تاثیر روش یادگیری مشارکتی بر روی عزت نفس، رشد مهارت های اجتماعی و عملکرد تحصیلی دانش آموزان

از زمانی که تعلیم و تربیت جنبه رسمی به خود گرفت و افرادی معلم و افرادی دیگر به عنوان دانش آموز و مکانی به نام مدرسه بوجود آمد، تلاش های متعددی نیز جهت کارآمدتر نمودن این جریان صورت گرفت.  زمانی وادار کردن شاگردان به حفظ مطالب درسی، از طریق گوش دادن به سخنرانی معلم بدون توجه به درک مطالب و نحوه تفکر، روش عمده آموزش محسوب می گردید، اما آنچه که امروزه در آموزش، بسیار مهم و حیاتی به نظر می رسد این است که باید به شاگردان کمک شود تا مهارت خود را در تفکر و استدلال افزایش دهند و اطلاعات موجود را پردازش کنند و آنها را به کار برند، همچنین در حین آموزش، زمینه و تجارب لازم برای برقراری صحیح روابط اجتماعی و همدردی و همدلی با دیگران فراهم گردد و این شرایط در پرتو روش های آموزش معلم میسر است. ظهور علم روانشناسی و نظریه های یادگیری، کمک شایانی به روند آموزش نمود. در کنار نظریه های یادگیری، نظریه های آموزشی که چگونگی عمل و تأثیر معلم روی یادگیری دانش آموزان را مورد بررسی قرار می دهد، نیز مطرح گردید. با کوشش متخصصان تعلیم و تربیت برای ایجاد نظریه های آموزشی، چندین الگو و طرح آموزشی نیز بوجود آمد که معلمان امروزه فعالیت های آموزشی خود را با توجه به این الگوها ارائه می دهند، آشنایی با نظریه ها و الگوهایی که چگونگی یادگیری دانش آموزان را توضیح و تبیین کننده، برای معلمان ضرورت دارد.

در یک تقسیم بندی قدیمی و کلی، دو الگوی مختلف تدریس دیده می شود:

1. الگوی مکانیکی
2. الگوی ارگانیکی

در الگوی مکانیکی، انسان موجودی غیر فعال، تهی و انفعالی است و فعالیت های او در اثر نیروهای خارجی شکل می گیرد و بر اساساً این الگو، هدف آموزش و پرورش،

انتقال فرهنگ و پر سازی ذهن فراگیران و شکل دهی به رفتار دانش آموزان است (شعبانی، 1382).

در الگوی ارگانیکی، مرکز توجه به توانایی ها و شخصیت دانش آموزان جلب می شود و آدمی به عنوان موجودی زنده و فعال در نظر گرفته می شود.

طبق این الگو، هدف آموزش و پرورش، شکوفایی استعدادها و توانایی های بالقوه انسان است ( شعبانی، 1382).

بیان مسئله

کارایی آموزش و پرورش نه تنها  در گروی غنای برنامه‌ها و روش‌های آموزشی و آمار فارغ‌التحصیلان با معدل بالا، که از آن مهمتر در گرو شناختن ابعاد گوناگون روان شناختی دانش‌آموزان و شکوفا کردن آنها است. دانش‌آموزانی که در وهله نخست بر خویشتن اعتماد داشته باشند و با پذیرفتن ارزش وجودی خویش، قدرت پذیرش دیگران را بیابند و از ایجاد ارتباط اجتماعی سالم با آنها لذت ببرند (کدیور‌، 1381).

درونی کردن ارزش‌های متعالی در دانش آموزان و شکوفا کردن کامل شخصیت آنها باید از اولویت‌های آموزش و پرورش باشد. شخصیتی که خویشتن و مفهوم انسانیت را شناخته و تا پایان زندگی نیز، خود را به تحقق ارزش های والای آن متعهد بداند. ارزش‌هایی که نباید به بهای پیشرفت تحصیلی نادیده گرفته شود (کدیور، 1381).

