ویژگی های هنر معماری ایران در دوره سلجوقیان

آثار معماری که تاکنون توسط باستان شناسان ایرانی و خارجی در نقاط مختلف شناسایی شده موید عظمت و شکوه معماری ایران در ادوار مختلف است. در فرهنگ معماری یک جامعه دو مسئله عمده همواره مورد نظر بوده: یکی بافت شهری و دیگری ساختمانهای عمومی و شخصی، که هر دو شدیداً دارای جنبه‌های قومی- اجتماعی هستند. از آنجا که هنر معماری همواره مهمترین و ارزنده‌ترین مظهر قدرت حکومتها بوده، می‌توان گفت یادگاری معماری این سرزمین اسنادی گرانبها و پر ارزش است که نشان دهنده قرنها تکامل و ذوق و اندیشه هنری مردم این سرزمین از دورترین ازمنه تاریخ می‌باشد. معماری ایران در سیر تکامل خود از تجارب گذشتگان بهره‌مند شده و از تداومی بی‌نظیر برخوردار است. به دنبال این تکامل و پیوستگی که از ویژگیهای معماری سنتی ما ایرانیان است، معماران چیره‌دست ایرانی به خوبی توانسته‌اند آثار بسیار ارزشمندی که وابستگی کامل به زندگی دارد به وجود بیاورند.

بدون شک یکی از راههای شناسایی اینر هنر ارزنده ایران، مطالعه و تحقیق درگذشته این هنر است. بی‌تردید تاریخ معماری ایران بدون در نظر گرفتن پیشینه معماری ایران قبل از اسلام و اوایل اسلام، تنها نشان دهنده از هم گسیختگی و بی‌توجهی به هنر معماری این سرزمین است. به همین دلیل، با نگرشی کوتاه و اجمالی به معماری قبل از دوره سلجوقیان به موضوع اصلی می‌پردازیم. در این نگرش کوتاه، قصد وارد شدن در تحقیقات عمیق را نداریم. زیرا در سرزمین ما آثار معماری فراوانی از دوران باستان و اوایل اسلام به جای مانده که پرداختن به هر یک از این آثار- که مایه افتخار هنر معماری ما ایرانیان است- نیاز به مطالعه و تحقیق فراوان دارد.

در این بررسی، ویژگیهای معماری، عناصر معماری و تکنیکی، تاثیر معماری قبل از اسلام، به ویژه دوره ساسانی، نقشه و سبک و شیوه ساختمانی آثار، نقش تزئینات و عناصر تزیینی (کاشی کاری، آجرکاری، خطوط، کتیبه‌ها، گچبری، و فرسکوسازی)، مواد ساختمانی، و دیگر جزئیات هنر معماری به تفصیل مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفته است.

بررسی هنر معماری این دوره، از معماری مساجد آغاز می‌شود، زیرا مسجد که اولین پایگاه و مرکز تجمع مسلمانان بوده، در نظر مسلمان خانه خدا و محل عبادت است و، به همین دلیل، در تمامی ادوار مختلف اسلامی و در تمام سرزمینهای اسلامی بنای آن اهمیت فراوان دارد. و سپس معماری مناره‌ها، مدارس، کاروانسراها، برجهای مقبره‌ای یا آرامگاه‌ها، و مختصری از شهرسازی مورد بررسی قرار می‌گیرد. در بررسی هر یک از انواع این معماری ضمن ذکر علل به وجود آمدن و کاربرد آنها، با ارائه شواهدی از آثار به جای مانده از این دوره، سعی شده تا شناخت کاملی از هنر معماری دوره سلجوقی به هنر دوستان و علاقه‌مندان به هنر معماری عرضه شود. آثار معماری مورد مطالعه اکثراً در داخل ایران قرار دارند؛ با توجه به محدوده ایران در زمان سلجوقیان- که شامل ناحیه وسیع تری بود- چند نمونه از شاهکارهای هنر معماری این دوره اکنون در خارج از مرزهای سیاسی ایران واقع شده‌اند. امید است این کتاب بتواند دوره‌ای از تاریخ هنر معماری اسلامی میهن عزیزمان را به دوستداران هنر معماری ایران بشناساند.

