سکولاریسم و‌ آسیب‌شناسی اجتماعی و فرهنگی

آنچه که امروز به عنوان صفت ممیزه غرب از مشرق زمین قلمداد می‌گردد یعنی تفکر سکولاریسم، در ابتدای امر مکتبی الحادی نبوده اما بعدها در اثر همکاری این مکتب با جنبش‌های ضد دینی اواخر قرن نوزدهم از طریق آثار چارلز بردلو سکولاریسم عموماً به صورت تز جداسازی دین از دولت نمایان گردیده و با مفهوم فرانسوی لیزاسیون[1] به معنای سیاست خارج ساختن امور از کنترل دولت که از عصر روشنفکری و انقلاب فرانسه نشات گرفته نزدیکی و تقرب زیادی دارد.

در نگاه سکولاریسم خرد و تجربه انسانی جایگزینی است برای دین.

آنچنان که سن سیمون و اگوست کنت نیز در اواخر قرن نوزدهم در آثارشان به این مقوله توجه کرده اند.

---

[1] – Liciation

ادبیات سکولاریسم

1. بررسی مفهوم دنیاگرایی secularism
2. تعریف سکولاریسم
3. معنی شش‌گانه سکولاریسم
4. تفاوت سکولاریسم و سکولاریزاسیون
5. تفاوت سکولاریسم و لائیسم

بررسی مفهومی دنیاگرایی (Secularism)

مقطعی از قرن یا میان دور (Generation) مفاهیم تحت الفظی هستند که برای واژه secular از ریشه لاتین seculum برگزیده شده است. در فرهنگ تفکر اجتماعی بیان شده که:

سکولاریسم secularism مکتبی است که می کوشد تا مجموع اصولی برای رفتار انسانی مبتنی بر تجربه و معرفت عقلانی، در برابر رفتار مبتنی بر ماوراء الطبیعه و الاهیات ایجاد کند.

همچنین در فرهنگ علوم سیاسی، سکولاریسم را به معنای جدایی سیاست از دین، جدایی انگاری دین و دولت، اعتقاد به انتقال مرجعیت از نهادهای دینی به اشخاص و یا سازمانهای غیردینی آورده اند.

تعریف سکولاریسم

از سکولاریسم دو دسته تعریف ارائه شده است:

• تعاریف مبتنی بر نتایج و هدفهای سکولاریسم
• تعاریف مبتنی بر مبانی فکری و فلسفی سکولاریسم

مثلا ماکس وبر آلمانی معتقد است:

آنجا که جامعه دینی از جامعه سیاسی جدا گردیده بصورتی که دولت حق هیچ گونه اعمال قدرتی در امور کلیسا را نداشته و بلعکس کلیسا نیز حق هیچ گونه دخالتی در امور سیاسی را نداشته باشد مفهوم سکولاریسم تبلور می‌یابد.

این تعریف بر مبنای نتایج کارکردی سکولاریسم و هدفهای آن تبیین شده است در صورتیکه حلیم برکات در کتاب “المجتمع العربی المعاصر” بیان می‌کند که:

سکولاریسم نظامی عقلانی است که روابط بین افراد ، گروهها و موسسات را با نهاد دولت بر اساس مبادی و  احکام عمومی که متضمن تساوی افراد جامعه در قبال آن است تضمین می کند همچنین وی نه ویژگی را برای سکولاریسم با این تعریف قائل است که عبارتند از:

1. جدایی دین از دولت
2. طرد قوم گرایی و طایفه گری سیاسی
3. برقراری مساوات بین افراد ملت، علی‌رغم اختلاف دینی که محاکم مدنی عمومی آن را تضمین می کند.
4. تساوی بین زن و مرد در قانون و احوال شخصی
5. منشاء قانونگذاری، جامعه است که بر اساس نیازها و مشکلات قانون وضع می‌کند.
6. حاکمیت و مشروعیت حکومت از ملت است.
7. منزلت داشتن فرهنگ علمی و عقلانی
8. به رسمیت شناختن حقوق مذاهب و قومیت‌های دینی گوناگون
9. آزادی دین از سیطره دولت و دولت از سیطره دین

زمینه‌های پیدایش سکولاریسم

1- زمینه‌های فکری:

• A – نهضت علمی
• B – علم و فن‌آوری

2- وقایع اجتماعی

3- زمینه‌های فرهنگی:

• A  – کلیسا و عملکرد آن
• B – نهضت اصلاح دینی

معانی شش گانه  سکولاریزاسیون

آقای شاینر در مقاله‌ای به نام The sociology of Religion به شش معنی از سکولاریزاسیون اشاره می‌نماید که عبارتند از:

• افول دین:

در این تعریف جامعه بی‌دین جامعه‌ای است که نمادهای مورد قبول گذشته و نهادها و عقاید پیشین، اعتبار و نفوذ خود را از دست داده و در نقطه اوج دنیایی شدن قرار گرفته‌اند.

• سازگاری با این جهان:

در این معنی گروه مذهبی یا جامعه‌ای که بطور دینی شکل یافته توجهش را از ماوراء برگردانده و بیشتر به این جهان متمایل است.

نقطه اوج سکولاریزاسیون در این معنی عبارت است از جامعه‌ای که بوسیله وظایف عملی این جهانی پرشده و گروه دینی آن، از دیگر گروه‌های اجتماعی متمایز نباشد.

• عدم دل مشغولی به دین:

در این شکل جامعه خود را از درک مذهبی که قبلاً هویت آن را شکل داده مجزا کرده تا خود را به صورت واقعیت مستقل رسمیت بخشد و در نتیجه مذهب را به زندگی خصوصی محدود کرد.

در نقطه اوج چنین جامعه سکولاریستی در جامعه فقط ادیانی در محدوده گروه‌های دینی حضور داشته و ادیان حاضر نیز با خصلت کاملاً درونی که تقریباً خنثی بوده و بر نهادهای اجتماعی بی‌تاثیر است و کنش‌های جمعی نیز تاثیر‌پذیری از آن ندارد.

هانا آرنت در کتاب “بین گذشته و آینده”، دنیایی شدن را به جدایی دین و سیاست تعریف کرده است.

• جابجایی عقاید و نهاد دینی:

معرفت، الگوهای رفتاری و ترتیب های نهادین که جنبه‌های از نیروهای الوهی هستند و به ضرورت در محدوده وابسته به دین، در معنای چهارم رفته رفته به جنبه‌هایی از عقاید و تجاربی تبدیل می شوند که از مفهوم مقدس خود تغییر یافته، به مفهومی صرفاً انسانی تبدیل می‌شوند.

نقطه اوج این نوع از فرآیند سکولاریزاسیون، زمانی است که دین به طور کامل شخصی می‌گردد و جامعه‌ای وجود داشته باشد که همه کارکردهای پیشین نهادهای دینی را زدوده و جایگزین گردد.

• تقدس زدایی از جهان:

زمانی که انسان و طبیعت، موضوع تبیین علی و عقلانی و دخل و تصرف قرار می‌گیرند جهان به تدریج از ویژگی‌  قدسی خود تهی می‌ شود غایت این معنی عبارتست از جامعه جهانی کاملاً عقلانی شده که در آن پدیده‌های فوق طبیعی یا حتی رمز و رازها نقشی ندارند.

اریک کالر می‌نویسد که سکولاریزاسیون آن است که انسان از دین مستقل شده و با عقل زیسته (تجربه) و طبیعت عینی و فیزیکی مواجه است.

• حرکت از جامعه مقدس به جامعه دنیایی:

مفهوم کلی تغییر اجتماعی، این است که از میان دوره‌های متوالی بر متغیرهای متعدد تاکید می‌کند.

به اعتقاد هاوارد بکر در این شکل از  سکولاریزم که جامعه مقاومتی در برابر این تغییر نمی کند و به عبارت دیگر جامعه هرگونه پایبندی‌اش به ارزش‌ها و عملکردهای سنتی را رها کرده و دگرگونی را می‌پذیرد و همه تصمیم‌هایش را بر اساس عقل فایده گرا اتخاذ می کند.

