تعریفی جامع و مانع از تمثیل و بین تمثیلی

در آغاز کلمه نبود. انسان بود و اشیای پیرامونش. و انسان خواست که بشناسد. و برای شناختن نیاز به کلمه داشت؛ به اسم. تا پیش از شناختن اشیا، پیش از ترسیم صور اشیا در ذهن اسم اشیار را بداند. و انسان اسم گذاشت بر اشیا.⁽¹⁾

اسامی آن چه پیرامون انسان است – و البته آن چه در ذهن و فکر و روح اوست، ‌کوشش اوست برای شناختن. این اسم‌ها و کلمات، علامات و نشانه‌هایی هستند که به معانی معینی دلالت می‌کنند و واضح آن‌ها انسان است. انسان بر حسب قرارداد و به دل خواه خود،‌ در ابتدا بر اشیای پیرامونش اسم گذاشت و این نشانه‌های وضعی/ قراردادی شدند نام‌های واقعی اشیا. «نشانه‌ها وسایلی مقتصدانه هستند برای بیان معنایی که یا حاضر است و یا قابل وارسی.»⁽²⁾ انسان وقتی شیئی را دید، تعریفی از آن شیء بر حسب صورت ظاهر،‌ هویت و کارکرد آن – و اگر آن شیء مفهومی ذهنی یا عقلی بود، تعریفی حاصل از ادراک آن – در ذهنش نقش بست و به منظور آن که از آن پس برای نامیدن آن شیء همه‌ی معنایی را که در ذهنش دارد،‌ با تمام حدود  و ثغور آن به زبان نیاورد، به نام‌گذاری آن پرداخت. و از این رو است که نشانه‌ها «همه وسایلی مقتصدانه» هستند «برای بیان تعریفی طولانی» و «موجب صرفه‌جویی در اعمال ذهنی».

نام اشیا را –از آن رو که به معنایی دلالت می‌کنند – دال، و معنای نهفته در آن را – که همان صورت ظاهر اشیا و مجموعه‌ی ویژگی‌های آن‌هاست- مدلول می‌خوانیم. بنا بر تعریفی که از نام‌ها و نشانه‌ها ذکر شد، دلالت این نشانه‌ها بر معنا دلالتی وضعی و قراردادی است؛ نه مبتنی بر شباهت واقعی میان دال و مدلول. هم چنین‌اند علامت‌های اختصاری یا نشانه‌هایی نظیر علامات راهنمایی و رانندگی.

با وجود قراردادی بودن رابطه‌ی میان دال و مدلول در نشانه‌ها و از آن جهت که اشیا پیش از وضع این نام‌ها اسم دیگری (در ذهن انسان) نداشتند،‌ مدلول این گونه اسم‌ها معنای حقیقی آن‌ها محسوب است و انسان به محض شنیدن یا خواندن این اسامی، صور این اشیا را با همه‌ی خصوصیات ظاهری و باطنی که از آن‌ها می‌داند، به ذهن می‌آورد؛ بدون آن که ذهن در این فرایند شناختن دچار تکلف و زحمت شود. چرا که اسم‌ها در حکم علامت‌هایی هستند که پس از وقع معنایی ثابت، معین و همه فهم دارند.

اما این اولین و ابتدایی‌ترین کوشش انسان است برای نهان کردن معنا در پوشش لفظ و نشانه. کوششی که به جز صرفه‌جویی و اقتصاد در اعمال ذهنی و زبانی و سهولت در ایجاد ارتباط با دیگران انگیزه‌ی دیگری مسبب آن نیست. در عین حال این نشانه‌ها در حکم آینه‌هایی هستند که معنای مورد نظر را به روشنی و وضوح باز می‌تابانند و این معنا «واقعیتی است حاضر و موجود، یا واقعیتی که می‌تواند حضور داشته باشد.⁽⁴⁾»

