوان یکی از حیوانات شاخدار، از حیوانات منسوب به خورشید محسوب می‌گردد.

• مفهوم نقش اسب:

اسب و خورشید دو مظهری است که همه اقوام هند و اروپایی آنها را به یکدیگر مربوط ساخته اند. اسب در ایام پیش از تاریخ، در مراسم تدفین ایرانیان و یونانیان دخالت داشته و مجسمه اسب نشانه «مرگ» یا نماینده آن بود که متوفی را به دنیای دیگر می برد. و همچنین گوزن، مرکبی بوده برای انتقال روح از دنیای زمینی و نور و روشنایی به دنیای تاریکی زیر خاک. در آیین مهری اسب بالدار، تغییر شکلی است از خدای پیروزی.

• مفهوم نقش پلنگ:

گروه دیگری از ظروف با طرح پلنگ تزیین یافته اند. هنرمند در نقش پلنگ رعایت نسبت‌ها را شمرده به این معنا که دم حیوان خیلی بلند طرح گردیده و تقریباً دو برابر بدن حیوان است. این حیوان به خاطر فرم بدنش بیش تر مورد توجه انسان های اولیه قرار گرفته، و به علت قدرت بدنی زیادی که به عنوان یک حیوان وحشی داشته، مورد توجه بوده است.

• مفهوم نقش مار:

مار تا هزاره اول پیش از میلاد مظهر آب های زیرزمینی بود و به همین دلیل مورد ستایش قرار می گرفت. طرح مار چون حاشیه ای برای تزیین دور ظروف به کار رفته است. این طرح نشانه نیکی یا بدی، فراوانی، نمایش آب و یا اهریمن، نیز می باشد.

• مفهوم نقش آب:

آب همیشه نقش مهم و تعیین کننده ای در زندگی بشر داشته، تا آن جا که تمدن‌ها تماماً در اطراف آبها برپا می شده اند. در سفالینه هایی که مربوط به هزاره پنجم پیش از میلاد است نوعی سگ به عنوان نماد آب دیده می شود. خطوط موجی شکل، نماد آب است. نقش مرغان در اروپا که در مرداب ها زندگی می کنند، اشاره ای بر اهمیت آب است که برای حیات ضروری است.

نقش برجسته و نمودهای آن در هنر ایران

هر انسانی در هر زمانی از این تاریخ میل بر بقا و جاودانگی دارد و در این راه سعی می‌کند چون وجود جسمی فنا پذیر است لااقل برگردانی از خود یا طبیعت اطراف خود را به گونه ای جاودانه سازد تا آیندگان را به وجود خود آگاه کند.

دکتر عزت اله نگهبان از بزرگان باستان شناسی ایران در این مورد چنین می‌گوید:

«علاقه بشر در رهگذر زمان برای ثبت و جاودان نمودن وقایع زندگانی خود و بهره‌گیری از عوامل مختلف مانند لوح های سنگی ، لوح های گلی، سنگ نبشته ها ،مهرهای مسطح و استوانه و نقوش برجسته برای نیل بدین هدف، فصل مهم و جالب توجهی را در علم باستان شناسی بوجود آورده است. انواع مختلف این مدارک مستند که در دل تپه ها ، سینه صخره ها ، زوایای آثار باستانی و آستانه معابد و مساجد وجود دارند ، همگی حاکی از آن است که نسبت به ثبت وقایع زندگانی و تاریخی که شامل افتخارات او بوده است توجه شدیدی داشته است.»

1. سفال ایران از دوران پیش از تاریخ تا عصر حاضر، لیلا رفیعی، انتشارات یساولی، 1377.
2. سفال و سفالگری در ایران از ابتدای نوسنگی تا دوران معاصر، سیف الله کامبخش فرد، انتشارات ققنوس.
3. تاریخ صنایع ایران، دکتر ج، کریستی ویلسن، ترجمه عبدالله فریار، انتشارات فرهنگسرا.
4. نقوش زینتی در ایران زمین، جلیل ضیاءپور، انتشارات اداره کل نگارش وزارت فرهنگ و هنر، 1353.
5. ایران از آغاز تا اسلام، رومن گیرشمن، ترجمه محمد معین، انتشارات علمی و فرهنگی، 1336.
6. شاهکارهای هنر ایران، آرتور اپهام پوپ، اقتباس و نگارش دکتر پرویز ناتل خانلری، موسسه انتشارات فرانکلین.
7. فصلنامه هنر، شماره 28، بهار 1374.
8. نقوش برجسته ایلامی، دکتر محمد رحیم صراف، انتشارت جهاد دانشگاهی دانشگاه تهران، 1372.
9. دایره المعارف فارسی، دکتر غلامحسین مصاحب، انتشارات فرانکلین، 1345.
10. فن و هنر سفالگری، فائق توحیدی، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت)، 1379.
11. تاریخ هنر ایران و جهان، فرهاد گشایش، انتشارات عفاف، 1378.