معماری بناهای معروف ایران در دوره سلجوقی

معماری سلجوقی موقر و نیرومند و دارای ساختاری بغرنج بود. ولی این همه نه ناگهانی بودند و نه تصادفی، بلکه تجلی متعالی یک رستاخیز ایرانی بود که در اوایل سده دهم با سامانیان آغاز شد. این رستاخیز در زمان سلجوقیان به اوج خود سید، چون هرچند ایجاد آثار هنری پس از سده دوازدهم نیز ادامه یافت، الخطاطی مشهود در نیروی خلاق پدیدار گردید. این مساله اغلب وقتی صادق است که نیروی جنبش یک عصر بزرگ به نهایت می رسد و گرایش به ایجاد بناهای تاریخی و کارهای پهلوانی جای خود را به داستان سرایی و یادآوری گذشتگان می دهد.

ایران علاوه بر منابع دائمی خود مقدار زیادی از ثروت اقتصادی و معنوی قلمرو و عباسیان برخوردار بود که در اواسط سده هشتم در تحت تسلط ایرانیان در بغداد ایجاد شد. انگیزه های خلاق جامعه های متفاوت و غالباً رقیب، پیوسته حیات فرهنگی و تفکر اسلامی را گسترده و تقویت می کرد و محتوی غنی تر و سرمشق های تازه‌تر زیبایی شناختی و معنوی فراهم می ساخت. مهمترین آنها تناسب سازی و حفظ فرهنگ یونانی بود. علم و حکمت یونانی، از طریق ترجمه های سازمان یافته با سرمایه مامون عباسی (813-833) در ایران شناخته شد. و در آنجا هم درست مانند پیدایش رستاخیز در اروپا، تاثیری قاطع داشت. آثار جالینوس، افلاطون و ارسطو به وسیله همه رهبران فکری ایران با پیگیری مطالعه شد. به علاوه، خلفای عباسی علاقه عمیقی به معارف در جدی ترین شکل آن داشتند. (اطلبوا العلم ولو بالعین) سفارش پیامبر اسلام بود و بعد از عبادت، کسب معرفت مقدس ترین کار تلقی می شد، که حتی برایمان بی دلیل ترجیح داشت.

منصور عباسی (754-75) در تشویق علوم شرکت جست و حمایتش از شعرا و فضلا پیدایش گروه هایی برای مباحثات جدی را معمول ساخت. چنین تاسیساتی با علاقه مورد پذیرش قرار گرفت و راه موثری برای ایجاد و ترویج فرهنگ تازه شد. در سراسر اعصار اولیه اسلامی، با اینکه نبوغ ایرانی برای اداره امپراطوری اسلامی اهمیت اساسی داشت، شخصیت ملی خود ایران سترون و افسرده مانده بود. ولی در اثنای سده دهم ایران، شاعران، حکما، ریاضی دانان، منجمان، طبیعی دانان، مورخان، جغرافیدانان و لغت نویسان برجسته ای پرورد، که اغلب درخشان و بسیاری شان دارای اعتباری بی‌همتا بودند و و همه با اصالت، شجاعت و ظرفیت فرهنگی فراوان، عصر ساسانی علی رغم کشمکشهای سخت و طاقت فرسا در ایران، دوران ادب و تمدن بود. بی‌شک در مقام مقایسه، همان عصر در اروپا دوران تاریکی به شمار می رفت.

معماری سلجوقی

قدرت و نجابت معماری سلجوقی بی شک به بهترین صورتی در مسجد جامع اصفهان تجلی کرده، که یکی از بزرگترین مسجدهای جهان است. اصفهان از اوایل اسلام به خاطر در مرکز قرار داشتن و زیبائی های طبیعی اش مستعد بزرگ شدن بود و ناگزیر مسجد جامعش می باید بزرگ می شد. مسجد جامع اصفهان، به عنوان یک بنای باشکوه در شهری که در اعصار کاملاً مختلف و در دوران فرمانروایان متعدد به پایتختی برگزیده شد، کاملاً سلجوقی نبود، ولی آن بخشهایی که از عصر سلجوقی است، حتی امروز هم شکوه عمده آن است. در بیت ساختمان کاملاً متمایز آن بیش از 800 سال از معماری ایران هویداست و تاریخ آن از سده یازدهم تا هجدهم را در بر می گیرد. در عمر طولانی آن بارها جنگ پیش آمده و بارها آسیب دیده و بازسازی شده و چیزی نمانده که ویران شود. با این همه، مسجد بر جای است و همه تریباسی کنند. آن که همگی هنوز کاملاً خوانده نشده، اطلاعات خوبی درباره شکلهای عالی آن به دست می دهد.

