چگونگی تاثیر و امکانات موجود بر نحوه گذران اوقات فراغت نوجوانان و جوانان

یکی از مسائلی که پیوسته مورد نظر صاحب نظران علوم تربیتی و دست اندرکاران تعلیم و تربیت قرار گرفته مسئله اوقات فراغت است. تخصص در گستره حیات بیانگر مطلب است که در زندگی پر از فراز و نشیب انسان لحظه ها و اوقاتی وجود دارد که از اهمیت و حساسیت فوق العاده ای برخوردار است. اوقاتی که بستر مطلوبی است برای جریان نیکوی رشد شخصیت و اعتلای وجود و یا زمینه همواری است برای بروز اختلاف رفتاری، انحراف اخلاقی و بزهکاری اجتماعی، بدون تردید زمانی که از اوقات فراغت بحث به میان می آید، سخن از ارزشمندی این اوقات است هنگامه بسیار حساس و پرمعنا، اوراقی سرنوشت ساز در کتاب زندگی که نیازمند اراده های استوار و اندیشه های خلاق است.[1]

شعار ( وقت طلاست) و (شیطان برای دستهای بیکار کار بد می یابد) همواره در اغلب جوامع مطرح بوده و تفکر و تدبیر درباره اوقات فراغت و توجه به نحوه گذراندن این اوقات در کشورهای صنعتی بیش از دیگر کشورها رواج یافته است. حتی اغلب جامعه شناسان و اقتصاددانان ( دماز، اندرسون، اوژه) بر این باورند که تحول جوامع انسانی به سوی تمدن فراغت در حرکت است.[2]

اوقات فراغت جوانان به مشابه شمشیری دولبه است اگر از آن به طور اصولی استفاده شود نه تنها راهگشا است بلکه زندگانی با برنامه، منسجم و هدفدار پیش روی انسان قرار میدهد. اگر خدا ناکرده این اوقات گرانبها و سالم و با برنامه های مقبول سپری نشود، زمینه های گرایش به فساد و تباهی و انحطاط جوانان را فراهم می آورد. فساد تباهی تنها مفهومی از ناهنجاری اجتماعی نیست، بلکه مصدتعی از به هدر دادن منابع و انرژی انسانی و مالی و مادی است. جوانی که در ابتدای جوانی به بیراهه می رود. نه تنها جوانی و انرژی جسمی و روحی خود را به هدر می دهد و خود را به هلاکت ، بدبختی، و فقر و ممکن است می اندازد، بلکه از ابعاد نیز در تخریب منابع اجتماعی نقش دارد، که یکی از آنها را می توان ایفای نقش مخرب به مثابه الگویی قابل تقلید برای عمده دیگری از جوانان دانست. البته این بعد از کارکرد افراد ناهنجار، بحرانی ترین و مصیبت سازترین نقش او در اجتماع است.[3]

لذا می توان نحوه گذراند اوقات را جزو ریشه های فقر و استمرار آن یا تعالی افراد تلقی کرد. واقعیت امر در فرهنگ ما نیز چنین است، مردم ما با افرادی که وقت خود را تقسیم کرده اند و مدام به کاری و فعالیتی مشغول هستند را بیشتر قبول دارند تا افرادی را که لحظاتی از عمر خود را به سستی، کاهلی و بیکاری می گذرانند لذا بین اوقات فراغت و رشد اجتماعی و فردی ارتباط مستقیم وجود دارد و هر چقدر اوقات فراغت آدمی اصولی، منطقی و با برنامه باشد، می توان امیدوار بود که رشد اجتماعی، خلاقیت و ابتکار فردی او بالاتر خواهد بود و هر چقدر اوقات فراغت آدمی به بطالت بگذرد می توان مشاهده کرد که ارزش و اعتبار اجتماعی او کاسته می شود.

