دلایل اثبات وجود خدا در فلسفه اسپینوزا

مطالعه و بررسی دلایل اثبات وجود خدا در فلسفه اسپینوزا، این نتیجه را به دست می دهد که مبنای پذیرش وجود خدا توسط او دلیلی است که از فلسفه دکارت در اختیار داشته است. هر چند برخی از شارحین فلسفه اسپینوزا براهین موجود در آثار او را بعضاً متفاوت دانسته‌اند[1] اما واقعیت این است که اصل و اساس این براهین همان اصول موضوعه ای است که او از آثار دکارت آموخته است. این احتمال قوی به نظر می رسد که تفاوت استدلال های اسپینوزا و دکارت در خصوص اثبات وجود خدا بیشتر مربوط به نتایجی باشد که دو فیلسوف (و خصوصاً اسپینوزا) از آنها استخراج کرده اند.

به هر حال صرف نظر از صحت و سقم این سخن که آیا دلایل اسپینوزا متفاوت از استدلالهای دکارتی اثبات وجود خدا هستند یا خیر، در مجموع در این زمینه چهار برهان یا چهار تقریر مختلف از یک برهان، در آثار فیلسوف مورد نظر ما قابل تفکیک هستند که در این قسمت به شرح آنها خواهیم پرداخت.

[1] – پارکینسن،‌جی، ایچ، عقل و تجربه از نظر اسپینوزا ، ترجمه محمد علی عبداللهی، قم، بوستان کتاب، 1381، ص 60.

برهان اول

به نظر می رسد با توجه به اشارات خود اسپینوزا در آثارش مهمترین برهانی که او برای اثبات وجود خدا بیان می کند، برهانی است که اکنون قصد بیان آن را داریم. این برهان مبتنی بر این اصل است که در گفتن اینکه چیزی مندرج در طبیعت یا مفهوم چیزی است به منزله این است که بگوییم آن درباره این چیز صادق است[1].»  به عنوان مثال اگر ما مفهوم سه ضلعی را مندرج در طبیعت یا مفهوم یا ذات مثلث می دانیم این بدین معنی است که مثلث های موجود در جهان هم سه ضلعی هستند. مقدمه دوم این برهان این است که طبق تعریف اسپینوزا از مفهوم خدا، «وجود ضروری مندرج در مفهوم خداست»[2]

برهان دوم

برهان دومی که اسپینوزا در قضیه ششم از کتاب «شرح اصول فلسفه دکارت و تفکرات مابعدالطبیعی» بیان کرده است همان برهانی است که دکارت در تامل سوم از کتاب تاملات در فلسفه اولی اقامه نموده است. در این برهان، وجود خدا از صرف این واقعیت که تصور او در ما موجود است از طریق برهان انی مبرهن شده است. براساس این برهان «واقعیت ذهنی هر یک از تصورات ما مقتضی علتی است که همین واقعیت نه تنها ذهناً بلکه به صورت برابر یا برتر مندرج در آن است (طبق اصل متعارف نهم) اما با تصوری که از خدا داریم (طبق تعریف دوم و هشتم) واقعیت ذهنی این تصور به صورت برابر یا برتر مندرج در ما نیست (طبق اصل متعارف چهارم) و ممکن نیست جز خدا در چیز دیگری مندرج باشد (طبق تعریف هشتم) بنابراین تصور خدا که موجود در ماست ایجاب می کند که خدا علت آن باشد و در نتیجه (طبق اصل متعارف هفتم) خدا موجود است .