یک حیاط چهار ایوان (60*70متر) به وسیله رواقها و دهلیزهای روباز دو طبقه کاشی کاری یا آجر نخودی احاطه شده است. یک ایوان دراز که به ویژه کاشی کاری آراسته‌ای دارد، به یک شبستان گنبددار باز می شود که بنا بر کتیبه‌اش به زمان نظام‌الملک در آغاز پادشاهی ملکشاه (سال 1072 و تقریباً به یقین پیش از سال 1075) ساخته شده است. (شکل 105-108، 110)

ولی برخی از بناهای قدیمی تر را هنوز می توان دید و احتمال دارد که قسمت زیرین این مسجد از اواخر سده دهم باشد. این اتاق، فضادار و عالی با عظمتی خیره کننده- گنبد عظیمی را نگه داشته، به قطر 17 متر که بر روی گوشواره های سه بره قرار دارد. (شکل آنها گسترش سبک بقعه دوازده امام یزد مربوط به عصر آل بویه است). گوشواره ها به نوبه خود بر روی پایه های قطور استوانه ای قرار گرفته که بالایشان گچ‌بری های متکائی سبک عباسی و مسلماً مربوط به زمانی پیش از ساختمان خود گنبد بوده است. (شکل 118) مسجد را رواقها و شبستان های پوشیده از اقسام طاق های آجری گنبد مانند احاطه کرده که برخی دارای دنده و شبکه پشت بند مستقل به شیوه گوتیک است. (این حاکی از امکان یک رابطه همکاری است) شکل 119

اغلب این طاقها روی ستون هایی است که تاریخ شان از پیش از سلجوقی تا عصر متفاوت است. همه ایوانها در عصر سلجوقی بازسازی یا تجدید آرایش شده است. نشان می دهد که نقشه اصلی بنای مسجد در عصر سلجوقی قبلاً آماده بوده است.

ایوان شمال غربی که از بیرون یک بنای راه راه است. از داخل با ستون های بزرگی (احتمالاً از سده هجدهم، چون تجدید تزئینات دارای تاریخ 1744 است). پرشده سایر اجزای مهم مجموعه مسجد جامع شامل یک شبستان طاق ضربی (ح 48*25متر) است که در سال 1447 ساخته شده و بیشتر بدون تزئینات است. اتاقی با محرابی عالی از اوایل سده 14 مربوط به الجایتو و مدرسه ای که در سال 1366 ساخته شده و دارای یک طاق عرضی و ایوان ورودی جالب است.

معماری ایران از سلجوقیان تا پایان عصر تیموریان

سلجوقیان ترکان غز بودند که برای تصرف زمینهای حاصلخیز از ماوراءالنهر به کشور ایران آمدند و به زودی با فتوحات خود توانستند علاوه بر ایران آسیای صغیر را نیز به تصرف در آوردند. بدین ترتیب در آغاز قرن پنجم سلسله ترکان سلجوقی تاسیس شد. بعد از حکومت طغرل نوبت به حکمرانی آلب ارسلان رسید. بعد از مدتی حکومت به دست ملکشاه سلجوقی افتاد و سرانجام در دوره حکومت سلطان سنجر سلجوقی حکومت این سلسله رو به ضعف نهاد و بعد از مدتی به دست سلسله دیگری به نام خوارزمشاهیان منقرض شد.