پوشیدگی و عدم صراحت شیوه‌ها،‌ دلایل و انگیزه‌های دیگری نیز دارد و منجر به آفرینش شگردها و انواعی چون استعاره، تمثیل، نماد و رمز می‌شود؛ اصطلاحاتی که هر یک ، روشی است برای بیان مقصود و با وجود گونه‌گونی و بعضاً داشتن وجه تمایز با انواع دیگر، گاه به اشتباه به جای یکدیگر به کار می‌روند. در ادامه به بحث و بررسی پیرامون این اصطلاحات، تعریف هر یک،‌ درجات پوشیدگی معنا در هر کدام، نوع رابطه‌ی دال و مدلول در هر یک و علل و انگیزه‌های به کار بردن آن‌ها پرداخته خواهد شد و البته نانوشته پیداست که مقصود از این تطویل کلام چیزی نیست جز به دست دادن تعریفی نسبتاً جامع و مانع از «تمثیل» و «بین تمثیلی» که موضوع اصلی این رساله است.

تمثیل در حوزه‌ای بلاغت

تمثیل در لغت به معنای « مثال آوردن، تشبیه کردن،‌ مانند کردن، صورت چیزی را مصور کردن، داستانی یا حدیثی را به عنوان مثال بیان کردن و داستان آوردن»⁽¹⁾ است. با توجه به ریشه‌ی لغوی کلمه‌ تمثیل – که شباهت و همانندی را می‌رساند-و نیز با مروری مختصر بر معانی‌ای که ذکر شد، حوزه‌ی کاربرد این کلمه مشخص  می‌شود. کاربرد فراوان و بسامد زیاد این اصطلاح در حوزه‌ی دانش بلاغت ما را بر آن می‌دارد که ابتدا در میان تعدادی از آثار بلاغی به جستجوی ردپای این اصطلاح بپردازیم و نظر چند تن از صاحب نظران علم بلاغت را در این باره گرد آوریم.

تمثیل از دیدگاه نقد ادبی معاصر

از بلاغت قدیم و انحصار اصطلاح تمثیل در چارچوب تشبیه و استعاره که بگذریم، به تعریفی دوباره، دقیق‌تر و ناظر به جزئیات بیشتری از ویژگی‌های این کلمه می‌رسیم. تمثیل در اصطلاح ادبی معاصر «گونه‌ای تصاویر «ایماژ» یا داستانی است که پشت معنای لفظی یا ظاهری آن، معنای مشخص دومی هم پنهان باشد.»⁽⁹⁾ به تعبیر دیگر «به داستان یا روایتی گفته می‌شود که دارای دو لایه‌ی معنایی ظاهری و باطنی باشد که در آن تمامی وقایع، شخصیت‌ها و اعمال سطح روبنایی دارای مرجع مشابهی در سطح درونی است.»⁽¹⁰⁾ می‌‌بینیم که بر جنبه‌ی روایی و داستانی بودن تمثیل تاکید می‌شود. هم چنین «معنای دومی» که در این تعریف از آن یاد می‌شود، پنهان است و به راهنمایی لایه‌ی معنایی ظاهری باید بدان دست یافت. داشتن معنای باطنی و پنهان همان است که در شیوه‌ی ادبی استعاره به آن اشاره می‌شود.

ساختار روایی تمثیل

سوالی که ممکن است در پی گفتار پیشین مطرح شود آن است که چگونه تمثیل، پس از گذشتن از مسیر تشبیه و استعاره، در چنین ساختار روایی‌ ظاهر می‌شود؟ پیش از یافتن پاسخ این سوال، بهتر است اصطلاح «روایت» را تعریف کنیم. روایت⁽¹⁾ «نقل رشته‌ای از حوادث واقعی و تاریخی یا خیالی است، به نحوی که ارتباطی بین آن‌ها وجود داشته باشد.»⁽¹¹⁾ و «نوعی از بیان است که با عمل، با سیر حوادث در زمان و با زندگی در حرکت و جنب و جوش سر و کار داشته باشد.»