در روش‌های سنتی که امروزه از آنها به عنوان روش‌های غیرفعال یاد می‌شود. معلم نقش فعالی در جریان تدریس داشته، مطالب را بطور شفاهی در کلاس بیان نموده و دانش‌آموزان فقط باید به صحبت‌های او گوش داده، مطالب مورد نظر را حفظ نمایند.

از سویی مدارس امروز نیاز به آموزش مهارتهای اجتماعی را به دانش آموزان احساس می کنند در حالیکه تعدادی از دانش آموزان به صورت طبیعی در مهارتهای اجتماعی خوب و ماهر هستند، بسیاری از بچه ها نیاز به آموزش این مهارتها دارند (هیل[1]،2000). یکی از روش های آموزشی فعالی که امروزه مورد توجه صاحب نظران تعلیم و تربیت می باشد، یادگیری مشارکتی است.

اصطلاح یادگیری مشارکتی به یک روش آموزشی که دانش‌آموزان در سطوح مختلف عملکرد، در گروههای کوچک برای رسیدن به اهداف مشترک فعالیت می‌کند بر می گردد و دانش آموزان بهمان اندازه که برای یادگیری خودشان مسئول هستند برای یادگیری دیگران نیز مسئول می‌باشند (گاکهال[2]، 1995).

از جمله مدافعان این روش جانسون و جانسون[3] (1987) و اسلاوین[4] هستند. از لحاظ تجربی، اسلاوین گفته است که پژوهش‌های انجام شده درباره‌ روش یادگیری مشارکتی نشان داده‌اند که این روش در بالا بردن سطح پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان در موضوع های مختلف و در سطوح مختلف تحصیلی مفید است. اسلاوین همچنین به شواهدی اشاره کرده است که نشان می دهند، روش یادگیری مشارکتی روابط میان دانش‌آموزان نژادهای مختلف را در کلاسها بهبود می‌بخشد.همچنین این روش موجب بالا رفتن سطح عزت نفس و سایر ویژگیهای عاطفی دانش آموزان‌ می‌شود(سیف، 1379).

به نظر بسیاری از محققان کار کردن گروهی همسالان برای کسب اهداف مشترک، تأثیر نسبتاً زیاد و معناداری روی خود پنداره و عزت نفس دانش آموزان در برابر تجارب فردی یا رقابتی دارد (زیسک[5]، 1998).

کرامتی (1381) در تحقیقی با عنوان تأثیر یادگیری مشارکتی بر رشد‌ مهارتهای اجتماعی و پیشرفت در درس ریاضی پایه پنجم ابتدایی، به این نتیجه رسید که یادگیری مشارکتی تاثیر مثبتی در مهارتهای اجتماعی و پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان پایه پنجم ابتدایی دارد. با وجود این بعضی از تحقیقات در مورد تاثیرات یادگیری مشارکتی بر عزت نفس دانش آموزان و پیشرفت تحصیلی آنها نتایج متفاوتی را گزارش نموده اند. بطور مثال انگ لی و لایم[6] (1996) در تحقیق خود با عنوان تاثیر یادگیری مشارکتی روی عزت نفس و جو کلاسی به این نتیجه رسیدند که یادگیری مشارکتی باعث بهبود جو کلاسی می شود ولی در مقایسه با روش سخنرانی موجب افزایش عزت نفس دانش آموزان نمی شود.

گایس[7] (2003) در مطالعه ای تاثیر یادگیری مشارکتی را روی پیشرفت خواندن زبان انگلیسی به عنوان یک زبان خارجی و عزت نفس تحصیلی دانش آموزان مورد بررسی قرار دارد وبه این نتیجه دست یافت که روش یادگیری مشارکتی نسبت به روش سخنرانی، پیشرفت خواندن زبان انگلیسی دانش آموزان را بطور چشمگیری افزایش می دهد ولی تاثیری روی عزت نفس تحصیلی دانش آموزان ندارد.