از وقایع مهم سیاسی این دوره، قیام فراگیر اسماعیلیان بود که حدود 200 سال، تقریباً بیشتر قلمرو جهان اسلام و آسیا را فراگرفت. رئیس این فرقه حسن صباح، ضمن جمع آوری تعداد زیادی از طرفداران خود گذرگاههای صعب العیور را به عنوان پایگاهی برای توسعه قدرت و قیام خود انتخاب کرد. مراکز سیاسی این فرقه بیشتر در کوههای البرز از قزوین تا دامغان گسترده بود. مرکز حکومتی آنان به نام آشیان عقاب یا قلعه‌الموت معروف است.اسماعیلیان معتقد بودند که اسماعیل پسر جعفربن‌محمد(ع) از احفاد حسین بن علی (ع) همان مهدی موعود است. گرچه اسماعیلیان در بیشتر کشورهای اسلامی حتی سوریه و مصر پیروان بسیار داشتند. ولی سرانجام به دست هلاکوخان مغول از بین رفتند. از نظر توسعه هنرها به ویژه معماری، عهد سلجوقیان یکی از دوره های درخشان هنری است. همچنین عده ای از محققان بر این عقیده اند که در این دوره صنایع گوناگون به شیوه گذشته ادامه و گسترش یافت.

معماری عهد سلجوقیان از استحکام و زیبایی خاصی برخوردار است. گرچه حدود 1000 سال از آن دوره می گذرد ولی بناهای باقی مانده از آن دوران نشان دهنده مهارت و استادی هنرمندان و استادکاران و آگاهی آنان از شیوه های مختلف معماری است. شکوفایی هنرها در این دوره همچنین مدیون آرامش و ثبات سیاسی قلمرو سلجوقیان است که در آن هنرمندان توانستند‌آثار متعددی به وجود آوردند.

اصفهان: مسجد جامع

عظمت و شکوه معماری عصر سلجوقی در یکی از بزرگترین، زیباترین و با شکوه‌ترین مساجد جهان، یعنی مسجد جامع اصفهان کاملاً مشهود است. گرچه مسجد جامع اصفهان ابداعات هنری پانزده قرن دوره اسلامی را در خودگرد آورده، لیکن مهمترین و زیباترین بخش این مجموعه منحصر به فرد، متعلق به عصر سلجوقی است.

محدوده مسجد در بخش قدیمی شهر قرار داشته و از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. در صدر اسلام مسجدی با حیاط باز و ستونهای چوبی در این محل ساخته شده بود. از آثار مسجد قدیمی چیزی باقی نمانده، ولی طبق نوشته سیاحان و جغرافی نویسان چون ابن حوقل و ما نروخی و ناصرخسرو، مسجد قدیمی بسیار ساده و دارای صحنی بزرگ با رواق های متعدد بوده است. طبق مدارک تاریخی، این مسجد در طول زمان به سبب آتش سوزی، زلزله، جنگها و ناآرامی ها خراب و دوباره بازسازی شده است. مسجد جامع اصفهان با نقشه چهار ایوانی بنا شده و بنای کنونی آن شامل بخشهای زیر است:

• شبستان مسجد که بر ستون های مدور استوار است و با گچبری های بسیار زیبا تزئین شده است. این بخش متعلق به دوره دیلمیان است.
• گنبد و چهل ستون اطراف آن- معروف به خواجه نظام الملک- که در ایوان جنوبی مسجد واقع شده و در فاصله سالهای 465-485 هجری بنا شده است.
• گنبد معروف به گنبد خاکه در بخش شمالی حیاط که در سال 481 هجری ساخته شده است. ایجاد این گنبد و شبستان آن رابه تاج الملک. از دیگر وزرای عصر سلجوقی، نسبت می دهند. از نظر زیبائی، گنبد شمالی و شبستان آن از مهمترین واحدهای ساختمانی مسجد شمرده می شود. گنبد شمالی نیز روی سه کنج هایی که از تبدیل چهارگوش به دایره ایجاد شده اند، بنا گردیده است (تصویر 1-3).

اردستان: مسجد جامع

پس از احداث مسجد جامع اصفهان، مساجد دیگری تقریباً به شیوه معماری آن در شهرهای مختلف ساخته شد. یکی از این مساجد، مسجد جامع اردستان است که آغاز بنای آن در قرون اولیه اسلام و توسعه و کمال آن در عهد سلجوقی است. این مسجد نیز مانند مسجد جامع اصفهان دارای بخشهای متعدد است که هر یک از آنها در دوره‌ای خاص ساخته شده و نام ویژه ای دارد.