اوقات فراغت پدیده ای است که برای هر فردی لازم و ضروری است. اگر انسانها تمام وقت خود را به کار طاقت فرسا اشتغال داشته باشند، باید یقین داشت که از قدرت تفکر، خلاقیت و نوآوری آنها به تدریج کاسته خواهد شد و به موجوداتی همچون پیچ و مهره تبدیل خواهد شد. ولی اگر در بین کار فراغتی باشد که انسان بتواند مقایسه ای بین خود و کارش و با نقش که دارد و ارزش خود واندش وظیفه ای را که ایفا می کند، بپردازد خود را در مسیری قرار  می دهد که لیاقتش را دارد و زندگی اش هدفدار و با برنامه شود و موقعیت را در آغوش می کشد.

دکتر کارل می گوید: خواستهای وحشیانه شهوات ممکن است جلب نوعی اهمیت نماید ولی هیچ چیز غیر منطقی تر از آن زندگی نیست. اگر زندگی منحصر به رقصیدن و به دور شهر با اتومبیل چرخیدن و سینما رفتن و رادیو شنیدن باشد چه فایده ای دارد. تفریح بدون آنکه متضمن نفعی باشد فرصت هایی را که کارگران بر اثر تکامل ماشینها و خشن تهیه محصول به دست آورده اند بحث بر باد می دهند. زحمات مصروفه، حداقل چهار ساعت در روز به طول زندگی افزوده است یعنی اوقات گرانبهایی که اگر کسی آن را علاقه مند مصرف کند می تواند تعلیم بگیرد، جسم و جانش را نیرومند کند، آسیب شخصیت نماید و وظیفه انسانیت خود را انجام دهد.[4]

در موقع تفریح و سرگرمی زندگی زنگ ذوق و ابتکار به خود می گیرد و لطف و فضای مخصوصی پیدا می کند، روح سبکبال و پر نشاطی می شود، عواطف و احساسات شکوفا می گردد و آدمی در خود احساس آزادگی می کند در این مورد حضرت علی (ع) می فرماید، فرح و شادمانی باعث بهجت و انبساط روح و مایه و جد و نشاط است وهمچنین فرموده اند: هر یک از اعضای بدن به استراحت نیاز دارد.[5]

مطالب قابل توجه دیگر این است که وضعیت اجتماعی بر روی ایام فراغت جوانان تاثیر گذاشته و خود نیز از آن متاثر است. در این راستا با توجه به رقمی متجاوز از 20 میلیون نوجوان و جوان در کشور ما که اکثریت قریب به اتفاق آنها طیف دانشجویی کشور ما را تشکیل می دهند، تدبیر و سیاستگذاری اوقات فراغت آنها با عنایت به اهداف تربیتی، اجتماعی ضرورت پیدا می کند که در این باره بخش مهمی از این مسئولیت خطیر به عهده سازمانهایی آموزش پرورش و بخش دیگر آن به عهده سازمان هایی نظیر سازمان تربیت بدنی، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، صدا و سیما، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان تبلیغات اسلامی و غیره می باشد.[6]

همانطوریکه کاروتولید نیازمند برنامه عملی و تخصصی است و زیر بنایی هر برنامه عملی تحقیقات انجام شده و اطلاعات قبلی است برای برنامه ریزی ( اوقات فراغت نیز باید تحقیقات لازم انجام پذیر- جمع آوری نظریات و استفاده کردن از تجربیات دیگران و لذا تحقیق حاضر سعی دارد ضمن آگاهی از نظرات و نگرش دانش آموزان در مورد گذراندن اوقات فراغت آنان، موانع و مشکلاتی را که در این زمینه وجود دارد مشخص نماید و راه حلها و پیشنهادات لازم را در نظر گرفتن امکانات ارائه دهد تا با استفاده از نتایج این تحقیق به توان دربهبود برنامه ریزی جهت اوقات فراغت دانش آموزان چاره اندیشید و در نهایت به این نتیجه برسیم که در بحث از اوقات فراغت پر کردن صرف آن مد نظر اینست، بلکه غنی کردن آن امر بسیار مهمی است. با توجه به اینکه تحقیقات روان شناسی نقش موثر نحوه گذراندن  اوقات فراغت را در رشد شخصیت نشان داده اند.