الخاطب و جمعه[8]  (2002) نیز تاثیر یادگیری مشارکتی را روی عملکرد تحصیلی دانش آموزان پایه هشتم در درس جبر را مورد بررسی قرار دادند. نتایج بدست آمده حاکی از این بود که تفاوت معناداری بین عملکرد دانش آموزان در گروه یادگیری مشارکتی  و سنتی مشاهده نشد. با توجه به این مطالب و نتایج تحقیقات انجام گرفته و با در نظر گرفتن این نکته که تحقیقات اندکی در ایران در زمینه یادگیری مشارکتی و بویژه  تأثیر آن بر عزت نفس و مهارتهای اجتماعی در دوره دبیرستان به صورت گرفته است، پژوهش حاضر در نظر دارد به این سوال جواب دهد که آیا یادگیری مشارکتی بر عزت نفس، مهارتهای اجتماعی و عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان پسر دوره متوسطه دارد یا نه؟

ضرورت و اهمیت تحقیق

اصولاً در هر جامعه‌ای از معلمان انتظار می‌رود که همگام با تغییر و تحولات تکنولوژی در زمینه کار و رشته خود پیش روند، زیرا در دنیای معاصر آموزش و تدریس از جمله مسائل و فرآیندهای پیچیده‌ای هستند که ادامه آنها به شیوه سنتی دیگر موثر و کارا نخواهد بود، ارائه یک جانبه مطالب از سوی معلمان، رونویسی مطالب از روی تخته سیاه بدون اینکه دانش آموز فرصتی برای مشارکت و یادگیری داشته باشد، حفظ طوطی وار و کورکورانه مطالب بدون آنکه شاگردان تامل و تعمقی در آن داشته باشند و تماشاگر بودن دانش آموزان، در واقع آنها را به ماشین از بر کردن و پس دادن مطالب کلیشه‌ای تبدیل می کند و فرصت  اندیشیدن و خلاقیت را از آنها می گیرد. تلاش برای حفظ و ادامه روش‌ها و شیوه‌های سنتی تدریس، تلاش در جهت ثابت نگه داشتن حرکت و جریان زمان است (شعاری نژاد، 1366).

عزت نفس مولفه‌ای است که تحت تاثیر محیط آموزشی قرار دارد، داشتن عزت نفس بر همه سطوح زندگی اثر گذار است. در حقیقت، بررسی‌های گوناگون روان شناختی حاکی از آن است که چنانچه عزت نفس ارضا نشود، نیازهای گسترده تری نظیر آفریدن ، پیشرفت و یا درک استعداد بالقوه ماند( کلمز[9]، ترجمه علیپور، 1380)‌.

پرورش احساس خود ارزشمندی و عزت نفس در کودکان و نوجوانان از مهمترین وظایف و رسالتهای اولیا و مربیان می باشد که در این ارتباط بیشترین نقش بر عهده‌ الگوهای رفتاری می‌باشد (افروز، 1380).

مهارتهای اجتماعی مولفه دیگری است که از محیط مدرسه و جو کلاس تأثیر می پذیرد . مدرسه و خانواده مهمترین نقش را در رشد اجتماعی و مهارتهای اجتماعی کودک ایفا می کند و در هر دوی آنها ، ارزش ها، فرهنگ و بویژه روش‌های آموزشی و تربیتی مهمتر از همه جلوه می کند (کرامتی، 1381).

آموزش‌ مهارتهای اجتماعی به نوجوانان یکی از مهمترین وظایف خانواده و مراکز آموزشی است. چون فرض بر این است که نوجوانان بدون داشتن این مهارتها قادر نیستند در تعامل اجتماعی با سایرین وظایف خود را انجام دهند (بیلمن[10]  و همکاران ، 1994).

بعلاوه نقص مهارتهای اجتماعی عامل تعیین کننده‌ای در افزایش مسائل روحی و ذهنی کودکان  و نوجوانان است و افزایش خشونت، بزهکاری ، روی آوردن به مواد مخدر و ترک تحصیل از جمله پیامدهای نارسایی در  رشد مهارتهای اجتماعی کودکان محسوب می‌گردد (موت[11] و همکاران به نقل از کرامتی، 1382).