طرح این مسجد چهار ایوانی است و بر فراز شبستان جنوبی، گنبدی دو پوش پیوسته قرار گرفته است. سه ایوان دیگر دور میانسرا قرار گرفته اند (صفه صفا در ایوان شمالی، صفه امام حسن در ایوان غربی، صفه امیر جمله در ایوان شرقی).

زیبائی مسجد جامع اردستان را باید در تزئینات جالب توجه گچبری و آجرکاری آن در شبستان جنوبی و دیگر بخشها جست کتیبه های موجود مسجد حاکی از این است که بنا در فاصله سالهای 553-555 هجری به دست ابوطاهر حسین و به سرپرستی استاد محمود اصفهانی تعمیر شده است. مسجد جامع اردستان در قرون بعد به ویژه عد تیموری و صفوی مرمت و بازسازی شده است. در ایوان شمالی که به نام صفه صفا مشهور است کتیبه ای که تاریخ 946 هجری را نشان می دهد حاکی از مرمت این مسجد در زمان شاه طهماسب صفوی است. همچنین در ایوان جنوبی فرمانی از دوره شاه عباس به تاریخ 1024 هجری وجود دارد. مجموعه اردستان که شامل بناهای مختلف مانند، مسجد، حسینیه، کاروانسرا،مدرسه و آب انبار است یکی از مجموعه‌های زیبای مذهبی حاشیه کویر به حساب می آید.

برسیان: مسجد جامع

مسجد برسیان که پرسیان هم نامیده می شود در 42 کیلومتری شرق اصفهان قرار دارد و از بناهای مهم ناحیه اصفهان است که در زمان ملکشاه سلجوقی احداث شده و در دوره‌های بعد (دوره تیموری و صفوی) مرمت و بازسازی شده است. معماری مسجد برسیان قابل مقایسه با گنبد تاج الملک اصفهان و مسجد قزوین است کمه هر دو به دوره سلجوقی متعلق دارند. طبق کتیبه گچبری شده مسجد، محراب بسیار زیبای آن در 498 هجری و مناره آجری آن در 491 هجری بنا شده است. این محراب با آجر کاری و گچبری تزئین شده و دارای کتیبه کوفی برجسته ای است.

کتیبه داخلی مسجد، که زیر گنبد است به خط کوفی ساده آجری و شامل سوره فتح است. مناره مسجد برسیان 35 متر ارتفاع دارد و تزئینات آجرکاری بدنه آن انجام شده است. کلاهک مناره نیز با آجرکاری تزئین شده و کتیبه کوفی آجری که نشان دهنده سال احداث مناره است شامل آیه 77 از سوره حج است.

این مسجد در زمان صفویه تعمیر و بخشهایی به آن افزوده شده است که از آن میان تزئینات کاشی کاری معرق دیوارها را می توان نام برد.

بروجر: مسجد جامع

مسجد جامع شهر بروجرد یکی دیگر از مساجد غرب ایران است که در طی تاریخ یک هزار مساله خود مرمت و بازسازی شده است. قدیمی ترین بخش مسجد، شبستان جنوبی و گنبد آن است که با چهار طاقی زمان ساسانیان همانند است. نقشه مسجد از نوع یک ایوانی است. که زمان بنای آن به عهد سلجوقیان باز می گردد. ایوان شمالی در زمان صفویه بازسازی شده و دو گلدسته مانند مسجد جامع قزوین به آن اضافه شده است. طبق کتیبه هایی که در بخشهای مختلف مجسد به چشم می خورد این مسجد در زمان شاهان صفوی، در سالهای 1022 هجری، 1023 هجری، 1091 هجری و سرانجام در سال 1209 هجری، تعمیر شده است.

مسجد جامع بروجرد دارای دو در ورودی از طرف غرب و شرق است. این مسجد از تزئینات جالب توجه آجر کاری کاشی کاری، گچبری، برخوردار بوده که متاسفانه در طی قرون متمادی در اثر عوامل طبیعی چون زلزله تخریب شده است.

اردبیل: مسجد جامع

مسجد جامع روی تپه ای باستانی که در قرون گذشته گورستان شهر بوده، قرار گرفته است. تحقیقات باستان شناسی محققان ایرانی و خارجی در این محوطه موید آن است که سه دوره ساختمان سازی در محل مسجد جامع اردبیل وجود داشته است.

