مبانی و اصول تکثیر، نگهداری و پرورش کاکتوس

در حدود ده هزار گونه از گیاهان گلدار یعنی حدود 3 درصد کل گونه های شناخته شده و 12 درصد از کل خانواده های گیاهی تحت عنوان گیاهان گوشتی معرفی شده اند. یکی از گروههای جذاب و مورد توجه گیاهان گوشتی را کاکتوسها تشکیل می دهند.

کاکتوسها به دلیل تنوع زیاد در شکل ظاهری، طرز آرایش خارها و تیغ ها، گوناگونی رنگ و اندازه گلها، رشد کند و نامحسوس به عنوان گیاهان گلخانه ای و پرورشی مورد توجه بسیاری از کلکسیونرها می باشند و به طور کلی شرایط گرم و خشک را می پسندند.

سعی شد با ایجاد شرایط مناسب گلخانه ای مجموعه ای از گیاهان گوشتی و کاکتوس ها از نظر مشخصات مورفولوژیکی و روش کشت و پرورش و تکثیر مورد مطالعه قرار گیرد. به خصوص گونه هایی از جنس Mammillaria که به خوبی در شرایط گلخانه ای رشد نموده و در بیشتر مواقع سال به گل بودند از نظر مورفولوژیکی و آناتومی مورد مطالعه قرار گرفتند.

مقدمه

کاکتوس از واژه یونانی آن Kaktos به معنای گیاه خاردار یا سوزش دار گرفته شده است. کاکتوسها از گروه گیاهان گوشتی و از رده دولپه ای های جدا گلبرگ که سر دسته تیره ویژه ای بنام CACTACEAE می باشند و با تیره های دیگر دو لپه ایها، تفاوتهای کلر دارند. زیرا ساقه این گیاهان بسیار ضخیم و از حالت استوانه خارج و برگها نیز شکل اصلی خود را از دست داده اند و به صورت خارها و تیغ های کوچک در نقاط گوناگون درآمده اند.

کاکتوسها در زبان فارسی از دیدگاه شکل ساقه ها به نامهایی چون: گل مار، زبان مادر شوهر و … نیز معروف هستند. زادگاه و رویشگاه آنها قاره آمریکاست و پس از رده ارکیده ها، بزرگترین تیره گیاهان را پدید آورده اند.

کاکتوسها تیره بزرگی از گیاهان را تشکیل می دهند که از آمریکا منشاء گرفته اند و بعد در سایر نقاط پراکنده گردیده اند. برخی بومی گستره گرم و سوزان آمریکای مرکزی و جنوبی و در پاره ای پهنه های جهان که آب و هوایی همانند آمریکا دارند، نیز دیده می شوند. در دشتهای بزرگ و جنگلهای آفریقای جنوبی، استرالیا، مکزیک، پاراگوئه که در بیشتر سال دارای آب و هوای خشک هستند نیز کاکتوسها را در گستره های بزرگی می توان دید.

کاکتوسها در اندازه و شکلهای گوناگون دیده می شوند. برخی بسیار کوتاه و در ماسه های بیابانی پنهان بوده و از برخی گونه های آن نیز درختان غول پیکری پدید می آید که بلندی آنها گاه به 15-20 متر هم می رسد.

همگی این گیاهان نیز دارای شیره هستند و از همین رو است که مقدار فراوانی رطوبت را در خود نگاه می دارند و گاه همین ویژگی، تشنگانی را که در بیابانهای و دشتهای بزرگ و خشک و سوزان، به دام افتاده اند از مرگ رهانیده است، تفاوت بزرگ و پایه ای کاکتوسها از سایر گیاهان به سبب توانایی و استواری شگفت انگیز آنها در برابر دگرگونیها و شرایط سخت و نامساعد طبیعی است چرا که این گیاهان در نامناسب ترین و دشوارترین شرایط رشد نموده و برای بقاء نسل و زندگی، پایداری نشان داده و شکلهای گوناگون به خود می گیرند.

این گیاهان اهمیت اقتصادی و کاربردهای فراوان دارند. در برخی مناطق پوشش گیاه اصلی را تشکیل می دهند و در زمینه های مختلفی همچون تامین غذا، سوخت، از انواع درختی به عنوان چرب، از میوه و ساقه برخی از انواع گوشتی مخصوصا آپونتیاسه ها به عنوان خوراک دام استفاده می کنند.