برهان سوم

در برهان سوم اسپینوزا ،‌ مانند برهان اول اثبات وجود خدا، متوقف بر تعریف خدا در اندیشه اوست. بنابراین از همین آغاز میتوان ادعا کرد که این برهان چیزی متفاوت از برهان اول نیست. در اینجا وجود خدا از طریق این حکم که طبیعت موجودی که قدرت حفظ خود را دارد، مستلزم وجود ضروری است. در کتاب اخلاق ای برهان به این شکل بیان می شود که :
«عدم توانایی بر هستی،‌دلیل ضعف است و برعکس توانایی برای هستی دلیل وجود قدرت (چنانکه بدیهی است) پس اگر آنچه اکنون بالضروره موجود است فقط اشیاء متناهی باشد، در این صورت لازم می آید که اشیاء متناهی قدرتمندتر از موجود مطلقاً نامتناهی باشد و این بالبداهه نامعقول است. بنابراین یا شیئی موجود نیست و یا موجود مطلقاً نامتناهی هم بالضروره موجود است و اما ما وجود داریم :‌در خودمان،‌یا در شیئی دیگر که بالضروره موجود است (اصل متعارف 1 و قضیه 7) بنابراین موجود مطلقاً نامتناهی،‌یعنی (تعریف 6) خدا بالضروره موجود است. مطلوب ثابت شد »

برهان چهارم

برهان دیگری که اسپینوزا به نحو نسبتاً مبسوط تری به توضیح آن پرداخته است را به این صورت میتوان بیان کرد «علت وجود یا عدم هر شیئی موجود یا معدوم در طبیعت آن است یا در خارج از آن. مثلاً دلیل عدم دایره مربع در طبیعت آن مندرج است، زیرا که تصورش مستلزم تناقض است. از طرف دیگر دلیل وجود جوهر فقط در طبیعت وجود آن است. از اینجا نتیجه می شود که اگر دلیل یا علتی نباشد که مانع وجود شیء باشد آن بالضروره موجود خواهد بود. بنابراین اگر دلیل یا علتی نباشد که مانع وجود خدا باشد و یا وجود را از او سلب کند باید ؟؟ نتیجه گرفته شود که او بالضروره موجود است. برای اینکه چنین دلیل یا علتی موجود باشد، یا باید در طبیعت خدا باشد یا در خارج از آن، یعنی در جوهری دیگر با طبیعتی دیگر، زیرا اگر طبیعت این جوهر یا طبیعت خدا یکسان باشد، در اینصورت وجود خدا پذیرفته شده است. اما جوهری که از طبیعت دیگر باشد وجه مشترکی با خدا نخواهد داشت، لذا امکان ندارد که به او وجود دهد یا از او سلب وجود کند و از آنجا که دلیل یا علتی که وجود را از خدا سلب کند ممکن نیست در خارج از طبیعت الهی باشد، بنابراین با فرض اینکه خدا موجود نیست باید آن دلیل یا علت در طبیعت خود او فرض شود و این مستلزم تناقض است. و چنین سختی در خصوص موجودی که نامتناهی مطلق و از همه جهات کامل است، نامعقول است. بنابراین نه در خدا ، نه در خارج او هیچ دلیلی یا علتی موجود نیست که بتواند وجود را از او سلب کند، نتیجتاً خدا بالضروره موجود است» .

بررسی تطبیقی

به نظر می رسد که اگر بتوان در چند محور اساسی،‌ اصل نیت و جان کلام این دو فیلسوف را استخراج کرد،‌ قدم قابل توجهی برای فهم نسبت اندیشه آنها از جهت دوری و نزدیکی به یکدیگر برداشته شود. این محورها عبارتند از :

1. شان و جایگاه وجود و جوهر نزد دو فیلسوف
2. وحدت وجود یا وحدت جوهر
3. امکان یا عدم امکان پاسخگویی به اشکالات برهان وجودی به واسطه آرای این دو
4. کیفیت تبیین اختلاف خدا و موجودات در فلسفه این دو
5. لمی یا انی بودن برهان وجودی