یادگیری مشارکتی از جمله این روش‌های فعال می باشد. با توجه به اهمیت عزت نفس و مهارتهای اجتماعی در ابعاد مختلف زندگی افراد و بویژه رابطه اینها با پیشرفت تحصیلی دانش‌آموزان و علی رغم اینکه تحقیقات زیادی در مورد تاثیرات یادگیری مشارکتی در دوره ها و رشته‌های مختلف تحصیلی انجام گرفته است، در کشور ما تحقیقات اندکی در این زمینه صورت گرفته است و بیشتر تحقیقات انجام گرفته نیز در دوره های ابتدایی و راهنمایی بوده و تحقیقات اندکی در مورد یادگیری مشارکتی در دوره متوسطه صورت گرفته است. و از سویی بدلیل جدید التألیف بودن کتاب روان شناسی سال سوم دبیرستان و اینکه اصلاً تحقیقی در مورد تاثیر یادگیری مشارکتی بر عملکرد دانش  دانش‌آموزان در این درس صورت نگرفته است، ضرورت دارد که در مورد تاثیرات این روش در دوره متوسطه نیز، تحقیقات بیشتری صورت گیرد.

اهداف تحقیق

1. بررسی  تاثیر روش یادگیری مشارکتی بر عزت نفس دانش آموزان پسر سال سوم متوسطه رشته ادبیات و علوم انسانی.
2. بررسی تأثیر روش یادگیری مشارکتی بر مهارتهای اجتماعی دانش‌آموزان پسر سال سوم متوسطه سال سوم رشته ادبیات و علوم انسانی.
3. بررسی تأثیر روش‌یادگیری مشارکتی بر  عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان پسر سال سوم متوسطه، رشته ادبیات و علوم انسانی، در درس روان شناسی.

فرضیه‌ها

1. روش یادگیری مشارکتی بر عزت نفس دانش آموزان تاثیر می گذارد.
2. روش یادگیری  مشارکتی بر مهارتهای اجتماعی دانش‌آموزان تأثیر می گذارد.
3. روش یادگیری مشارکتی بر عملکرد تحصیلی دانش آموزان در درس روانشناسی تاثیر می گذارد.

فرضیه‌های ویژه تحقیق

1. روش یادگیری مشارکتی بر میزان مهارتهای اجتماعی مناسب دانش آموزان تاثیر می گذارد.
2. روش یادگیری مشارکتی بر میزان رفتارهای غیر اجتماعی دانش‌آموزان تأثیر می‌گذارد.
3. روش یادگیری مشارکتی بر میزان پرخاشگری و رفتاری تکانشی دانش آموزان تأثیر می‌گذارد.
4. روش یادگیری مشارکتی بر میزان برتری طلبی و اطمینان زیاد به خود داشتن، دانش‌آموزان تأثیر می گذارد.
5. روش یادگیری مشارکتی بر میزان رابطه با همسالان، در دانش آموزان تاثیر می گذارد.