انواع روایت های تمثیلی

گفتیم  که تمثیل در صورت نهایی خود در زمینه‌ی روایت و به شکل داستان ظهور می‌کند. روایت‌های تمثیلی را از نظرگاه‌های گوناگون می‌توان تقسیم‌بندی کرد. یک دیدگاه ناظر به نوع عنصر به کار رفته در روایت و نیز ذکر یا عدم ذکر پیام و معنای اصلی تمثیل است. از این دیدگاه – که می‌توان آن را یک دیدگاه ترکیبی دانست- روایت تمثیلی به سه نوع متفاوت تقسیم می‌شود:

1. افسانه‌ی تمثیل
2. حکایت اخلاقی
3. تمثیل رمزی

انواع تمثیل از نظر موضوع

تمثیل‌ها از نظر موضوع به دو نوع اصلی تقسیم می‌شوند:

1. تمثیل سیاسی وتاریخی[1] که شخصیت‌ها و اعمال در آن نماینده‌ی شخصیت‌های تاریخی و واقعی هستند و دوران تاریخی و اوضاع سیاسی مشخصی را به تصویر می‌کشد. منظومه‌ی موش و گربه سروده‌ی عبید زاکانی،‌ رمان سفرهای گالیور[2] نوشته‌ی جاناتان سویفت[3] و فابل طنز آمیز مزرعه‌ی حیوانات[4] اثر جورج اورول [5] از نمونه‌های این گونه تمثیل هستند. در دوران معاصر،‌ داستان بلند نون و القلم نوشته‌ی جلال آل احمد را می‌توان در این دسته از تمثیل‌ها جای داد. وقایع تاریخی، اجتماعی و سیاسی معمولاً به منظور پرهیز از خطری که از جانب حکومت‌ها متوجه گوینده‌ی آن‌هاست، در کسوت تمثیل پرداخته و بیان می‌شوند.
2. تمثیل فکری یا تمثیل آرا و عقاید،[6] که در آن شخصیت‌ها نشان دهنده‌ی اندیشه‌ها و مفاهیم انتزاعی‌اند و پیرنگ داستان در خدمت انتقال فکر و عقیده‌ی تمثیل پرداز است. حکایات اخلاقی و تمثیل‌هایی که به منظور انتقال مفاهیم عرفانی نوشته می‌شوند، از این دسته‌اند.

البته گاه اتفاق می‌افتد که این هر دو نوع تمثیل در یک اثر واحد جمع می‌شوند. نمونه‌‌ی این کار را می‌توان در داستان آب زندگی نوشته‌ی صادق هدایت- که در همین رساله بدان پرداخته خواهد شد – دید.

نقد و نظر

نویسنده‌ی نون و القلم با طرح‌ریزی ساختمان قصه در قالب پیش درآمد، هفت مجلس و پس دستک انگار خود را موظف به رعایت الگویی تحمیلی می‌داند. پیش درآمد و پس دستک که داستان همان چوپان کذایی و به وزارت رسیدن اوست، خاصیتی جز زنهار دادن به خواننده و منع کردن او از درگیر شدن با سیاست ندارد و به نظر نمی‌رسد که بودن یا نبودنش تاثیری که در کلیت قصه داشته باشد. تعداد پخش‌ها (مجلس‌ها)ی داستان،‌ بیش از آن که لازمه‌ی حوادث و مطالب مطرح شده در تمثیل باشد، پیروی کم ارزشی از الگوی قدیمی عدد هفت است و شاید همین مساله موجب طرح تعدادی حوادث فرعی، غیرقابل توجیه و بی‌فایده برای تمثیل می‌شود؛ مرد مارگزیده،‌ دهاتی‌ای که قاطرش را دزدیده اند، بچه‌‌دار نشدن عبدالزکی و بی تخم و ترکه بودنش، ماجرای مفصل قالی بافی خانم‌ها و … گذشته از این که هیچ استقلال محتوایی برای هر یک از مجلس‌ها متصور نیست و جدا کردن بخش‌ها از یک دیگر قابل توجیه نیست.