1. بنای اولیه که احتمالاً به دوره قبل از اسلام تعلق دارد.
2. اولین ساختمان مسجد که در عهد سلجوقیان ساخته و هنگام استیلای مغولان بر شهر اردبیل ویران شده است.
3. بنایی که هنگام حکومت ایلخانیان بازسازی شده است. تنها یادگار بنای عهد سلجوقیان مناره‌ای است آجری، مانند مناره مسجد جامع ساوه، که در 17 متری غرب شبستان گنبد قرار دارد. بررسی های پروفسور سیرو، حاکی از آن است که مسجد در عهد سلجوقیان روی ویرانه‌های یک بنای عهد ساسانی بر پا شده و دارای یک شبستان گنبددار بوده است. در عصر ایلخانی گنبد مسجد بازسازی و تزئینات مختلف گچبری و نقاشی در شبستان اصلی و محراب آن انجام شده است.

جاده خراسان: رباط یا کاروانسرای شرف

در سرزمین ایران به علت قرار گرفتن در شاهراه مراوده غرب و شرق و همچنین وسعت زیاد از گذشته بسیار دو راههای تجاری و کاروانی متعددی ایجاد شده است. یکی از این راهها که در واقع ارتباط بین شرق و غرب را میسر می ساخته، راه خراسان بزرگ است که از طرفی به بین النهرین و از طرف دیگر به ماورالنهر و خاور دور منتهی می شده است. بنا به اهمیت فراوان این جاده در دوران اسلامی در سراسر آن کاروانسراهای متعددی برای استراحت کاروانیان برپا شده که تا آغاز قرن اخیر نیز مورد استفاده بود.

رباط یا کاروانسرای شرف- یکی از آثار مهم عصر سلجوقی- در قسمت شرقی راه سرخس، یادآور زمانی است که جاده خراسان به لحاظ رونق تجارت و امنیت کامل از اهمیت فراوان برخوردار بوده است. کاروانسرای شرف در 549 هجری، مصادف با سلطنت سلطان سنجر تکمیل شده است. طبق مدارک و متون تاریخی، بانی بنا، شرف‌الدین ابوطاهر بن سعدالدین علی القمی است که مدتی حکومت مرو و سرانجام صدارت سلطان سنجر را به عهده داشت.

قزوین: برجمای خرقان

دهستان خرقان، در جنوب غربی شهرستان قزوین و میانه راه قزوین- همدان واقع شده است. در ادوار اسلامی این ناحیه از آبادانی فراوانی برخوردار بوده است. حمدالله مستوفی درباره خرقان می نویسد: «ولایتی است چهل پاره دیه و از اقالیم چهارم، هوایش به سردی مایل است و آبش از چشمه ها که از کوهها بر می خیزد تامین می‌شود…» دهستان خرقان طبق نوشته ابن فقیه در سال 241 هجری به شهرستان قزوین ملحق شد. گرچه تحقیقات تاریخی و باستان شناسی در ناحیه خرقان انجام نگرفته، ولی آثار و تپه های پراکنده باستانی حکایت از آن دارد که ناحیه مزبور در دوره اسلامی، به ویژه قرن پنجم و ششم هجری- همزمان با حکمرانی سلجوقیان- از اهمیت خاصی برخوردار بوده است.

مسجد جامع زوزن، فرومد، گناباد

ناحیه خراسان بزرگ در شرق ایران قبل و بعد از اسلام، نقش مهمی در توسعه معماری داشته است. خراسان منشاء بسیاری از نوآوری های معماری بوده که به تدریج از آنجا به سایر نقاط انتقال یافته است. از این رو بسیاری از محققان، سبک معماری خراسانی و تزئینات وابسته به آن را بسیار مهم می دانند، به ویژه به این دلیل که بسیاری از بناهای مذهبی و غیرمذهبی این ناحیه، پس از گذشت هزار سال، هنوز استحکام خود را حفظ کرده اند. تا اینجا نمونه های متعددی از این بناها معرفی شد و در این  جا سه نمونه دیگر که به دوره خوارزمشاهیان تعلق دارد اجمالاً بررسی می‌شود. اغلب محققان، در تقسیم بندی تاریخی دوره خوارزمشاهی را ارائه عصر سلجوقی شمرده و ویژگیهای هنری این دوره را با عصر سلجوقی یکسان دانسته اند.