بیشتر جذابیت کاکتوسها این است که ساقه آن با شکل عجیب بدون برگ با خارهای زیاد باید گلهایی به آن زیبایی تولید کند.

بسیاری بر این باور بوده و هستند که خارهای کاکتوس سمی است ولی این تصور غلطی است. فراوانی گلهای رنگی و خارها یک مجموعه جالب و تقریبا باور نکردنی را به وجود می آورد و رایج ترین جنبه حیات آنها مقاومت آن را به دوره های طولانی بی آبی و کم آبی است.

این گیاهان به آسانی در کنار پنجره ها، ایوانها یا در گوشه ای از باغچه قابل استقرار بوده، گلدهی آنها با حداقل توجه و رسیدگی صورت می گیرد.

تنوع روزافزون کاکتوسها به واسطه دو رگ گیریهای مداوم همه روزه بر تعداد علاقه مندان می افزاید و علاقه جمع آوری کنندگان را تداوم می بخشند.

تاریخچه

نام کاکتوس اولین بار توسط theophrastus برای گیاهان خاردار به کار برده شد. در سال 1653 لیند نام علمی کاکتوس را برای جنس کاکتوس انتخاب کرده، ولی امروزه جنسی تحت عنوان کاکتوس وجود ندارد. کاکتوس را می توان به شتر دنیای گیاهان تشبیه کرد.

با کشف قاره آمریکا، گونه هایی از کاکتوس به وسیله کریستف کلمب به قاره اروپا برده شد، اولین کاکتوس منتقل شده ملو کاکتوس بود که با شکل بسیار زیبا، خیلی زود در بین اعیان و اشراف آن زمان جای خود را باز کرد و به صورت گیاه تزئینی بسیار با ارزشی درآمد. اما به دلیل عدم شناخت و ناتوانی در تولید و تکثیر این گیاه و همچنین گرانی آن، کم کم ارزش خود را از دست داد. از صد و پنجاه سال پیش با افزایش مطالعات درباره کاکتوسها و شناخت روشهای تولید و کشف گونه های جدید آنها در نقاط مختلف جهان، این گیاه دوباره به صحنه گیاهان زینتی بازگشت.

در بیابانهای قاره آمریکا، به تنهایی بیش از 1000 گونه کاکتوس با ساختاری متفاوت و در شکلها اندازه ها و رنگهای گوناگون در حال رستن و رشد و نمو یافت می شوند. جایگاه رویش این گونه ها نیز کشورهای آرژانتین، برزیل، پرو، شیلی و بولیوی شناخته شده و از همین نقاط به دیگر کشورهای جهان رفته و پراکنده گردیده اند.

در جنگلهای برزیل گروهی از کاکتوسها بصورت اپی فیت در تنه های درختان زندگی می کنند. شماری از گونه ها که در بیابانهای خشک و سوزان رشد و نمو می کنند، نسبت به گیاهان دیگر شکلهای عجیب و شگفت انگیز یافته اند. چنین روندی با گذشت میلیونها سال تکامل پدید آمده و خود بخود، شرایط نامساعد محیطی را همراه با دگرگونی شکل و اندازه پذیرفته اند.

به خاطر خصوصیت ریخت شناسی (مورفولوژی) به مناطق خشک و نیمه خشک سازگار شده و توزیع طبیعی آن از شمال آمریکا و مرز کانادا به سمت آمریکای مرکزی و جنوبی پیشرفته و به محدوده های جنوبی برزیل و آرژانتین می رسد و جمعیتهای بومی نیز از جنسهای (Rhipsalis) در قسمتهای جنوبی آفریقا، ماداگاسکار و سیلان یافت شده است. انواع آپونیتا نیز در آفریقا، مدیترانه و استرالیا پراکنده اند و در استرالیا بصورت علف هرز مشکل آفرینی می کنند.

