تشخیص و ارزیابی عوامل استرس زای شغلی مدیران آموزشی مدارس

امروزه، استرس یا فشار روانی، یکی از مسائل همه گیری است که انسانها به آن مبتلا می‌باشند. دامنه نفوذ استرس از زندگی فردی به زندگی سازمانی سریع است. عوامل فشار روانی (استرس زاها)، هر آنچه که باشند، در موقعیت های مختلف آثار و عواقبی را برای انسان به همراه دارند. در این میان، مدیران را یکی از حساس ترین قشرها در برابر فشار روانی معرفی نموده اند. (ابزری، 1379، ص 115)

تحقیق حاضر به منظور ارزیابی عوامل استرس زای شغلی مدیران آموزشی دبیرستانهای شهر تهران تهیه و تدوین گردیده است. برای انجام این تحقیق، یک سوال اصلی و سه فرضیه فرعی تدوین گردید که سوال اصلی عبارتست از: از نظر مدیران آموزشی، از عوامل امکانات فیزیکی نامناسب، سنگینی کار، عدم امکان رشد حرفه ای، روابط نامناسب کاری، ویژگیهای نقش و مسائل و مشکلات مالی، کدام تاثیر بیشتری در ایجاد استرس دارند؟

در فرضیات فرعی تحقیق به مقایسه نظرات مدیران زن و مرد، متخصص و غیر متخصص و بر سابقه و کم سابقه پرداخته شده است جامعه آماری تحقیق، شامل کلیه مدیران مدارس متوسطه شهر تهران در سال تحصیلی 82-81 می باشد، که از بین آنها، 174 نفر از طریق روش نمونه گیری تصادفی- سهمیه ای با استناد به جدول مورگان انتخاب شدند، به منظور انجام پژوهش، پرسشنامه ای با 35 سوال از نوع بسته با استفاده از مقیاس پنج گزینه‌ای لیکرت، در بین مدیران مدارس پنج منطقه از مناطق 19 گانه آموزش و پرورش تهران توزیع گردید و پس از جمع آوری و طبقه بندی اطلاعات، با استفاده از نرم افزار SPSS مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.

نتایج حاصل از آزمون سوال تحقیق نشان داد که میزان اهمیت و تاثیر عوامل فشارزا به صورت زیر می باشد: مسائل و مشکلات مالی (با میانگین رتبه ای 59/4 بعنوان مهمترین منبع فشارزا)، عدم امکان رشد حرفه ای (با میانگین رتبه ای 71/3)، روابط نامناسب کاری (با میانگین رتبه ای 47/3)، سنگینی کار (با میانگین رتبه ای 40/3)، ویژگیهای نقش (با میانگین رتبه ای 14/3) و امکانات فیزیکی نامناسب (با میانگین رتبه ای 70/2 بعنوان کم اهمیت ترین منبع فشارزا). در مورد فرضیات فرعی: 1- تفاوت بین دیدگاه مدیران آموزشی زن و مرد راجع به عوامل استرس زا فقط در مورد عامل روابط نامناسب کاری معنادار است. 2- تفاوت بین دیدگاه مدیران آموزشی متخصص و غیرمتخصص فقط در مورد عوامل سنگینی کار معنادار است. 3- تفاوت بین دیدگان مدیران با سنوات خدمت کم و سنوات خدمت زیاد معنادار نیست.

مقدمه

اکنون  که در آستانه قرن بیست و یکم به سر می بریم با توجه به پیچیدگی و تغییرات روزافزون جامعه و رشد ، توسعه فن آوری، مسئله فشار روانی در جامعه یک مشکل چشمگیر و خطرناک به نظر می رسد.هر چند کاربرد واژه استرس در روانپزشکی سابقه طولانی دارد ؛‌ولی در سالهای اخیر استفاده از آن در روانشناسی مدیریت و رفتار سازمانی نیز متداول گردیده و به سبب رایج بودن آن در زندگی اجتماعی افراد، بخشی از مباحث سازمانی به استرس اختصاص یافته است.