مسجد فرومد یا فریومد

این مسجد در روستایی به همین نام زمانی که از آبادانی زیادی برخوردار بوده در خراسان بین سبزوار و نیشابور واقع شده است. این مسجد نیز مانند مسجد زوزن با طرح دو ایوانی ساخته شده و شامل در ایوان در سمت جنوب و شمال، میانسرا، محراب، سر در ورودی، طاق نماها و رواق هایی در طرف غرب و شرق است. ارتفاع کف ایوانها نسبت به میانسرا یا حیاط مرکزی بیشتر است و تزئینات زیبائی از آجر و یا کاشی و گاهی هر دو دارد. زیباترین بخش تزئیناتی مسجد طاق نما هاست که با آجر و کاشی فیروزه‌ای رنگ تزئین شده است. محراب گچبری شده مسجد نیز طرحهای مختلف و فوق العاده زیبای دارد. بیشتر کتیبه های آجری و گچی متاسفانه تخریب شده یا به سوخت رفته اند. مسجد جامع فرومد در قرون بعد به ویژه در عهد ایلخانی مرمت و بازسازی شده و ایوان شمالی آن دوباره ساخته شده است.

گناباد: مسجد گناباد

مسجد گناباد نیز از دیگر مساجد ناحیه خراسان است که با نقشه دو ایوانی بنا شده است. گرچه این مسجد در اثر زلزله های متعدد تخریب شده، ولی بقایای آن از اهمیتش هنگام آبادانی در عصر خوارزمشاهی حکایت می کند. مسجد گناباد دارای تزئینات منحصر به فرد و بسیار زیبای آجرکاری است. ایوانها به ویژه ایوان جنوبی دارای طرح های متنوع آجرکاری، کتیبه های کوفی و همچنین کاشی های فیروزه‌ای و آبی، در متن آجرکاری است. محراب گچبری شده مسجد در شبستان جنوبی با طرح های مختلف گیاهی تزئین شده است. مسجد گناباد طبق کتیبه آجری آن در 609 هجری بنا شده است. اگر همزمان ویژگی های سه بنای یاد شده که در فاصله سالهای 610-600 بنا شده اند، مورد مطالعه دقیق قرار گیرد و خصوصیات معماری و تزئینات وابسته آن بررسی شود مشاهده می شود که معماری دوره خوارزمشاهی سبکی مخصوص دارد و با سبک معماری عصر سلجوقی و ایلخانی متفاوت است.

اصفهان: مسجد اشترجان

در نزدیکی اصفهان در روستایی به نام اشترجان مسجد بسیار زیبایی همنام روستا وجود دارد که در زمان ایلخانیان بنا شده است. روستای اشترجان در 36 کیلومتری جنوب غربی اصفهان دارای مجموعه بناهای مذهبی متعددی است که هر یک از نظر تاریخی اهمیت بسزایی دارد. این مسجد دارای سردرهای ورودی مسجد با ویژگی خاص دوره ایلخانی یعنی بلند و کشیده و با عرض نسبتاً کم مانند مجموعه نطنز و ورامین بنا شده و دارای تزئینات مقرنس کاری، کاشی کاری و آجرکاری است. گرچه در سالهای اخیر قسمت فوقانی منارهای مسجد از بین رفته ولی هنگام آبادانی دارای تزئینات زیبای آجر کاری و کاشی کاری و همچنین کتیبه هایی به خط بنایی بوده است. مسجد دارای 2 در ورودی است یکی در طرف شمال و دیگری در طرف مشرق ساختمان کتیبه سردر شرقی مسجد به خط ثلث روی گچ و شامل آیه 18 سوره جن است. محراب مسجد یکی از زیباترین بخشهای بنا است.