تعریف اصطلاحات تحقیق

1. یادگیری مشارکتی[12]: یادگیری مشارکتی یکی از رویکردهای جدید تدریس است که به منظور تقویت روحیه همکاری و کاهش روحیه رقابت بین فردی از سوی صاحب نظران مطرح شده است. منظور از یادگیری مشارکتی در این تحقیق روشی است که در آن دانش آموزان در قالب گروههای ناهمگون چهار نفره برای یادگیری مطالب درسی با یکدیگر کار می کنند و از کمک یکدیگر برخوردار می شوند.
2. مهارتهای اجتماعی [13]: بر طبق تعریف کومب و اسلابی [14] (1997) مهارتهای اجتماعی توانایی برقرار کردن ارتباط اجتماعی مقبول با سایرین به طریقی است که بری فرد و دیگران مفید باشد. إلیوت [15] و همکاران (1984) مهارت اجتماعی را چنین تعریف می‌کنند: «رفتارهای انطباقی فراگرفته شده که فرد را قادر می‌سازد با دیگران روابط متقابل داشته و واکنشهای مثبت بروز دهد و از رفتارهایی که پیامد منفی دارد اجتناب ورزد». مهارتهای اجتماعی رفتارهای هستند که رشد آنها، می‌تواند به عملکرد موثر و مفید فرد در اجتماع کمک می‌کند (ماتسون ، 1990). برای اندازه‌گیری مهارتهای اجتماعی دانش‌آموزان در این تحقیق از مقیاس اندازه‌گیری مهارتهای اجتماعی ماتسون استفاده می‌شود.
3. عزت نفس[16] : عزت نفس به قضاوت شخص درباره‌ ارزشمندی خود تعبیر شده است که بخشی از آن از کودکی به بعد از طریق پسخوراندهای حاصل از نتیجه بخش بودن رفتار شکل می‌گیرد (کوپر اسمیت[17] به نقل از بیابانگرد، 1374). منظور از عزت نفس در تحقیق حاضر، پاسخ های آزمودنی‌ها به 58 ماده آزمون عزت نفس کوپر اسمیت می‌باشد.
4. عملکرد تحصیلی : نمره‌‌ای که دانش آموزان در آزمون معلم ساخته درس روان شناسی  سال سوم رشته ادبیات و علوم انسانی می گیرند، به عنوان عملکرد تحصیلی در این تحقیق در نظر گرفته می‌شود.

نتیجه گیری و پیشنهادات

در ابتدای این فصل، اول خلاصه تحقیق بیان خواهد شد و بعد از آن نگاهی کوتاه به رویکردهای حاکم بر نظام آموزشی خواهد شد. و همین طور اشاره ای به روش آموزش یادگیری مشارکتی و نتایج بدست آمده از اجرای این روش خواهد شد و سپس نتایج بدست آمده از این تحقیق با نتایج تحقیقات قبلی مقایسه شده و در ادامه پیشنهادات و محدودیت های تحقیق بیان می شود.

خلاصه تحقیق

در این تحقیق به بررسی تاثیر روش یادگیری مشارکتی بر روی عزت نفس، رشد مهارتهای اجتماعی و عملکرد تحصیلی دانش آموزان پسر سال سوم رشته ادبیات و علوم انسانی در درس روان شناسی پرداخته شده است. اهداف این تحقیق عبارت بودند از :

1. بررسی تاثیر روش یادگیری مشارکتی بر عزت نفس دانش آموزان پسر سال سوم رشته ادبیات و علوم انسانی.
2. بررسی تاثیر روش یادگیری مشارکتی بر رشد مهارتهای اجتماعی دانش آموزان پسر سال سوم رشته ادبیات و علوم انسانی.
3. بررسی تاثیر روش یادگیری مشارکتی بر عملکرد تحصیلی دانش آموزان پسر سال سوم ادبیات و علوم انسانی در درس روان شناسی.

این پژوهش به مدت یک نیمسال تحصیلی در درس روان شناسی سال سوم رشته ادبیات و علوم انسانی برای دانش آموزان پسر اجرا شد. در ابتدا از میان دبیرستانی های پسرانه دو کلاس سال سوم رشته ادبیات و علوم انسانی به صورت تصادفی انتخاب شدند و به عنوان گروه های کنترل و آزمایش تعیین شدند. پس از اجرای روش یادگیری مشارکتی در گروه آزمایش، نتایج پیش آزمون و پس آزمون آزمونهای عزت نفس، مهارتهای اجتماعی و عملکرد تحصیلی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت و مشخص شد که روش یادگیری مشارکتی تاثیر مثبتی روی رشد مهارتهای اجتماعی و عملکرد تحصیلی دانش آموزان می گذارد ولی در عزت نفس دانش آموزان تاثیری ندارد.