[1] – اردلان، فرنگیس- 1363 – ص 16

[2] – مجله فراغت- 1357 – شماره 12

[3] – مجله فراغت، 1375- شماره 12

[4] – فلسفی، محمد تقی- 1348 ص 42

[5] – انصاری، محمد علی – 1355 ص 15

[6] – معیدی، محمد طاهر- 1374 ص 48

بیان مسئله

دوره نوجوانی یکی از مراحل حساس و پر اهمیت رشد جسمی و شخصیتی افراد به حساب می آید. نوجوان امروز اوقات فراغت فراوانی دارند، وسایل سرگرمی بیشتری می تواند، داشته باشند. لیکن به ارزشهای اجتماعی و اخلاقی آنها نمی توان اطمینان کرد چنانکه توجه دقیق به فعالیتهای تفریحی در عصر حاضر و تقریباً در تمام کشور های جهان به خصوص کشورهای به اصطلاح پیشرفته این حقیقت تلخ را ثابت می کند که بعضی از این فعالیتها بسیار نامعقول و مضرند و شرکت نوجوانان در آنها به زندگی سالم ایشان لطمه می زند.

اهداف تحقیق

هدف کلی

هدف کلی از تحقیق، یافتن راه حل ها و راهکارهای مناسب و صحیح برای بهسازی نحوه گذراندن  اوقات فراغت نوجوانان و دانش آموزان و دانشجویان و یافتن راههای درست و مشخص برای ایجاد و یا بازسازی لازم جهت استفاده مطلوب همه نوجوانان و جوانان فراغت خود با تاکید بر نکات تربیتی و شناخت هر چه بهتر آن می باشد.

هدف خاص

1. پی بردن به چگونگی تاثیر و امکانات موجود در جامعه و مدارس و دانشگاهها بر نحوه گذران اوقات فراغت نوجوانان و جوانان
2. آشنایی با نوع فعالیتهای دانش آموزان و دانشجویان در اوقات فراغت
3. کشف ذوق و علاقه و میزان توانایی های دانش آموزان و دانشجویان در زمینه های مختلف گذران اوقات فراغت
4. شناسایی امکانات موجود و دست یافتن به راههایی جهت استفاده از امکانات موجود و دست یافتن به نتیجه مناسب و در نتیجه برنامه ریزی و تجهیز برای ارتقاء کیفی و بهره مندی از وسایل و لوازم موجود
5. آشنایی با مشکلات گذران اوقات فراغت
6. یافتن راه حلهای علمی و موثر برای پر کردن صحیح اوقات فراغت دانش آموزان و دانشجویان

اهمیت و ضرورت تحقیق

امروزه از جمله کشورها مشکلات مربوط به جوانان است و این مشکل پابه پای گذشت زمان هویدا شده است و آنچه در این بخش از مشکلات جوانان با عنوان مشکل گذران اوقات فراغت آورده می شود جزء کوچکی از آن است.

جوانان نیروی حیاتی عظیمی را تشکیل می دهند و این نیرو باید به طریق طبیعی مصرف گردد وقتی که جوان نتواند قدرت و توان خود را به طریق صحیح در راه ساختن شخصیت خویش استفاده کند، ناگزیر به راه انحراف می افتد- قشر عظیمی از نوجوانان و جوانان میهن اسلامی ما متاثر از فضای سازنده انقلاب اسلامی و مایه های فرهنگی و اقتصادی آن در مسیر مستقیم گام بر می دارند ولی متاثر از عواملی که موجی از غربزدگی و گرایش به ابتذال که توسط عوامل استکبار جهانی از سالها پیش در جامعه شیوع پیدا کرده که طبیعتاً این موج دامنگیر گروهی از نسل جوان آسیب پذیرنده می شوند.