برهان وجودی چه نوع برهانی است؟

یکی از سوالاتی که در مورد برهان وجودی با تقریر های متفاوتی که از آن وجود دارد و به بعضی از آنها اشاره شد، مطرح بوده و هست این است که این برهان چه نوع برهانی است؟ این سوال به صورتی نسبتاً مفصل توسط برخی از محققین مورد کاوش قرار گرفته است . ما در اینجا صرفاً در جستجوی پاسخ دو فیلسوف مورد نظر هستیم اسپینوزا چنانکه قبلاً نیز مورد اشاره واقع شد، در مخالفت با توماس آکوئیناس،‌مدعی است که اقامه برهان لمی بر وجود خدا امکان پذیر است چرا که علت همه اشیاء است و حتی علت خود است و خود را به نفس خود ظاهر می سازد . در مورد براهینی که شرح نها گذشت او صرفاً برهان دوم را انی و سه برهان دیگر را می می داند و از توضیحات او در کتاب اخلاق آشکارا این نتیجه حاصل می شود که او دلبستگی خاصی به این نوع برهان داشته است. اما سوالی که اینجا قابل طرح است این است که آیا دلیل او برای لمی خواندن این نوع برهان دلیل موجهی است؟ دلیل طرح این سوال این است که بر اساس آنچه که در بادی امر به نظر می رسد، امکان ندارد بر وجود خدا برهان لمی اقامه کرد؛ زیرا حد وسط در برهان های لمی علت نتیجه است و از آنجا که در براهین اثبات وجود خدا نتیجه وجود واجب الوجود خدا است، نمی توان گفت خدا معلول علنی است. ملاصدرا با تکیه بر همین دلیل می گوید: «ان الواجب البرهان علیه بالذات بل بالعرض و هناک برهان شبیه باللمی» بی تردید مقصود او از این عبارت نفی برهان لمی بر وجود خداست. او معتقد است :« واجب تعالی به هیچ وجه معلول چیزی نیست،‌بلکه او علت تمام ماورای خود است، بنابراین هر چیزی که با آن بر وجود واجب استدلال می شود ، دلیل انی است و دلیل انی معطی یقین نیست .»

خدا، نامتناهی،‌جوهر، وجود

یکی از موضوعاتی که در بحث تطبیق خداشناسی ملاصدرا و اسپیتوزا لازم است مورد توجه قرار گیرد این است که الفاظ و احکامی که این دو فیلسوف در مورد خدا به کار می برند، شباهتی تام دارند.
اسپینوزا می گوید: «مقصود من از خدا موجود مطلقاً نامتناهی است، یعنی جوهر که متقوم از صفات نامتناهی است که هر یک از آنها مبین ذات سرمدی و نامتناهی است .
او خدا را «نامتناهی مطلق» می داند و از نامتناهی در نوع خود تفکیک می کند. «نامتناهی مطلق ذاتی سلب و متعالی از هر نوع تحدید و تعین،‌که هر تعین و تحدیدی نفی است و با مفهوم نامتناهی مطلق، بی همتا و غیر قابل مقایسه، بی نشان، تعریف نشدنی، نامتعین، نا دانستنی و نظایر آنها است .» اسپینوزا در تعریف جوهر می گوید : «مقصود من از جوهر شیئی است که در خودش است و به نفس خودش به تصور می آید، یعنی تصورش به تصور شیئی دیگری که از آن ساخته شده باشد متوقف نیست .» و در توضیح سرمدی بودن خدا می‌گوید: «مقصود من از «سرمدیت» نفس وجود است، از این حیث که تصور شده است که بالضروره از تعریف شیئی سرمدی ناشی می شود .

اصلاً چرا باید چنین خدایی را شیئی تلقی کرد؟

شاید نکته اصلی که در فلسفه اسپینوزا وجود دارد ممکن است مودی به چنین نتیجه ای گردد، بکار بردن عنوان «طبیعت» در مورد خدا با شک ؟؟
شرح مفصل این موضوع بسیار مهم در حوصله این مقال نیست. اما چنانکه قبلاً نیز مورد اشاره قرار گرفت با وجود ابهامی که در این خصوص در کلام اسپینوزا وجود دارد؛ «با توجه به طرز تفکر او و تامل در کل نظام فلسفی وی، میتوان قاطعانه اظهار نظر کرد که او طبیعت، به معنای توده فاقد نیرو و معطل را خدا نمی داند، بلکه در صورتی طبیعت را خدا می‌شناسد که با صفات نامتناهی تصور شده باشد ». بعلاوه او به شدت با ایده انسان ؟؟ خدا که در اندیشه برخی از متدینین وجود دارد و براساس آن خدا مانند انسان از تن و نفس ترکیب یافته و دستخوش انفعالات است، به مخالفت بر می خیزد و صاحبان چنین طرز فکری را بی نهایت از شناخت راستین خدا دور می داند .