وجود انبوهی از شخصیت‌ها و ظاهر شده گاه و بی گاهشان در داستان نیز یکی از ضعف‌های آن است. آل احمد با آفریدند شخصیت‌هایی که بعضاً حضور موثری در روایت ندارند (مشهدی رمضان علاف،‌حسن کمانچه‌ای، …) گویی قصد داشته نشاط و زندگی به شهر قصه‌اش ببخشد، داستان را گسترش دهد و آن را برای خواننده پذیرفتنی و قابل قبول کند. حال آن که سرگردانی این اشخاص در داستان یکی از دلایل تصنعی شدن فضای آن است. جالب اینجاست که در انتهای داستان،‌ نویسنده خود را مکلف می‌داند اشخاص سرگردان قصه را به سرانجامی برساند و میان زمین و آسمان معلق شان نگذارد.

سرانجام آن که انتخاب ماجراهای پیش آمده در یک دوره‌ی تاریخی و سعی در بیان رویدادهای زمانی دیگر در قالب آن ماجراها، گر چه شیوه‌ای نو و حاکی از ابداع نویسنده است؛ اما منجر به آفریدن تمثیلی بی نقص و برابر با واقعیت مورد نظر نمی‌شود. چرا که هیچ دو رخ‌دادی شبیه هم نیستند. بی نظر می‌رسد که یا باید دوره‌ی تاریخی‌ای را که به عنوان جامه‌ی تمثیل انتخاب می‌شود، بر طبق آن چه قصد بیان آن در میان است آراسته و پیراسته کرد و یا از انتخاب آن چشم پوشید و جامه‌ی دیگری برای بیان تمثیل برگزید.

[1] Political and Historical Allegory

[2] Gulliver’s Travels

[3] Jonathan Swift (1667-1745)

[4] Animal Farm

[5] George Orwell (1903-1950)

[6] Allegory of Ideas

• مقدمه    ۵

فصل اول: تمثیل    ۸

• ۱- تمثیل در حوزه‌ای بلاغت    ۸
• ۲- روایت‌های تمثیلی    ۱۲
• ۲-۱- تمثیل از دیدگاه نقد ادبی معاصر    ۱۲
• ۲-۲- ساختار روایی تمثیل    ۱۴
• ۲-۳- انواع روایت های تمثیلی    ۱۵
• ۲-۳-۱- افسانه‌ی تمثیلی:    ۱۵
• ۲-۳-۲- حکایت اخلاقی؛     ۱۶
• ۲-۳-۳- تمثیل رمزی:    ۱۷
• ۲-۴- تقسیم بندی دیگر    ۱۸
• ۲-۵- انواع تمثیل از نظر موضوع    ۱۸
• ۳-ضرورت بیان تمثیلی    ۲۰
• ‌۳-۱- ترس و احتیاط    ۲۰
• ۳-۲- حفظ راز از نااهل    ۲۱
• ۳-۳- مصلحت    ۲۱
• ۳-۴-تاثیرگذاری بیشتر،‌ جلب توجه و برانگیختن دقت    ۲۱
• ۳-۵- تعلیم و عینی کردن مفهوم ذهنی    ۲۲
• ۴- ضرورت تمثیل گرایی در کتب آسمانی    ۲۲
• ۵- داستان تمثیلی، داستان رمزی و بهره‌گیری از نماد    ۲۵
• ۵-۱- نگاهی دیگر به داستان تمثیلی    ۲۵
• ۵-۲- داستان رمزی    ۲۷
• ۵-۳-مقایسه‌ی بیان رمزی و بیان تمثیلی    ۲۹
• ۵-۴- جایگاه نماد در روایات تمثیلی و رمزی    ۳۲
• ۶- تمثیل و عدم واقعیت    ۳۶
• ۶- تمثیل در ادبیات داستانی معاصر    ۳۷