کسی به درستی نمی داند که آیا فشار روانی واقعا در حال حاضر بیش از گذشته است یا خیر ،‌اما کارشناسان معتقدند نفوذ این پدیده روزافزون است.دکتر بنسون از دانشگاه هاروارد می گوید ما در دنیایی از بی ثباتی و عدم امنیت زندگی می کنیم هر چیزی از تهدید اتمی گرفته تا نداشتن تامین شغلی و اثرات زیانبار داروها گواه این مدعاست. (الیوت ، 1370، ص 13)

استرس فرسودگی بدنی یا عاطفی است که بر اثر مسایل و مشکلات واقعی یا تصوری پدید می‌آید. استرس گاه سبب رسیدن آسیبهای فراوانی به فرد و سازمان می شود .فشار روانی در فرد باعث می شود که بدن وظایفی را که به طور عادی و به سادگی می‌تواند انجام دهد با دشواری بیشتر به انجام برساند. نزاع با یک همکار ،‌محروم شدن از پاداش ،‌دیر رسیدن به سر کار ،‌پیش آمدن یک مشکل مالی و از دست دادن یکی از نزدیکان همه نمونه هایی از عوامل فشارزای روانی فردی است.تغییراتی که در محیط سازمان پدید می آید،‌ همچون تغییر در گردش کار ،‌استفاده از تکنولوژی تازه ، برپایی جلسات اداری ، بحث درباره نیازهای هر بخش ، بحث های مالی و بودجه ای ،‌کمی درآمد موسسه ، قوانین و مقررات محدود کننده ، تزلزل وضع سازمانی کارکنان ، فشار مدیریت و کارمندان ،‌فشار هیئت مدیره یا روسای سازمان بر مدیر را می توان نمونه‌هایی از عوامل فشار روانی سازمانی به حساب آورد. (علوی ، 1378، ص 34-33)

بیان مساله

در دنیای کنونی استرس به عنوان یکی از آفات نیروی انسانی محسوب شده است، اثرات مخرب استرس بر زندگی فردی و اجتماعی کاملا مشهود بوده و مدیران یکی از آسیب پذیرترین قشرها در برابر استرس هستند.علی رغم این نظر که فشارهای عصبی مفید نیز وجود دارد و مقداری از فشارهای عصبی برای ایجاد تحرک و تلاش در انسان ضروری است زمانیکه بحث فشار عصبی مطرح می شود بیشتر به عوارض و ضایعات آن توجه شده و فشار عصبی مضر مد نظر قرار می گیرد.به هر حال فشار عصبی آثار فراوانی بر عملکرد فعالیتهای اعضای سازمان دارد ، فشار عصبی حاد نیروی انسانی سازمان را ضایع می کند و پایه های سازمان را متزلزل می سازد بدین ترتیب است که فشار عصبی در سازمان همچون آفتی نیروها را تحلیل می برد و فعالیتها و تلاشها را عقیم می سازد.از میان نشانه های عمومی استرس موارد زیر از جمله بی اشتهایی یا اشتهای زیاد ، بی خوابی یا خواب بیش از اندازه، دردهای مداوم ،‌خلاء ذهنی و احساسی ، فشار در محیط کار، ‌درگیری با کارفرما ، ترس از شکست ، و غیره آشکارتر است. (غفوریان ، 1375، ص37)

به طور کلی ، بروز فشار در سازمانها کارائی نیروها را می کاهد ، همکاری جای خود را به رقابت مخرب می دهد و ارتباطات سازمانی مختل می گردد.مدیری که گرفتار فشارهای عصبی و روانی است نمی تواند با زیردستان خود رابطه صحیح برقرار نماید ، با فرادستان خود دچار مشکل می شود و ارباب رجوع را از خود ناراحت می کند.به علاوه ،‌عوارض ناشی از کم کاری ، تاخیر ،‌غیبت ، جابجایی ، ترک خدمت و در نتیجه کاهش بهره‌وری و عوارض فیزیکی ـ روانی  فشارهای عصبی ، خسارتهای جبران ناپذیری را برای سازمانها به ارمغان می‌آورد.

ضرورت  و اهمیت موضوع

بر اساس گزارش آکادمی آمریکایی پزشک خانواده ، دو سوم بیماران پزشک خانواده دچار ناراحتی های متاثر ار فشار روانی بوده اند در همین حال هزینه های سنگین ناشی از آثار اینگونه ناراحتی ها در غیبت افراد ،‌هزینه های سرسام آور درمانی شرکتها و کاهش تولید ،‌صاحبان صنایع را بیمناک کرده است.سرطان ، ناخوشی های ریوی ،‌تلفات ناشی از سوانح ، سیروز کبدی و خود کشی که در آمریکا شش عامل مهم مرگ و میر تلقی می شود سهم عمده ای ایفا می کند. فشار روانی همچنین در تسریع شرایط منتهی به طلاق نقش مهمی ایفا می کند.