فرض ها یا سوال های ویژه تحقیق

1. آیا دانش آموزان و دانشجویان برای گذراندن اوقات فراغت به طور یکسان از امکانات و تسهیلات استفاده می کنند؟
2. آیا نامناسب بودن امکانات مورد نیاز از نقطه نظر کمی و کیفی به طور یکسان تاثیرات نامطلوبی بر کیفیت اوقات فراغت دانش آموزان و دانشجویان بر جای می گذارد؟
3. آیا دانش آموزان برای بهبود بخشیدن به وضعیت گذراندن اوقات فراغت نیازهای یکسان دارند؟

تعریف عملیات واژه ها یا اصطلاحات

• اوقات فراغت: منظور از اوقات فراغت فرصتهای است که انسان مسئولیت و نوع هیچگونه تکلیف یا کار موظفی را عهده دار نبوده، زمان در اختیار اوست که با میل و انگیزه شخصی به کار خاصی بپردازد. به دیگر سخن زمان فراغت زمانی است که پس از انجام رساندن کار و تکلیف موظف روزانه باقی مانده و انسان فرصت می یابد که با رغبت، علاقه و انگیزه شخصی فعالیت یا برنامه خاصی را انتخاب کند.
• دانش آموزان: نوجوانانی که در پایه های اول تا سوم در یکی از دبیرستانهای منطقه 5 و نوجوانانی که در پایه پیش دانشگاهی در یکی از مراکز پیش دانشگاهی مشغول به تحصیل هستند.
• علایق دانش آموزان و دانشجویان: منظور فعالیت هایی است که دانش آموزان و دانشجویان به انجام آن ابراز علاقه می کنند و بدون اجبار و از روی میل شخصی به آنها می پردازند.

ادبیات تحقیق و پیشینه تحقیق

با اینکه در فرهنگ ما جمله وقت طلاست زبانزد عموم مردم است اما متاسفانه یکی از سرمایه های زیان دیده همین وقت و عمر است با توجه به اینکه هر استعداد بالقوه ای در گذشت زمان و در دوران خاصی از زندگی شکوفا گشته و بعضی از  و یادگیریها در دوران کودکی یا نوجوانی امکان پذیر است، در می یابیم که از دست رفتن فرصت و تلف شدن وقت چه زبانهای جبران ناپذیر فردی و اجتماعی را در بردارد.

در این بخش و سابقه مطالعات انجام شده در ایران و جهان اشاره می شود در بخش اول ادبیات تحقیق ابتدا اوقات فراغت در ایران و نیز اوقات بعد از اسلام و همچنین اوقات فراغت از دیدگاه اسلام و خصایص و ویژگیهای اوقات فراغت و ارتباط آن به بهداشت روانی و سپس فراغت و خلاقیت و نیز فراغت و توسعه مهارتهای شناختی و اوقات فراغت و تقویت مهارتهای حرکتی- حسی و فعالیتهای ورزشی و  جهت نگرفتن و سپس اوقات فراغت و اصلاح رفتار و تعالی شخصیت و بعد از آن اوقات فراغت و آسیب پذیریهای اجتماعی ارائه خواهد شد و سپس در بخش پیشینه خلاصه ای از مهمترین تحقیقات انجام شده ارائه می گردد.

محدودیت های تحقیق

• الف) عدم همکاری خود نوجوانان و جوانان در اجرای پرسشنامه
• ب) جنش دانش آموزان، محقق به دلیل محدودیت نمی توانست به راحتی پرسشنامه را در اختیار پسران قرار دهد.
• ج) پیچیدگی موضوع، به راحتی جواب به پرسشنامه نمی دهد.
• د) محدودیتهای زمانی
• هـ) عدم دقت کامل ابزارهای اندازه گیری
• د) محدودیتهای دسترسی به منابع و تحقیقات داخلی

پیشنهادها

از تحقیق حاضر می توان چنین نتیجه گرفت که وضعیت گذراندن اوقات فراغت و انحرافات اجتماعی دانش آموزان آنگونه که باید رضایت بخش نبوده است. لذا برای بهره گیری  هرچه بهتر دانش آموزان از اوقات فراغت بایستی تحولاتی اساسی در سه رکن (جامعه- خانواده- مدرسه) به وجود آورد. بدون شک پرداختن به هر یک از این ارکان و نقاط ضعف و قوت آنها می توان اوقات فراغت بهتری برای دانش آموزان به وجود آورد.