فصل دوم: بررسی داستان‌های «آب و زندگی»    ۴۰

• «سرگذشت کندوها» و «نون و القلم» بر بنیاد    ۴۰
• عمده‌ترین ویژگی‌ها قصه‌ها    ۴۰
• ۱- خرق عادت    ۴۱
• ۲- پیرنگ ضعیف    ۴۲
• ۳- شخصیت‌ها و شیوه‌ی شخصیت‌پردازی    ۴۳

فصل سوم: تفسیر تمثیلی داستان آب و زندگی    ۴۸

• ۱- شرایط سیاسی و اجتماعی در زمان نگارش داستان    ۴۸
• ۲- تفسیر داستان    ۴۹

فصل چهارم: تفسیر تمثیلی داستان «سرگذشت کندوها»    ۵۹

• ۱-سرگذشت نفت    ۶۰
• ۲- تفسیر داستان    ۶۲
• ۲-۲- سرگذشت کندوها    ۶۲
• ۲-۲- تفسیر داستان با تفکیک عناصر و اجزای اصلی    ۶۳
• ۲-۲-۱- ولایت زنبورها؛    ۶۵
• ۲-۲-۲- عسل؛    ۶۵
• ۲-۲-۳- بلا؛    ۶۶
• ۲-۲-۴- خواب زمستانی؛    ۶۷
• ۲-۲-۵- تصمیم کمندی علی بک؛    ۶۷
• ۲-۲-۶- مورچه‌های قرمز؛    ۶۸
• ۲-۲-۷- جلسه‌ی گس سفیدها؛    ۶۸
• ۲-۲-۸- پرواز زنبورها؛    ۷۰
• ۲-۳- نقد و نظر    ۷۱

فصل پنجم: تفسیر تمثیلی «نون و القلم»    ۷۳

• ۱- مهم‌ترین جنبش چپ گرای معاصر    ۷۴
• ۲- ماجرای یک شکست (نظری بر داستان)    ۷۶
• ۳- تفسیر داستان    ۷۷
• ۳-۱- حکومت قلندرانه    ۷۸
• ۳-۲- هونگ‌های برنجی    ۸۱
• ۳-۳- دو میرزا بنویس    ۸۳
• ۳-۴- فرجام کار    ۸۶
• ۳-۵- از دم در مسجد جامع تا ارگ حکومتی    ۸۷
• ۴- نقد و نظر    ۸۸
• پانوشت    ۹۱
• فهرست منابع و ماخذ    ۱۰۱