بدون تردید در عالم گیاهی، شگفت انگیزتر، جالب تر و در بسیاری موارد زیباتر از کاکتوسها و گیاهان گوشتی، گیاهی را نمی توان یافت. در این گیاهان، گلهای رنگین و بسیار لطیف و زیبا از میان مشتی ها و چنان سر در می آورند که هر بیننده را به حیرت وا می دارند. همیشه این گیاهان نظر عاشقان طبیعت را بخود جلب کرده و می کنند مردم با ذوق کشورهای پیشرفته مجموعه های بزرگی از این گیاهان را فراهم آورده اند که در خور تحسین است. در کشور ما هم علاقمندان به این گیاهان دل انگیز روز به روز زیادتر می شوند.

خلاصه

کاکتوسها دارای 200 گونه و زیاده بر 6000 زیرگونه هستند. از نظر شکل بسیار متنوع و در رده های پشمی، موئی، تیغی، زگیلی، قوزی و دنده ای درجه بندی شده اند. فقط انواع پرسیکا و پرسکیو لیپس شاخه های نازک و کوتاه و برگ های کوچک و مسطح و فیلوکاکت ها حالت بوته ای و انگلی دارند. شاخه غالب کاکتوس ها فربه، گوشتی و قندیلی است. نود و پنج درصد کاکتوسها گل می دهند. گل کاکتوس قاعدتاٌ بدون ساقه و جداگانه و روی زگیل و قوز یا در محور زگیل گیاه می روید.

میوه کاکتوس معمولا توت شکل است، برخی از کاکتوسها دارای عصاره شیری یا آلکالوییدهای سمی هستند. آمریکای شمالی، آمریکای جنوبی و علی الخصوص مکزیک خاستگاه کاکتوس ها هستند و کاکتوس از زادگاههای نام برده به دیگر نقاط گیتی فی المثل به آفریقای جنوبی و استرالیا و مناطق مدیترانه ای راه یافته و بومی شده است.

کاکتوس های خارج زادگاهی معمولا از نوع اپوتینا هستند، اپونتیا ها در مکزیک حالت بوته ای و درختی دارند لیکن در استرالیا به علت انطباق با شرایط اقلیمی شدیدا تکثیر شده و قویاٌ ایجاد زحمت کرده اند.

بعضی از کاکتوس ها نظیر کاکتوس انجیری که همان اپونتیا باشد به عنوان درخت میوه یا درختچه زینتی کشت می شود. خارهای کاکتوس انجیری بروسی، شکوفه آن رنگارنگ و میوه شبیه انجیر آن خوراکی است. اپونتیا که متجاوز از سی رقم دارد به زمین ماسه ای و گلی و مکان خنک معتاد است.

نتیجه گیری

کاکتوسها یکی از گروههای اصلی و مشخص گیاهان گوشتی به شمار می روند که با ساختمانهای خاصی به نام آرئول و یا طرز آرایش خارها بر روی آرئول و وجود برجستگیها و فرورفتگیها در ساقه گوشتی وضع کنگره ای و بند بند بودن ساقه آنها از گیاهان گوشتی دیگر متمایز می شوند.

از نظر اندازه کاکتوسها، گیاهان کوچکی به اندازه یک دکمه تا گیاهان غول پیکری با ارتفاع 20-10 متر را در بر می گیرند. گاهی ساقه ها تشکیل بدنه ای ضخیم یا کروی شکل (globular) یا استوانه ای شکل (cereoid) را داده و این امر منجر به کاهش تلفات آب به دلیل کاهش تبخیر و تعرق به همراه خاصیت ذخیره ای این بافتهای تغییر شکل یافته می شود.

برگهای کاکتوس ها ضخیم شده و به خار یا کرکهای زیر تبدیل می شود. ریشه در این گونه گیاهان مخصوصا در مناطق بیابانی کم عمق و سطحی است تا از بارندگیهای کم، نهایت استفاده را ببرد و در کاکتوسهای بلندتر و ستونی برای استحکام بیشتر ریشه ها تمایل به عمق دارند.

کاکتوسها از نظر مورفولوژی گل دارای تخمدان تحتانی بوده و کلاله به تعدادی لوب تقسیم می شود. کیسه بذر یا میوه نیز از نوع حبه (berry) بوده و تک حجره ای است.

به خاطر خصوصیت ریخت شناسی (مورفولوژی) به مناطق خشک و نیمه خشک سازگار شده و توزیع طبیعی آن از شمال آمریکا و مرز کانادا به سمت آمریکای مرکزی و جنوبی پیشرفته و به محدوده های جنوبی برزیل و آرژانتین می رسد.