بناهای دوره سلجوقی

بناهای تاریخی زمان سلجوقیان که تاکنون به جای مانده اغلب جنبه مذهبی دارند و از آثار موجود این دوره چنین استنباط می‌شود که سلجوقیان ساختن مساجد، مدارس و مقبره‌ها را بر دیگر بناها ترجیح داده‌اند. زیرا از بنای خاکها، خانه‌ها، و دیگر آثار معماری این دوره اطلاع زیادی در دست نیست. تنها در سالهای اخیر در اثر کاوشهای علمی که در بعضی از نواحی ایران به عمل آمده چند نمونه از این نوع معماری سلجوقی کشف شده است که از بقایای مختصر آن می‌توان تصویری از این نوع معماری در ذهن ایجاد کرد. با نگرشی کوتاه به آثار معماری این دوره ایران، می‌توان به این نتیجه رسید که کوشش سلجوقیان بیشتر در به وجود آوردن بنای ساختمانهای از نوع مسجد متمرکز گردیده است و برای رسیدن به این هدف با استفاده از عناصر معماری ساسانی (گنبد، ایوان، حیاط) و اسلوب ساختمانهای طاقدار و دیگر روشهای مختلف توانسته‌اند خاصیت و کیفیت دقیقی به معماری این دوره ایران ببخشند و در نتیجه معماری شکل مشخص ایرانی به خود گرفته، طرح حیاط چهار ایوانی با رواق های اطراف آن اساس معماری سلجوقیان را در بناهای مذهبی و غیرمذهبی تشکیل داده است.

مساجد

در نیمه دوم قرن پنجم هجری، هنر معماری ایران به درجه کمال و شکوفایی خود رسید و صفات خاص این دوره با قدرت سیاسی و شور مذهبی آن در معماری و بنای مساجد که در‌انگیزترین آثار معماری اسلامی به شمار می‌رود تجلی یافت، و معماران زمان سلجوقی با استفاده از فرمهای زمان ساسانی و مهارت در به کار بردن آنها به عوامل و عناصری که بتوان با آن مساجد بزرگ را بنا کرد دست یافتند، و سبک معماری چهار ایوانی در بناهای مذهبی، بخصوص در مساجد این زمان متداول شد و بیشتر ابنیه ایران بر محور معماری چهار ایوانی ساخته شدند. این سبک معماری نه تنها در ایران بلکه در بیشتر سرزمینهای اسلامی تحت سلطه سلجوقیان رواج یافت و، در نتیجه، مساجد بزرگی با این طرز معماری در کشورهای اسلامی ساخته شد. با یک نظر اجمالی به مساجد مهم ایران که بعد از دوره سلجوقیان احداث شده است، بخوبی می‌توان دید که طرح مزبور تا چه اندازه سرمشق و نمونه عمومی مساجد در ادوار بعدی گردیده است، به طوری که هم اکنون نیز پیروی از شیوه مزبور ادامه دارد. با در نظر گرفتن اینکه ادامه این شیوه معماری، بعد از دوره سلجوقیان بیانگر همان ویژگی معماری ایران است که از تداوم بی‌نظیری برخوردار می‌باشد. می‌توان گفت معماری ایران در سیر تحولی خود در هر دوره، از تجارب گذشتگان سود جسته و با تکامل آن توانسته است آثار با ارزشی خلق کند که امروزه مایه مباهات ما ایرانیان است. نقشه و طرح کلی مساجد، در شکل کامل خود، در این دوره دارای خصوصیات ذیل است:

«در ابتدای محور طولی بنا، سر در ایوان قرار دارد که در جلو آن صحن باز واقع است. طاق نماهای دور صحن به چهار ایوان ختم می‌شوند که دو ایوان در محور طولی و دو ایوان در محور عرضی قرار دارند و شبستانها در پشت طاق نماها واقع اند؛ ایوان اصلی در محور طولی مسجد و روبروی ایوان ورودی، که سوی دیگر صحن است قرار دارد، و به شبستان مربع شکلی باز می‌شود که گنبد دارد و در دیوار جنوبی آن، در انتهای محور طولی مسجد، محراب واقع است.» مهمترین مساجد دوره سلجوقی که همه این عوامل را دارند عبارتند از: مسجد جامع اصفهان، مسجد جامع زواره، مسجد جامع اردستان، مسجد جامع برسیان، مسجد جامع گلپایگان، و مسجد جامع قزوین.

کلیاتی درباره معماری دوره سلجوقیان

در این فصل، کوشش شده تا ویژگیهای عمده معماری و عناصر تشکیل دهنده آن در دوره سلجوقی مورد بحث و تجزیه و تحلیل نهایی قرار گیرد. بدین منظور با همکاری آقای پروفسور یلماز آنگه، استاد دانشگاه هنر و معماری قونیه ترکیه، این بررسی را در تقسیمات زیر انجام می‌دهیم.

1. معماری ویژگیهای بناهای چهار ایوانی.
2. تزیینات، شامل: کاربرد آجر، کاشی کاری، گچبری، و مقرنس‌کاری.
3. خصوصیات معماری مقبره‌ها و آرامگاهها.

معماری و ویژگیهای بناهای چهار ایوانی

ترکان سلجوقی قومی بیابانگرد بودند که میراث فرهنگی ناچیزی داشتند، اما زمانی که در ایران جایگزین شدند، سرکرده‌های سرسخت و خشن آن قوم به حمایت از ادب و هنر ایران برخاستند و هنرمندان و صاحبان حرف را در مقر حکومت خود یعنی در مرو، هرات، اصفهان، و نیشابور گرد آوردند. سلجوقیان اگرچه ترک بودند اما به زودی تحت تاثیر فرهنگ و تمدن ایرانی قرار گرفتند. کارهای سیاسی، اداری، و فرهنگی بکلی در دست ایرانیان بودن و در میان ایشان وزیر بزرگ، نظام‌الملک طوسی، در تاریخ ایران نامی بسیار بزرگ و مقامی ارجمند دارد. او یکی از معروفترین وزرا و سیاستمداران شرق به شمار می‌رود و برای عدالت و حسن تدبیری که در اداره امور مملکت به کار می‌برد و نیز علاقه زیادی که به صنایع، مخصوصاً ساختن بناهای مهم داشت، شهرت به سزایی دارد. در این عصر اقدامات زیادی جهت توسعه و تکامل زندگی شهری و رونق تجارت و صنعت صورت گرفت و بناهای بزرگی که تعدادی از آنها تاکنون باقی مانده است، ایجاد شد. شهرهای بزرگ با باروهای بلند آجری برپا و انتقال مرکز زندگی از شهرهای کوچک قدیمی به شهرهای بزرگ باعث تاسیس شهرستانهای بزرگی شد. در اثر توسعه تجارت و صنعت، و رفت و آمد کاروانیان در داخل و خارج ایران، کاروانها دارای سازمان و تشکیلات منظمی شدند و در بین راهها برای استراحت و اتراق این کاروان ها، رباط‌ها و کاروانسراها ایجاد شد. بر اثر این تحولات شهرها گسترش یافت و در نتیجه آثار هنری و تزیینات در امر شهرسازی و معماری راه پیدا کرد و موقعیت خاصی کسب کرد. بنای مساجد، مدارس، و مقبره‌ها در شهرها رواج یافت و بازارهای بزرگی به وجود آمد.