پیشنهادها

• الف- پیشنهادهای اجرایی و کاربردی

1. نویسندگان کتب درسی، محتوی کتاب‌ها را طوری تنظیم نمایند که با روش یادگیری مشارکتی متناسب باشد.
2. مسئولین آموزش و پرورش با تشکیل دوره‌های ضمن خدمت، مدیران و معلمان دوره‌های مختلف تحصیلی را با رویکرد یادگیری مشارکتی آشنا نمایند و با برگزاری همایش‌های علمی مدیران و معلمان را با تازه‌ترین تحقیقات در زمینه یادگیری مشارکتی آشنا نموده و زمینه را برای انجام کارهای تحقیقاتی بیشتر توسط مدیران و معلمان فراهم نمایند.
3. به مدیران پیشنهاد می‌شود که با برگزاری جلسات و نشست‌هایی اولیای دانش آموزان را نیز با این رویکرد و استفاده آن در مدرسه فراهم آورند.
4. از دوره ابتدایی روش یادگیری مشارکتی برای تدریس استفاده شود تا دانش‌آموزان با کار بصورت گروهی آشنا شوند و برای دوره‌های بعدی تحصیلی این کار برایشان درونی شود.
5. مسئولین آموزش و پرورش مدیران مدارس را توجیه نمایند تا مساعدت لازم را با پژوهشگرانی که در این زمینه فعالیت می کنند، فراهم آورند.

• ب- پیشنهادات پژوهشی

1. به محققان پیشنهاد می‌شود که این مطالعه را در رشته‌ها و دروس دیگر دبیرستان انجام دهد و نتایج بدست آمده را با نتایج این تحقیق مقایسه نمایند.
2. به محققان پیشنهاد می شود، سایر تأثیرات روش یادگیری مشارکتی را بر روی دانش آموزان مورد بررس قرار دهند.
3. به محققان پیشنهاد می‌شود که از سبکهای دیگر یادگیری مشارکتی نیز در تحقیقات خود استفاده نمایند.
4. به محققان پیشنهاد می‌شود که اثر بخشی روش یادگیری مشارکتی را از دید دانش آموزان نیز مورد بررسی قرار دهند.
5. به محققان پیشنهاد می‌شود که تحقیقات در زمینه یادگیری مشارکتی را در مدارس دخترانه نیز انجام دهند و تاثیرات این روش را در دانش‌آموزان دختر و پسر را با هم مقایسه کنند.
6. به محققان پیشنهاد می‌شود بر سنجش عزت نفس و مهارتهای اجتماعی دانش‌آموزان دبیرستانی از آزمونهای دیگر نیز استفاده کنند.

محدودیت‌های تحقیق

1. در این تحقیق امکان کنترل همه متغیرهایی که بر متغیرهای وابسته تحقیق تأثیر می گذارند وجود نداشت، متغیرهایی چون روش‌های تربیتی خانواده، روابط بین فردی خارج از کلاس، گروه دوستان و . . . . وجود نداشت.
2. مدت زمان اجرای طرح نسبتاً کوتاه بوده و شاید در صورت طولانی بودن مدت اجرا، اعتبار نتایج بدست آمده بیشتر باشد.
3. عادت دادن دانش آموزان به روش یادگیری مشارکتی بعلت عادیت دیرینه به روش های تدریس سنتی کار نسبتاً دشواری بود.
4. برنامه ‌های کلاسی از قبل تعیین شده بود و تا حدودی خارج از کنترل محقق بود.
5. از دیگر محدودیت‌های این تحقیق جنسیت آزمودنی‌ها بود که فقط دانش‌آموزان پسر جامعه این تحقیق را تشکیل می‌دادند.
6. فاصله نسبتاً زیاد مدارسی که گروههای آزمایش و کنترل در آن قرار داشتند از دیگر محدودیت‌ها بود.

---

[2] . Gokhale[1] . Hill

[3] . Jahnson & Jahson

[4] . Slavin

[5] . Zisk

[6] . Englee & Lim

[7] .Ghaith

[8] .Alkhateeb & Jumaa

[9] . Cloms

[10]  . Beelman

[11] . Moote

[12] . Cooperative learning

[13] . Social skill

[14] . Comb & Slaby

[15] . Elliott

[16] . Self Esteem

[17] . Cooper smit