ورامین: مسجد جامع

مسجد ورامین که محل برگزاری نماز جمعه در این شهر است، در عهد ایلخانی، هنگام حکومت ابوسعید در 722 هجری، بنا شده است. این مسجد به شکل چهار ایوانی و شامل سردر ورودی و در سمت شمال، شبستان در سمت جنوب، رواقهای غربی و شرقی، میانسرا و گنبد است. گنبد مسجد که مهمترین بخش بنا است برفراز اتاق مربعی شکل به کمک فیلپوش ها به هشت قسمت و در بالا به شانزده قسمت تقسیم و داخل آن با آجر و گچ تزئین شده است. سردر ورودی بلند و کشیده مسجد با طاق نماهای دو طرف آن نمودار ویژگیهای معماری عهد ایلخانی است. این سر در با کاهش معرق تزئین شده ودارای کتیبه به خط ثلث بر زمینه لاجوردی است. مقرنسهای در ورودی نیز تلفیقی از کاشی و آجر است.

اصفهان: مدرسه امامی

از دیگر بناهای زیبای شهر اصفهان، مدرسه امامی است که در سال 725 هجری ایجاد شده است. مدرسه امامی مانند مدارس دیگر با نقشه چهار ایوانی بنا شده است. این مدرسه دارای تزئینات کاشی کاری زیبایی است و قسمت هایی از ایوان و طاق نماهای آن با کاشیکاری معرق و هفت رنگ پوشیده شده است. همچنین تزئین ایوانهای چهارگانه با کتیبه‌هایی به خط معقلی (بنایی) باعث زیبائی مدرسه شده است. تعدادی از کتیبه ها داخل مربع و با خط سفید بر زمینه لاجوردی نوشته شده و شامل سوره‌هایی از قران، اسامی خلفای راشدین، اصحاب پیامبر، گفتار و احادیثی از بزرگان دین است و همچنین کلمات الله، محمد، علی بارها تکرار شده است. ایوان و گنبد جنوبی مدرسه امامی از نظر کاشیکاری از مهمترین بخشهای مدرسه است. در داخل مقرنسهای تزئینی آن نام کاشیکار هنرمند مدرسه به صورت «عمل الشیخ محمدعمر» آمده است. طبق نوشته ویلبر، زیباترین بخش مدرسه محراب آن بوده است که با کاشیکاری رنگارنگ تزئین شده این منحراب کاشیکای شده به موزه متروپولیتن نیویورک منتقل شده و آنجا نگهداری می شود. مدرسه امامی به نامهای امامیه و بابا قاسم (نام یکی از صوفیان و درویشان معروف اصفهان) هم خوانده می شود.

زنجان: گنبد سلطانیه

در شهرک سلطانیه از قرن 8 هجری بنایی به یادگار مانده که باستان شناسان و معماران آن را یکی از باشکوه ترین بناهای معماری اسلامی می دانند. سلطانیه قبل از آنکه با پایتختی انتخاب شود چراگاه احشام و اردوگاه بود تا اینکه در آغاز قرن 8 هجری «ارغون» از شاهان عصر ایلخانی، تصمیم گرفت در این محل شهر جدیدی احداث کند. ارغون حصار شهر را که از مهمترین بخشهای شهرسازی است آغاز کرد، ولی با درگذشت او، فعالیت ساختمانی ناتمام ماند.

یزد: مسجد جامع

مسجد جامع یزد در قرن ششم هجری نباشد و امروز از آن اثری بر جای نیست ولی به جای آن در قرن 8 هجری مسجد جامع جدید یزد ساخته شد.

سیرو در بررسی کامل مسجد نشان داده است که مسجد قدیمی در شمال شرقی ضلع فعلی قرار داشته است. مسجد حاضر مشتمل بر یک ضلع مستطیل (99*104 متر) با گنبد و ایوانی در سمت قبله است که در طرفین آن شبستان هایی ساخته شده است. شبستان جنوبی به دهلیزی گنبد دار در پشت سر در اصلی راه دارد. این سردر مکرراً تعمیر شده است. دارای نسبت های معماری است که از ویژگی های معماری در اواخر قرن هشتم است. همچنین دو مناره در قسمت علیای آن قرار دارد. این مسجد به چند دلیل حائز اهمیت است. نخست آنکه قدیمی ترین نمونه معماری است که طی قرن نهم هجری، در معماری مذهبی ناحیه یزد از آن تقلید شده است این طرح مرکب از یک مقصوره گنبد دار و یک شبستان مستطیل بلند و کشیده است.