تزیینات

در این زمینه تزیین در معماری اسلامی نیز با عناصری روبرو هستیم که در معماری ایران قبل از اسلام به کار برده شده است، یا به عبارت بهتر می‌توان گفت، بخش عمده‌ای از پدیده‌های اساسی و بنیادی معماری دوران بعد از اسلام در ایران و دیگر سرزمینهای اسلامی، متکی است بر آنچه که در دوران پیش از اسلام در سرزمین ایران خلق شده و در جریان اجرا تکامل یافته، سپس به دوران بعد از اسلام انتقال یافته است. برای شناخت این عناصر تزیین و کاربرد آنها در معماری دوره سلجوقی ضروری است به شرح موارد ذیل بپردازیم:

• کاربرد آجر

معماران عهد سلجوقی بعد از دستیابی به عوامل و عناصری که با آنها توانستند بناهای بزرگ ایرانی را به وجود آورند، ظاهراً از سبک ساختمانی خود راضی شدند و از آن پس هم خود را مصروف تزیینات بناها کردند؛ در این کار ابتدا از آجر به عنوان یک عنصر تزیینی استفاده کردند و مصالح آجری در بناها به شیوه بسیار ماهرانه‌ای به کار گرفته شد به گونه‌ای که تمام سطوح خارجی بناها را با نماسازی آجری نمایش داده‌اند. این روش در دوره‌های بعد هم رواج پیدا کرد. در دوره ایلخانان دیوارهای ابنیه بدون هیچ‌گونه پوشش اضافی با همان نماسازی آجری عرضه شد و تزیینات، جزئی از معماری و عناصر به کار رفته در آن را تشکیل می‌داد. قبل از سلجوقیان یعنی در دوران آل بویه و غزنویان تزیینات آجری در بناها مود استفاده قرار گرفته، مراحل تکامل را طی کرده بود که این مراحل در معماری عهد سلجوقی به درجه کمال رسید. در این دوره غنی‌ترین طرحها و فرمهای تزیینی در دیوارها، پوششها، سایه روشن و طرحهای تازه و ایجاد حالات مختلف، به تزیینات زیبایی دست یافتند که با این مصالح حتی کاشی را همان‌طور به صورت آجر و به همان اندازه می‌ساختند، در نتیجه آن را عاملی از معماری داخل گنبد نظام‌الملک در مسجد جامع اصفهان گویای این مطلب است. در تزیین این بنا هنرمند معمار از انواع امکانات کاربردی آجر استفاده کرده و توانسته است با قدرت و توانایی بسیار مفاهیم و خواستهای فکری خود را با طرحها و ترکیبهای بسیار عالی و ابتکاری در معرض دید قرار دهد و به گونه‌ای خاص با آنها ارتباط برقرار کند. این تزیینات که در ترکیب با گچبری اجرا شده‌اند، تاکید مزیدی بر تناسب بی‌نقص این مجموعه می‌نهد، بدون اینکه هیچ بخشی از عناصر آن از نظر مخفی بماند. احتمالاً در اینجا به کاربردن آجر تنها جنبه تزیینی نداشته، بلکه اگر دقت شود متوجه می‌شویم که در بناهای دوره سلجوقی کلیه نیروهای مختلف فشاری و کششی و حتی برشی توسط آجر به صورت حساب شده و دقیقی منتقل شده، به طوری که بنا بعد از گذشت هفت قرن هنوز پابرجاست و ایستایی خود را به خوبی حفظ کرده است. از آنجا که نمای ابنیه در دوره سلجوقی، آجری و شکل ساختمان آنها از ظاهرشان هویداست، می‌توان فهمید که آنها در طرز چیدن آجرها و ایجاد قرنیزهای آجری و کتبیه‌های زیبا مهارت داشته‌اند و نمونه این تزیینات در اکثر بناهای این دوره دیده می‌شود.