براهین صدرا و اسپینوزا و اشکالها و انتقادها

یکی دیگر از مواضع بررسی تطبیقی بیان اسپینوزا و ملاصدرا در خصوص برهان وجودی ملاحظه چگونگی پاسخگویی به اشکال هایی است که بر این نوع براهین وارد شده است. این اشکالها که به زعم نویسنده این مقاله قابل ارجاع به یکدیگر هستند همانهایی هستند که واضح تر از هر جای دیگر در فلسفه کانت بیان شده و در قرن بیستم توسط برتراند راسل به زبان منطق جدید ترجمه شده اند. هدف ما در اینجا طرح و پاسخگویی به این انتقادها نیست. این کار در جاهای دیگری ، صرفنظر از موفقیت یا عدم موفقیت، انجام شده است .

نحوه‌ مواجهه براهین ملاصدرا و اسپینوزا با اشکالها

باید اعتراف کرد که نقدها یا بنابر جهت گیری این مقاله نقد واحدی که شرح آن گذشت،‌در وهله اول از چنان هیبت و جذبه ای برخوردار هستند که هر خواننده ای را در غور و تفکر فرو برند، اما در نقطه مقابل نکات بسیار مهمی نیز در اندیشه دو فیلسوف مورد بحث ما وجود دارد که عدم دقت و توجه به آنها در ارتباط با سنجش اعتبار سخنانشان در این باب، نابخشودنی به نظر می رسد، این نکات همانهایی هستند که کما بیش توسط برخی از مفسران آراء این دو مورد تبیین واقع شده اند و ما در اینجا بدون قصد اطاله در جهت هدفی که این نوشتار تعقیب می کند به اختصار به آنها اشاره می کنیم.

جایگاه مسئله «وجود خدا » در تفکر دو فیلسوف

یکی از مسائل جالب توجه در این بحث که در اینجا به اختصار مورد اشاره قرار خواهد گرفت التفات به جایگاه هستی شناسانه و معرفت شناسانه مسئله وجود خدا در فلسفه ملاصدرا و اسپینوزا است.
سوالی که اینجا می‌خواهیم پاسخ این دو فیلسوف را در مورد آن دریابیم این است که مباحث فلسفی منظور مسائلی است که بنظر به استدلال و بحث نظری دارند را از کجا باید آغاز کرد؟ نظر فلاسفه مختلف در این ارتباط یکسان نبوده است. عده ای نخست به مطالعه طبیعت پرداخته اند، برخی از مابعدالطبیعه و الهیات شروع کرده اند، دکارت از نفس آغاز کرد و اسپینوزا معتقد است که از خدا باید شروع کرد. او می گوید: «همه باید بپذیرند که ممکن نیست بدون خدا چیزی وجود یابد و یا به تصور درآید، زیرا همگان قبول دارند که خدا یگانه علت اشیاء است و هم علت ذات و هم علت وجود آنها » بنابراین نکته به عقدیه او نظم مخصوص مطالعات فلسفی در گرو این است که طبیعت الهی در مرحله نخست مورد مطالعه قرار گیرد. وی از متفکرانی سخن می گوید که این نظم و ترتیب را رعایت نکرده اند، و با اینکه طبیعت الهی باید در مرحله نخست مورد مطالعه قرار گیرد، زیرا هم در نظم شناخت اول است و هم در نظام طبیعت، آن را در آخر قرار داده اند و برعکس محسوسات را پیش از هر چیز دیگر .

[1] – اسپینوزا، باروخ، شرح اصول فلسفه دکارت و تفکرات مابعدالطبیعی، ترجمه محسن جهانگیری، سمت، تهران، 1382، ص‌77.

[2] – همان.