تفاوت سکولاریسم با  سکولاریزاسیون

سکولاریزاسیون را فرآیندی از کاهش و افت فعالیتهای دینی، باورها و روش‌های اندیشه دینی و نهادهای دینی که بطور عمده همراه با تحول اجتماعی بطور ناخودآگاه یا آگاهانه صورت می‌پذیرد دانسته اند در صورتی که سکولاریسم یا اصالت دنیاگرایی، ایدئولوژی بوده و اعتقاد به امور و مفاهیم ماوراء الطبیعه و حتی کارکردهای آن را در همه اشکال طرد و تخطئه می‌نماید و از اصول غیردینی و ضد دینی به صورت مبنای اخلاق شخص و سازمان‌ اجتماعی حمایت می‌کنند.

سکولاریزاسیون ایدئولوژی نیست بلکه روندی اجتماعی است که شدت و ضعف آن بسته به عوامی است.

تفاوت سکولاریسم و لائیسم

اگر چه واژه لائیک و سکولار تقریباً مترادف بوده و مفاهیمی نسبی‌اند که شامل طیف وسیعی از الحاد تا پذیرش دین بعنوان یک نهاد را در بر می‌گیرند ولی لائیسم در اصل به معنای آیینی است که می‌خواهد بنیادهای اجتماعی و تاسیسات اجتماعی را از تسلط مذهب خارج کند.

بعبارت دیگر سکولاریسم به جدایی دین از سیاست قائل بوده و دین را در حد یک نهاد اجتماعی می‌پذیرد.

اما لائیسم کلاً منکر آن است.

زمینه های فرهنگی پیدایش سکولاریسم

اکثر اندیشمندان نقاد سکولاریسم بر این باورند که عمده‌ترین عامل در ظهور و بروز تفکر سکولاریستی خود کلیسا و گردانندگان آن بوده‌اند.

دسته‌ای نیز بر فقر علمی و نقص و نارسایی مفاهیم کلیسا درباره خدا و ماوراء الطبیعه تاکید دارند.

دسته سوم بر فقر علمی کلیسا، اعمال و رفتار گردانندگان کلیسا تاکید دارند.

برخی هم می‌گویند دین مسیحیت از اساس توانایی حل مسائل و مشکلات اجتماعی بشر را نداشته است و زمینه جدایی دین از سیاست شده است.

شهید مطهری در آثار خود کلیسا و عملکرد آن را سبب پیدایش مادیگری موثر و مقصر می‌داند.

سکولاریسم و‌آسیب شناسی فرهنگی

• A – نفوذی‌های روشنفکری به اصطلاح دینی در اهرمهای کلیدی، فرهنگی، آموزشی، مطبوعاتی
• B – استفاده و رواج کلمات وارداتی با بار فرهنگی در فرهنگ و زبان فارسی
• C – تغییرات کتابهای درسی تاریخ و کم رنگ شدن رویکردهای دینی در آن
• D- آسیب‌شناسی وسایل ارتباط جمعی

سکولاریسم و آسیب‌شناسی اجتماعی

• A – انحرافات اجتماعی از دیدگاه قانون و سازمان‌های اجتماعی
• B – رفتارهای ضد قانونی و انحرافی
• C – نهادی شدن انحرافات

1. دکتر برقعی، محمد، کتاب سکولاریزم از نظر تا عمل، انتشارات قطره، تهران، 1381.
2. ستوده، هدایت الله، کتاب آسیب‌شناسی اجتماعی، انتشارات آوای نور، تهران، 1384.
3. انجمن جامعه شناسی ایران، کتاب مجموعه مقالات آسیب‌های اجتماعی ایران انتشارات آگه، تهران ، 1383
4. دکتر فرجاد، محمد حسین، کتاب آسیب‌شناسی کجروی‌های اجتماعی، انتشارات مرکز مطبوعات قوه قضائیه، تهران، 1383
5. میرسلیم، سید مصطفی، کتاب جریان‌شناسی فرهنگی بعد از انقلاب اسلامی، انتشارات مرکز بازشناسی اسلام و ایران، تهران، 1384
6. قطب، محمد، سکولارها چه می‌گویند، ترجمه جواد محدثی، موسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، تهران، 1379
7. آقابخشی، علی، فرهنگ علوم سیاسی، مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران تهران، 1374
8. اعوانی و دیگران، سکولاریسم و فرهنگ، انتشارات نامه فرهنگ، تهران، س 6 ، ش 21