همانطور که ذکر شد سه رکن ( جامعه- خانواده- مدرسه) را باید مدنظر قرار دارد ابتدا از خانواده شروع می کنیم زیرا به عنوان پایه و مرکز نقل فعالیتهای دانش آموز انجام وظیفه می کند. در این زمینه باید با ارتقاء سطح آگاهی والدین در زمینه نیازهای روانی- عاطفی فرزندان خود و مدر جستن از امکانات مالی خانواده ها جهت فراهم آوردن شرایط مناسب برای بهره گیری مطلوب در دانش آموزان از اوقات فراغت بتوان بستری خوب را در این زمینه به وجود آورد.

دومین رکن اساسی مدرسه می باشد که در این زمینه باید با ایجاد گروه های مرکب از مربیان علاقمند و نمایندگان دانش آموزان جهت شناخت علایق محصلین و ذوق و سلیقه آنها و برنامه ریزی جهت یافتن زمینه هایی که بتوان از طریق آنها به شکوفایی این علایق کمک نمود. این کار می تواند از طریق بررسی پیشنهاداتی که توسط خود دانش آموزان به گروههای مذکور ارائه می شود صورت گیرد. تخصیص بودجه ای از سوی وزارت آموزش و پرورش جهت ایجاد مراکزی که بتوان از آنها برای پرکردن فراغت دانش آموزان بهره جست مانند کتابخانه ها، کلاسهای تقویتی و اختصاص دادن بخشی از ساعات مدرسه به فعالیتهای فوق برنامه و گنجاندن آن در برنامه کلاسی دانش آموزان و دانشجویان و توسعه امکانات ورزشی مدارس، ایجاد ارتباط تنگاتنگ میان خانه و مدرسه از طریق انجمن اولیاء و مربیان، ایجاد ستاد هایی مرکب از نمایندگان نهادها و سازمانهایی که به نحوی از انحاء در زمینه گذرانن اوقات فراغت دانش آموزان و دانشجویان فعالیت می کنند جهت هماهنگ نمودن اقداماتی که از جانب آنها صورت می گیرد و گسترش امکانات ورزشی و  تفریحی سالم در سطح شهر مانند سالنهای ورزشی، پارک، توسعه کارگاههای تولیدی مثل قالی بافی، نقاشی، سفال سازی، گلسازی، خطاطی مدرن و ….

سپس به بعد جامعه می رسیم  و در این ارتباط باید گفت که تصویر روشنی از اوقات فراغت در اذهان عمومی توده مردم کشور دیده نمی شود و مفهوم اوقات فراغت در نزد افراد مختلف متفاوت است. به  همین جهت ضروری آموزشهای لازم به مردم از طریق وسایل ارتباط جمعی که اوقات فراغت چیست؟

برای گذراندن اوقات فراغت به طور سالم و سازنده و نیز به منظور جلوگیری از ابتلاء به راههای  ویرانگر چه باید کرد؟ مفید می باشد در همین زمینه باید گفت که باید در برنامه های آموزشی رسمی کشور توجه بیشتر به برنامه های مخصوص ( فوق برنامه) داده شود. برای رسیدن به این امر فقط گنجاندن برنامه کافی نیست و زمانی این برنامه مطلوب خواهد بود که بیشترین امکانات و وسایل و سازمانهایی برای گذران اوقات فراغت به وجود بیاید. ایجاد مراکز گذران اوقات فراغت در سطح کشور به نسبت امکانات اجتماعی، اقتصادی، جغرافیایی که بتواند جوابگوی نیازها باشد ضروریست.

بررسی مجدد هدفهای گذران اوقات فراغت با توجه به رشد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور لازم است.