• کاشیکاری

هنر کاشی کاری، که از ویژگیهای خاص هنر و معماری ایرانیان در عصر اسلام است، دارای پشتوانه‌ای قوی در معماری دورانهای کهن ایران نظیر دوران ایلامیان و هخامنشیان است، این هنر که در تزیینات مساجد، مدارس، مقبره‌ها، و کاخها به کار می‌رفته، در بناهای باستانی ایران هم مورد استفاده قرار گرفته است. کاشی کاری بسیار زیبای کاخ هخامنشی در شوش، گویای پیشرفت این هنر در ادوار گذشته ایران است. کاشیکاری و رنگ‌آمیزی در کاخها و کوشکهای ایران بعد از هخامنشی همچنان رواج داشته، چنانکه اتاقهای ایوان کسرا و داخل طاق بزرگ ایوان کرخه (در شمال غرب جلگه خوزستان) با تصاویری زیبا از گل و بوته با رنگ تزیین شده است. اما در زمان تسلط اعراب و تجلی و ظهور معماری اسلامی، کاشی جای رنگ را گرفته، بر طبق اصول و اسلوبی خاص، داخل و خارج ساختمانها را با آن تزیین می‌کردند. و بدین ترتیب، کاشی و کاشیکاری به صورت عاملی اصلی و برتر در معماریی مذهبی ایران درآمد. اولین بار در معماری اسلامی ایران نمونه‌هایی از این پدیده را در شبستان سرپوشیده گنبد خاکی مسجد جامع اصفهان و گنبد سرخ مراغه می‌بینیم. این نمونه به شکل موزاییک هایی از گچ سفید، آجر معمولی، و سنگهای خاکستری رنگ مشاهده می‌شود. این تزیینات را می‌توان پایه کاشیکاری‌های زیبای معماری دوران پس از سلجوقیان به شمار آورد. رنگ لعابی که در اواخر این عصر در بناهای ایرانی ظاهر می‌شود، محدود به رنگ فیروزه‌ای است که قدیمی ترین نمونه آن را روی جبهه اصلی گنبد سرخ مراغه پیدا می‌کنیم؛ اگرچه معمار بنای مزبور به خاطر زیبایی نقطه‌ای چند از گنبد را به کاشی فیروزه‌فام آراسته است، ولی می‌توان گفت که منظور وی از این کار طرح تزیینات رنگین نبوده است زیرا شیوه کار وی این موضوع را به ثبوت رسانده و بیشتر سعی او همانند اسلاف خویش مصروف ایجاد سطوح سایه روشن شده است. این کاشی کاری هر چند از نظر هنری اهمیت چندانی ندارد، ولی مقدمه تجلی هنری بزرگ است.

• گچبری

شاهکارهای درخشان و پرجاذبه هنر گچبری بعد از اسلام در ایران چه از نظر تکنیک، نحوه کاربرد و اجرا و چه از نظر نگاره‌ها و نقشها، متکی بر هنر گچبری غنی و وسیع دوران اشکانیان و ساسانیان است. این هنر که در زمان سلجوقیان دارای ارزش فنی بسیار مهمی است نقش ارزنده‌ای در تزیین داخلی و خارجی بناهای این دوره دارد. با اینکه اسلوبهای مختلف و ترسیم موضوعاتی انسانی توسط هنرمندانی که برای شاهزادگان سلجوقی در ایالات مختلف کار می‌کردند به وجود آمد، ولی صفات مشترکی در عموم آنها دیده می‌شود. عناصر عمده طرحهای تزیینی عبارت بود از اشکال نقوش و رسوم آنها و بعضی از طرحهای هندسی از قبیل سه گوش، هشت گوش، ستاره، دایره، گل و برگ و نقوش اسلیمی که از تزیینات اصلی اسلامی است. کتیبه‌های عظیم نیز به خط و حروف کوفی که به تزیینات توریستی (گل و بوته) منتهی و در زمینه اشکال نباتات قرار داده می‌شود نوعی از تزیین است که نمونه آن در برج سلطان مسعود غزنوی به کار رفته است. نمونه‌های دیگر آن در ایالت خراسان در خرابه‌های نیشابور و مرو دیده می‌شود. در بقایای مقبره سلطان سنجر این نوع تزیینات به اشکال گل و بوته و کتیبه‌های به خط کوفی که با آجر بریده گچبری شده است، دیده می‌شود. در اکثر بناهای این دوره روی نمای ساختمان و طاقها، دیوارها، مناره‌ها، و صحنها را پوششی از گچ‌پوشانیده، به وسیله تزییناتی از نوع گل و بوته و نقش و نگار برجسته آنها را مزین ساخته‌اند تا بیننده از یکنواختی کار معماری خسته نشود.