این گیاهان در ماسه خالص به رشد مطلوب دست نیافته، بلکه نیاز به خاک خوب و مقوی دارند. بدون شک هر گیاهی خاک مناسب خود را می طلبد. به طور کلی کاکتوسها خاکهای با pH کمتر از 7 تا نزدیک به 7 را می پسندند اما در pH خنثی و حتی کمی اسیدی (حدود 6) نیز می توانند رشد داشته باشند.

این گیاهان مانند سایر گیاهان نیاز به آب دارند ولیکن مقدار و نوبت آبیاری به مراتب کمتر از دیگر گیاهان می باشد. قانون کلی این است که در هر بار آبیاری گلدانها را آب کامل بدهید بطوریکه تمام خاک خیس شده و حتی قطرات اضافی از ته گلدان خارج شود.

کاکتوسها به دو طریق جنسی و غیر جنسی تکثیر می شوند. تکثیر جنسی یا زایشی از طریق بذر انجام می شود و تکثیر غیر جنسی دارای روشهای مختلفی مانند قلمه، جدا کردن جوانه ها و پیوند است.

این گیاه امروزه در زمره یکی از گیاهان زینتی و آپارتمانی قرار دارد و سهولت ازدیاد در کنار رشد سریع آن تا مرحله بلوغ و فضای اشغالی کم آن و همچنین مقاوم بودن در برابر شرایط نامساعد باعث سودآوری تولید کنندگان آن شده است.

این گیاهان در مناطقی که پوشش اصلی را تشکیل می دهند از طرف بومیان به عنوان سوخت، چوب، علوفه و غذا مورد استفاده دارند. مقاومت فراوان آن به شرایط نامساعد محیطی کوششهای زیادی را در جهان برای کاربرد این گیاه جهت بیابان زدایی، پوشش گیاهی و احداث باغات میوه بخود مشغول داشته است.

• چکیده
• مقدمه
• تاریخچه

فصل 1 گیاه شناسی

• آشنایی با کاکتوسها و مورفولوژی آنها

• 2-1 تفاوت کاکتوسها با گیاهان گوشتی
• 3-1 فیزیولوژی و متابولیسم گیاه
• 4-1 سیستم ریشه
• 5-1 خاک
• 6-1 آبیاری مناسب
• 7-1 نور و حرارت
• 1-7-1 چگونگی کاربرد نور مصنوعی
• 8-1 کود
• 9-1 به گل نشاندن
• 10-1 هوای مناسب
• 11-1 خواب زمستانی (استراحت گیاهی)
• 12-1 گزینش گلدان مناسب برای کاکتوسها

فصل 2 روشهای تکثیر و ازدیاد

• انواع تکثیر

• 2-2 روش جنسی
• 1-2-2 نشاء کردن گیاهان دانه زاد کاکتوس و گیاهان گوشتی
• 3-2 دلایل استفاده روش غیر جنسی
• 4-2 قلمه زدن
• 5-2 پیوند زدن
• 1-5-2 پیوند سطحی
• 2-5-2 پیوند شکافی
• 3-5-2 پیوند مورب
• 4-5-2 پیوند خواب

فصل 3 اصول نگهداری و مراقبت

• روش نگهداری در جایگاه سرپوشیده (فضای بسته)

• 2-3 روش نگهداری بیرون از جایگاه سرپوشیده (فضای باز)
• 1-2-3 روش نگهداری و پرورش کاکتوس در فروردین ماه
• 2-2-3 روش نگهداری و پرورش کاکتوس در اردیبهشت ماه
• 3-2-3 روش نگهداری و پرورش کاکتوس در خرداد ماه
• 4-2-3 روش نگهداری و پرورش کاکتوس در تیر ماه
• 5-2-3 روش نگهداری و پرورش کاکتوس در مرداد ماه
• 6-2-3 روش نگهداری و پرورش کاکتوس در شهریور ماه
• 7-2-3 روش نگهداری و پرورش کاکتوس در مهر ماه
• 8-2-3 روش نگهداری و پرورش کاکتوس در آبان ماه
• 9-2-3 روش نگهداری و پرورش کاکتوس در آذر ماه
• 10-2-3 روش نگهداری و پرورش کاکتوس در دی ماه
• 11-2-3 روش نگهداری و پرورش کاکتوس در بهمن و اسفند ماه