اهداف تحقیق

یکی از مسائل و مشکلاتی که امروزه در تمام سازمانها منجمله سازمانهای آموزشی شیوع پیدا کرده است پدیده استرس می باشد که به دلیل داشتن پیامدهای نامطلوب بی شمار ،‌مورد توجه اکثر علمای سازمان و مدیریت قرار گرفته است و با توجه به اینکه هنوز این مسئله در سازمانهای آموزشی کشورمان مورد تحقیق و تفحص دقیق قرار نگرفته است هدف ما در این تحقیق عبارت است از:

1. بررسی عوامل استرس زای شغلی مدیران آموزشی دبیرستانهای شهر تهران
2. .مقایسه عوامل استرس زای شغلی مدیران آموزشی زن و مرد
3. مقایسه عوامل استرس زای شغلی مدیران آموزشی متخصص و غیر متخصص
4. مقایسه عوامل استرس زای شغلی مدیران آموزشی با سنوات خدمت زیاد و کم.

سوال و فرضیات تحقیق

این پژوهش بر اساس موضوع و اهدافش از یک سوال اصلی و سه فرضیه فرعی تشکیل گردیده است.

• سوال اصلی تحقیق

از نظر مدیران آموزشی عوامل زیر تا چه میزان موجب استرس شغلی می شود؟

1. امکانات فیزیکی نامناسب
2. روابط نامناسب کاری
3. سنگینی کار
4. ویژگی های نقش
5. عدم امکان رشد حرفه ای
6. مسائل و مشکلات مالی

• فرضیات فرعی تحقیق

1. عوامل ایجاد کننده استرس در بین مدیران زن و مرد متفاوت است.
2. عوامل ایجاد کننده استرس در بین مدیران متخصص و غیر متخصص متفاوت است.
3. عوامل ایجاد کننده استرس در بین مدیران با سنوات خدمت کم و سنوات خدمت زیاد متفاوت است.

تعریف واژه های اساسی

• استرس- هر نوع فشار روانی یا جسمی، که درجه آن از نظر قدرت یا تداوم از حد ظرفیت سازشی ارگانیسم فراتر رود و به ناسازگاری یا اختلال منجر شود. (پرومود باترا، 1375، ص 5)
• استرس‌زا ـ هر عاملی که بتواند به شکلی واکنش استرس را در فرد بر انگیزد استرس‌زا نامیده می شود. ( احمدی ، 1375، ص 15)
• استرس شغلی ـ کنش متقابل بین شرایط کار و ویژگی های فردی شاغل به گونه‌ایست که خواسته های محیط کار بیش از آن است که فرد بتواند از عهده آنها بر آید. (آرراس، 1377، ص17)
• محیط فیزیکی سازمان ـ در پژوهش حاضر شامل عواملی همچون نور ، سر و صدا ،‌تهویه ، معماری و استحکام ساختمان، امکانات آموزشی و پژوهشی ، طراحی و چیدمان کلاس و غیره می باشد.
• سنگینی کار ـ شامل دو جزء گرانباری و کم باری نقش می باشد.در گرانباری نقش فرد یا مهارت لازم برای انجام کار را ندارد یا اینکه وقت کافی برای انجام کارهایش را ندارد و کم باری نقش وضعیتی است که در آن از مهارتهای شخصی به طور تمام و کامل استفاده نمی‌شود. (آرراس، 1377، ص74)
• عدم امکان رشد حرفه ای ـ یا توقف شغلی وضعیتی است که در آن افراد احساس می‌کنند محبوس شده اند ، زیرا کاری که آنها انجام می دهند همواره همین بوده و هست. (آرراس، 1377، ص 95)
• روابط نامناسب کاری ـ یعنی محیط کار جوی را به وجود می آورد که فرد نمی تواند در آن روابط صمیمانه و توام با اعتماد با همکاران، زیر دستان و روسای خود داشته باشد.
• ویژگی های نقش ـ شامل ابهام نقش و ناسازگاری نقش می باشد. در ابهام نقش ، فرد نمی داند که چه انتظاری از وی برای انجام شغل اش دارند.و ناسازگاری نقش زمانی رخ می دهد که تن دادن به مجموعه ای از الزامهای شغلی با پذیرش مجموعه دیگری از الزامهای شغلی ، مغایر و یا به کل ناممکن باشد. (آرراس، 1377، ص75)
• مسائل  مالی ـ در پژوهش حاضر مسائل مالی، شامل تخصیص منابع مالی و انسانی جهت آموزش و پرورش، مسائل مربوط به تامین هزینه های زندگی مدیران، تجهیزات اداری و آموزشی و امکانات رفاهی می باشد.
• متخصص ـ منظور از متخصص در این پژوهش کسی است که تحصیلات دانشگاهی وی مدیریت آموزشی می باشد.
• سنوات خدمت ـ در پژوهش حاضر به طور قراردادی مدیرانی که بیشتر از ده سال از مدیریت آن می گذرد  را با سابقه و مدیرانی که کمتر از این میزان مدیریت کرده‌اند کم سابقه در نظر گرفته شده است.