منابع

1. قرآن کریم، ترجمه‌ی محمد مهدی فولادوند ، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی.
2. آل احمد- جلال: در خدمت و خیانت روشنفکران،‌ تهران، فردوس، اول: 1372.
3. سرگذشت کندوها، تهران، فردوس، سوم: 1376.
4. غرب‌زدگی، تهران، فردوس، پنجم: 1378.
5. «گفت‌ و‌گو با جلال آل احمد»،‌ در اندیشه و هنر، دوره‌ی پنجم،‌ ش4، مهرماه 1343.
6. نون و القلم، تهران،‌‏ فردوس،‌ هفتم: 1382.
7. «هدایت بوف کور» در هفت مقاله، تهران، امیرکبیر، چاپ جدید: 1375.
8. یک چاه و دو چاه، تهران، فردوس، اول: 1376.
9. ابن اثیر- ضیاء الدین: الجامع الکبیر فی صناعه الکلام من المنظوم والمنثور، چاپ عراق،‌ 1959 م.
10. انوشه- حسن: فرهنگ نامه ادب فارسی (جلد دوم دانشنامه ادب فارسی)،‌ تهران، سازمان چاپ و انتشارات، اول 1376.
11. براهنی- رضا: قصه‌نویسی،‌ تهران، اشرفی، دوم: 1348.
12. پورنامداریان- تقی: رمز و داستان های رمزی در ادب فارسی، تهران،‌ علمی و فرهنگی،‌ 1375.
13. جرجانی- عبدالقاهر: اسرار البلاغه،‌ ترجمه‌ی جلیل تجلیل، تهران، دانشگاه، اول: 1361.
14. داد- سیما: فرهنگ اصطلاحات ادبی، تهران،‌ مروارید، سوم: 1378
15. دلاشو- م. لوفلر: زبان رمزی افسانه‌ها، ترجمه‌ی جلال ستاری،‌ هران، توس، اول: 1364.
16. دومین- پل: «تمثیل و نماد»،‌ ترجمه‌ی میترا رکنی، در ارغنون،‌ سال اول، ش 2، 1373.
17. رجایی- محمد خلیل: معالم البلاغه،‌‌ شیراز، دانشگاه پهلوی،‌ دوم: 1353.
18. ستاری- جلال: مدخلی بر رمز شناسی عرفانی،‌ تهران، مرکز، اول: 1372.
19. سیار- غلامعلی: «نقد سرگذشت کندوها» در یادنامه‌ی جلال آل احمد، به کوشش علی دهباشی، تهران، به دید و شهاب ثاقب، اول: 1378.
20. شفیعی کدکنی- محمدرضا: صور خیال در شعر فارسی، تهران،‌ آگاه، 1375.
21. فورستر-ای. ام.: جنبه‌های رمان، ترجمه‌ی ابراهیم یونسی، تهران، نگاه، چهارم:‌ 1369.
22. کادن- جی. ای. فرهنگ ادبیات و نقد، ترجمه‌ی کاظم فیروزمند، تهران، شادگان، اول: 1380.
23. کتاب مقدس( عهد قدیم و جدید)، انجمن کتاب مقدس ایران.
24. کیانوری- نورالدین: خاطرات نورالدین کیانوری، تهران، اطلاعات، اول: 1371.
25. گری- مارتین: فرهنگ اصطلاحات ادبی، ترجمه‌ی منصوره شریف زاده، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، اول: 1382.
26. لافورگ- رنه الندی-رنه: «نمادپردازی» در اسطوره و رمز،‌ ترجمه‌ی جلال ستاری، تهران، سروش، دوم: 1378.
27. محجوب- محمد جعفر: «مطالعه در داستان‌های عامیانه فارسی» در کتاب هفته، تهران،‌ ش 1342.
28. مدنی شیرازی- سید علی خان: انوار الربیع فی انواع البدیع، چاپ سنگی، 1034 هـ..ق.
29. معین- محمد: فرهنگ معین، تهران، امیرکبیر، هجدهم: 1380.
30. مقدادی- بهرام: فرهنگ اصطلاحات نقد ادبی، تهران، فکر روز،‌ اول: 1378.
31. میرزایی- حسین: جلال اهل قلم، تهران، سروش، اول: 1380.
32. میرصادقی- جمال: ادبیات داستانی، تهران، سخن، سوم: 1376.
33. میرصادقی- جمال و میمنت: واژه‌نامه هنر داستان نویسی،‌‌ تهران، کتاب مهناز، اول:1377.
34. میرعابدینی- حسن: صد سال داستان نویسی ایران (جلد اول و دوم)،‌ تهران، چشمه، دوم:‌ 1380.
35. نجاتی – غلامرضا: جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران و کودتای 28 مرداد 1332،‌ تهران،‌ شرکت سهامی انتشار،‌ اول: 1364.
36. هدایت- صادق: حاجی آقا، تهران،‌ پرستو، 1343.
37. هدایت- صادق: زنده به گور، تهران، نگاه،‌ اول: 1382.
38. همایون کاتوزیان- محمد علی: صادق هدایت از افسانه تا واقعیت، ترجمه‌ی فیروزه مهاجر، تهران، طرح نو، اول: 1372.