فصل 4 برخی بیماریها و آفات مضر کاکتوس

• نشانه ها و علل بیماریها

• 2-4 روشهای پیشگیری و درمان
• 3-4 حشرات و آفات مضر
• 1-3-4 شته
• 2-3-4 شپشک های سپردار
• 3-3-4 شپشک های آردآلود
• 4-3-4 تریپس ها و کندها
• 5-3-4 حلزونهای صدف دار و بی صدف
• 4-4 خفاشها و کاکتوسها – رشته های نامرئی توازن

فصل 5 طبقه بندی کاکتوسها و آشنایی با چند جنس از آنها

• طبقه بندی کاکتوس

• 2-5 زیر خانواده سرئه
• 1-2-5 سرئنه Ceranae
• 2-2-5 هلیوسرئنه Hylocereus
• 3-2-5 اکینوسرئنه Echinocereanae
• 4-2-5 اکینوکاکتانه Echinocactanea
• 5-2-5 کاکتانه Cactanae
• 6-2-5 کوری فانتانه Coryphanthanae
• 7-2-5 اپی فیلانه Epiphyllanae
• 8-2-5 ریسپالیدانه Rhipsalidanae
• 3-5 جنس فرشته (بشقابی) Aeonium WEBB. crassulaceae
• 4-5 جنس فرشته (درختی) Aeonium arboreum WEBB.
• 5-5 جنس زبانک ها Adromischus LEM. (crassulaceae)
• 6-5 اپونتیا Opungtia
• 7-5 پرسیکا Pereskia
• 8-5 سرئوس Cereus
• 9-5 برزی کاکتوس Borzi cactus
• 10-5 تلو کاکتوس Thelo cactus
• 11-5 زیگو کاکتوس Zygo cactus
• 12-5 فروکاکتوس Ferocactus
• 13-5 نوتو کاکتوس Noto cactus
• 14-5 لوبی ویا Lobivia

فصل 6

• نتیجه گیری
• خلاصه

منابع

1. خلیقی، احمد (1376)، گلکاری، پرورش گیاهان زینتی ایران، دانشگاه تهران. دانشکده کشاورزی
2. حکمتی، جمشید. (پاییز 1369). به گل نشاندن مجدد گلهای آپارتمانی و روش ازدیاد آنها. (جلد اول). تهران. دانشکده کشاورزی.
3. جاهدی، آژنگ. (1376). کاکتوس Cactus. مجله زیتون. شماره 134.
4. والا معتمد، بهناز. عزیزیان، دنیا. (1374). بررسی شرایط کشت و پرورش کاکتوسها با تاکید بر مورفولوژی و آناتومی آنها. پژوهش و سازندگی. سال 8. شماره 28
5. طباطبائی، محمد. (1367) کاشت و پرورش کاکتوسها. مجله باغبان. شماره 26 و 25 و 24 و 23 و 22.
6. روحانی، غزاله. (1362). روش ازدیاد گیاهان گوشتی و کاکتوس ها. مجله باغبان. شماره 42
7. مرلین. دی، تاتل. (1375). خفاشها و کاکتوسها-رشته های نامریی توازن.
8. (عطاءا… جعفرآبادی، مترجم). دانشمند. سال 34. شماره 2.
9. کاکتوس نعمت پر خار طبیعت. (1372). مجله دامدار. شماره 29.
10. دی ترهوبل. (1361). (احمد مرعشی، مترجم). مجله دانستنیها. سال 4. شماره 10.
11. مطلق زاده، رویا. (1380). جهان کاکتوس. انتشارات فرهنگ جامع
12. خوشخوی، مرتضی. (مهر ماه 1370). روشهای تکثیر گیاهان زینتی. (جلد دوم). انتشارات دانشگاه شیراز.
13. فضل ا… قنادی، باغبانی و گلکاری در خانه و آپارتمان. انتشارات گلها.
14. هوسه سان ست بوک. (1361). کاکتوس و گیاهان زینتی. (متقی، حسین. مترجم) تهران: چاپ مظاهری.
15. dang Schuster. The world of cacti-1990-Facts On File