فصل اول

• مقدمه
• بیان مسئله
• اهداف تحقیق
• هدف کلی
• هدف خاص
• اهمیت و ضرورت تحقیق
• فرض ها یا سوال های ویژه تحقیق
• تعریف عملیات واژه ها یا اصطلاحات

فصل دوم

• مقدمه
• بخش اول: ادبیات تحقیق
• اوقات فراغت از دیدگاه دانشمندان
• تحولات تاریخی مربوط به نحوه گذران اوقات فراغت در ایران
• اوقات فراغت بعد از اسلام
• اوقات فراغت از دیدگاه اسلام
• خصایص و ویژگیهای فراغت
• اوقات و فراغت و بهداشت روانی
• فراغت و خلاقیت
• فراغت و توسعه مهارتهای شناختی
• اوقات فراغت و تقویت مهارتهای حسی- حرکتی و فعالیتهای ورزشی
• جهت نگرش
• اوقات فراغت و اصلاح رفتار و تعالی شخصیت
• اوقات فراغت و آسیب پذیریهای اجتماعی
• بخش دوم: پیشینه تحقیق
• فرضیه های عنوان شده در این تحقیق

فصل سوم

• مقدمه
• جامعه آماری
• چگونگی گزینش نمونه ها
• ابزار گردآوری اطلاعات
• چگونگی اجرا
• روش تحقیق
• آزمونهای آماری

فصل چهارم

• یافته ها و تجزیه و تحلیل آن
• نتایج آزمونهای مجذورخی X2
• بحث و نتیجه گیری

فصل پنجم

• خلاصه تحقیق
• فرض ها و سوالات تحقیق
• محدودیتهای تحقیق
• محدودیتهای دراختیار محقق
• محدودیتهای خارج از اختیار محقق
• پیشنهاد ها
• فهرست منابع
• پیوستها

منابع

1. اردلان، فرنگیس. جامعه شناسی اوقات فراغت، انتشارات خوارزمی ، تهران 1363 اسری، علی، پایان نامه. 1373
2. اعظمی، فیروزه، پایان نامه، 1376
3. امیرالمومنین، علی(ع)، کلمات قصار، غرور الحکم و دار الحکم، ترجمه: محمد علی انصاری، قم، 1355
4. بهنام، جمشید.راسخ، شاپور، مقدمه ای بر جامعه شناسی ایران، انتشارات خوارزمی، تهران 1350
5. پاشا شریفی، حسن، نجفی زند، جعفر، روشهای آماری در علوم تربیتی، انتشارات محقق،1376.
6. توکلی، محمد علی، بررسی، گذران اوقات فراغت، اداره کل آموزش ضمن خدمت، 1372، ثنایی، سوسن. پایان نامه، 1377
7. چقاگلانی، فاطمه. پایان نامه، 1378
8. دورانت، ویل، لذات فلسفه، ترجمه، عباس زرکوب، تهران 1354
9. دلاور، علی، روش تحقیق در روان شناسی و علوم تربیتی، نشر ویرایش، 1376
10. رستمی، محمود، بررسی نحوه گذران اوقات فراغت، وزارت آموزش و پرورش، 1372
11. روزنامه کار و کارگر، اوقات فراغت جوانان و نوجوانان آبان ماه 1378
12. شعاری نژاد، علی اکبر، نقش فعالیتهای فوق برنامه در تربیت نوجوانان، انتشارات اطلاعات، 1374
13. صدیق، عیسی. تاریخ فرهنگ ایران، انتشارات دانشگاه تهران، 1348
14. عرفان، فاطمه، پایان نامه، 1379
15. فلسفی، محمدتقی جوان از نظر عقل و احساسات، تهران 1358
16. کینگ، ساموئل، جامعه  شناسی، ترجمه: مشفق همدانی، انتشارات امیرکبیر، 1359
17. مجله تعلیم و تربیت، بحثی پیرامون اوقات فراغت، دوره ششم و هفتم، 1371
18. مجلسی ، محمدباقر، بحارالانوار، ترجمه: مولی فردی، انتشارات دارالکتاب الاسلامیه تهران، 1364
19. معیری، محمد طاهر، مسائل آموزش و پرورش، انتشارات سپهر، تهران 1374
20. نادری، عزت الله، سیف نراقی، مریم – روشهای تحقیق و ارزشیابی آن در علوم انسانی، انتشارات بدر، 1373
21. وهاب،احمد، بررسی گذران اوقات فراغت، اداره کل آموزش و پرورش ضمن خدمت، 1376
22. یوسفی، باقر، میزگرد اوقات فراغت، تابستان، 1371