• مقرنس کاری

یکی از عناصر تزیینی و معماری که در زیبا کردن بناهای ایرانی بخصوص مساجد و مقبره‌ها نقش مهمی دارد، مقرنس کاری است. این عنصر تزیینی در دوران معماری اسلامی چه از لحاظ کثرت استعمال و چه از نظر تعدد مواد و چه از جهت وسعت عالم اسلام اهمیت بخصوصی داشته و شاید به علت همین شرایط بوده است که بعضی‌ها اصولاً این تزیین را یک روش اسلامی دانسته‌اند. در دوره سلجوقی این هنر در مرحله تحول شدید قرار می‌گیرد و در صورت کلی که در ممالک مختلف و نواحی اسلامی بروز کرده بود به سوی عوامل و عناصر ساسانی از جمله تالارهای مربع بزرگ رفت و چون سقف این نوع تالارها به کمک گوشوار ساخته می‌شد، زمینه‌ مناسبی برای توسعه مقرنس فراهم شد. این مقرنسها در حقیقت از جمله وسایل موثر در ساختن گنبدها هستند، زیرا به وسیله آنها ارکان چهار گانه گنبد را بتدریج بالا می‌برند، به کاسه داخلی گنبد می‌رسانند، و در واقع برای تبدیل اشکال مربع به اشکال مدور که گنبد بناها بر آن قرار می‌گیرد به کار می‌روند. چنانکه اغلب در تاریخ معماری اتفاق افتاده، شکلی که در اصل برای مقاصد ساختمانی پیدا شده بود، نه تنها برای همین منظور تکمیل شد بلکه محتوای نظری اولیه خود را از دست داد و بیشتر برای تزیین به کار برده شد. سازندگان دوره سلجوقی گرایشی را که در دوره ایلخانان تکمیل شد، آغاز کردند و قرنیزها را با ردیفهای بیشتر و استقامت داخلی کمتر ساخته، نیم طاقها را برچیدند و جای آن را به سردرها و کتیبه‌ها دادند. گنبدها نیز با مهارت بیشتر بر سطوح وسیع قرار گرفتند. محل قرارگیری این عنصر تزیینی که در بالای دیوارها بویژه سقف و گوشه‌های آن به کار می‌رود و با مواد مختلف و نقوش متفاوت و به اشکال گوناگون صورت می‌گیرد، شباهت زیادی به لانه زنبور دارد. این مقرنسها که بیشتر از دیگر عناصر ساختمانی جنبه تزیینی دارد از قرار گرفتن بر روی یک عنصر معماری مانند سرستونها، قوسها، حاشیه‌ها، کتیبه‌ها، و غیره حاصل می‌شوند. گاهی مانند ایران و ترکستان از گل پخته یا گچ قالبی ساخته شده و گاهی مانند سوریه و ترکیه از سنگ تراشیده شده‌اند. کاربرد این عنصر تزیینی در معماری عهد سلجوقیان تنها در بنای اصلی مساجد، مقبره‌ها، یا مناره‌ها نیست بلکه در زوایای محرابها هم از آن استفاده شده است.

• پیشگفتار   ۴
• بناهای دوره سلجوقی   ۶
• الف) بناهای مذهبی   ۶
• ۱- مساجد   ۶
• مسجد جامع اصفهان   ۸
• کلیاتی درباره معماری دوره سلجوقیان   ۹
• الف- معماری و ویژگی های بناهای چهار ایوانی   ۹
• ب) تزیینات   ۱۹
• کاربرد آجر   ۱۹
• کاشی کاری   ۲۲
• گچبری   ۲۵
• مقرنس کاری   ۳۰