تبریز: مسجد کبود

این بنای تاریخی که به علت پوشش کاشی معرق آبی رنگ به آن، به مسجد کبود شهرت یافته، با نقشه سرپوشیده و فاقد میانسرا، در سال 870 هجری ساخته شده است. این مسجد که در ایران منحصر به فرد است، از لحاظ شکل و طرح و نمای خارجی با مساجد سرپوشیده اولیه عثمانی در بورسه شباهت دارد. لیکن تفاوتهایی مهم بین آنها وجود دارد این بنا احتمالاً بنایی چند منظوره بوده است و در آن قبری وجود دارد که احتمالاً متعلق به امیر قراقویونلو جهانشاه یا اعضای خانواده اوست.

کاشان: مسجد جامع (میدان سنگ)

این مسجد یکی از قدیمی ترین بناهای دوره اسلامی در شهر کاشان به شمار می‌آید. مسجد در بخش شرقی بازار شهر و نزدیکی بارو و حصار دوره سلجوقی کاشان واقع است. تحقیقات سالهای اخیر، موید آن است که بنای اولیه مسجد متعلق به دوران خوارزمشاهی است این مسجد در سال 868 هجری هنگام حکومت جهانشاه قراقویونلو در محوطه میدانی که سنگفرش شده بود، بازسازی شد. لازم به یادآوری است که تنها اثر بازمانده از مسجد که متعلق به عهد خوارزمشاهی است، محراب طلایی ساخته شده در سال 623 هجری توسط حسن بن عربشاه است این محراب در سال 1307 هجری از ایران خارج و در حال حاضر در موزه برلین نگهداری می شود. به هر حال این مسجد زیبا در مجموعه ای که متشکل از خانقاه، بیمارستان کاروانسرا و مدرسه بوده بنا شده است.

خرگرد: مدرسه غیاثیه

مدرسه غیاثیه خرگرد یکی از مهمترین و زیباترین بناهای ناحیه شرق ایران است که در خراسان واقع شده است این بنا در سال 848 هجری به دستور غیاث الدین پیر احمد خوانی وزیر سلطان شاهرخ تیموری و هنرمندترین معماران آن زمان. یعنی استاد قوام الدین و غیاث الدین شیرازی بنا شده است.

مسجد جامع اردستان

مسجد جامع اردستان از مساجد بسیار زیبای دوران سلجوقی به شمار می رود. این جامع دارای شبستان و گنبد آجری و ایوان بزرگی است، در طرفین، شبستانهای کوچکتری ساخته شده و صحن آن دارای ایوان و غرفاتی می باشد.

در این مسجد که بناهای آن در اواخر قرن چهارم هجری قمری ساخته شده و سپس در قرن بعد تکمیل گردیده کتیبه های کوفی و ثلث که گچبری شده وجود دارد، از مطالعه متن این کتیبه ها چنین معلوم می شود که مرمت و تزئین شبستان بزرگ و ایوان و صفحه های طرفین آن به همت ابوطاهر حسین فرزند غالی فرزند احمد در سالهای 553 تا 555 هجری و به سرپرستی استاد محمد اصفهانی انجام شده است.

آرامگاه سلجوقی- خرقان- قزوین

بنای هشت گوش آجری این مقبره در زمره آرامگاههای سلجوقی به شمار می رود. هر یک از اضلاع، جرزها و طاق نماهای این بنا با نقوش خاصی تزئین شده است. این آرامگاه که ارتفاع آن به حدود 15 متر و قطر آن به 11 متر می رسد دارای دو پلکان مارپیچ است که به گنبد دو پوشه ای آن منتهی می گردند. داخل برج را با نقوش فراوان و گچبری های زیبا تزیین کرده اند. بنای مقبره بوسیله معمار “محمد بن مکی آل زنجانی” به سال 460 هجری قمری برابر با 68-1067 میلادی ساخته شده است. برج دوم که از بنای اول در حدود 30 متر فاصله دارد از کارهای معمار ابوعلی مکی آل زنجانی به سال 486 هجری قمری (94-1093 میلادی) می باشد. پلکان مارپیچ این آرامگاه به فضای خالی بین دو پوشه گنبد‌آن ارتباط دارد.