پیشنهادات

در سالهای اخیر سازمانها به طور روزافزون درکار آماده کردن برنامه‌هایی برای مدیریت استرس هستند. و برخی چنین اظهار نظر کرده‌اند که بسیاری از برنامه های فعلی مدیریت استرس در سازمانها تنها مردم‌هایی هستند برای دردی به نام استرس. به بیان دقیق تر، راههای مداخله‌ای که در برنامه‌های فعلی مدیریت استرس پیش‌بینی شده‌اند، در واقع از جنبه‌های گوناگون نارسا از کار در‌آمده‌اند. اول اینکه، در بسیاری از سازمانها این برنامه‌ها ماهیتی درمانی دارند، و در نتیجه زمانی به کار می‌آیند که کارکنان دستخوش آثار زیان‌آور استرس شده‌اند و باید چاره‌ای بر ایشان اندیشید، رویکرد درست آن است که پیش از رخ دادن استرس از آن جلوگیری شود.

اشکال دیگری که در برنامه‌های مدیریت استرس دیده می‌شود، این است که سازمانها در برنامه‌هایی که به این منظور تهیه می‌کنند، شرایط و نیازهای گروههای مختلف کارکنان را یکسان می‌بینند. به بیان دیگر، تفاوت و تنوع گروههای مختلف کارکنان نادیده گرفته می‌شود. (آرراس، 1377، ص154)

پیشنهاداتی که در این قسمت ارائه می‌گردد مبتنی بر یافته‌های پژوهش و مطالعات محقق در طول اجرای پژوهش می‌باشد. این پیشنهادات در دو قسمت اجرایی و پژوهش ارائه می‌گردد.

• پیشنهادات اجرایی

چنانکه دیدیم نتایج حاصل از آزمون سوال اصلی تحقیق نشان داد که در سطح معناداری نزدیک به صفر تفاوت بین میانگینهای رتبه ای عوامل: شرایط فیزیکی نامناسب، سنگینی کار، عدم امکان رشد حرفه ای، روابط نامناسب کاری، ویژگی های نقش و مسائل مالی معنادار است. بنابراین طبق نتایج بدست آمده می توانیم پیشنهادات زیر را ارائه نماییم.

1. هماهنگ نمودن کار با سطح حقوق و تامین نیازهای اولیه زندگی مدیران آموزشی
2. ارائه تسهیلات رفاهی و تفریحی برای مدیران
3. فراهم نمودن شرایط و امکانات لازم برای رشد و ترقی سطح علمی و شغلی مدیران
4. برقراری ارتباطات دوسویه بین مدیران مدارس و مسئولین آموزش و پرورش
5. برقراری جلسات منظم در طول سال برای مدیران و کارکنان مدرسه و تشویق آنان به ابراز مشکلات و نارساییهای موجود در محیط کار.
6. ایجاد محیطی دوستانه در مدرسه، بطوریکه مدیر، دبیر،دانش‌آموز و حتی والدین دانش‌آموزان به همدیگر اعتماد داشته باشند.
7. سبک کردن کار مدیران از طریق تفویض اختیار به معاونان مدرسه
8. واگذاری مشاغل به افراد در راستای مهارتهای آنان
9. دادن اختیارات متناسب با مسئولیتهای محوله به مدیران
10. حفظ و نگهداری شرایط فیزیکی مطلوب برای انجام کار

• پیشنهادات پژوهشی

1. سایر پژوهشگران می‌توانند، تأثیر عوامل استرس‌زای شغلی را بر متغیرهای چون کنترل و سرپرستی در مدیریت، روحیه کارکنان، انگیزه، توانایی در انجام امور، نحوه انجام وظایف، اثربخشی، کارآیی، رهبری و .. بررسی نمایند.
2. عوامل استرس‌زای شغلی مدیران و مسئولان آموزش و پرورش نیز مورد ارزیابی قرار گیرد.
3. این پژوهش در مقاطع راهنمایی و ابتدایی نیز انجام گیرد.
4. عوامل استرس‌زای فردی و اجتماعی مدیران آموزشی نیز مورد پژوهش قرارگیرد.
5. تأثیر عواملی از قبیل نبود آموزش‌های جدید، نبود بازخورد عملکرد و ورود فن‌آوریهای جدید بر میزان استرس مدیران. مورد بررسی قرار گیرد.
6. ارزیابی و مقایسه عوامل استرس‌زای شغلی مدیران مدارس عادی و غیر انتفاعی
7. بررسی میزان آشنایی مدیران آموزش و پرورش و مدیران مدارس با مدیریت استرس

محدودیت‌های تحقیق

در این پژوهش علاوه بر محدودیتهای که بر کلیه تحقیقات در علوم انسانی حاکم است موارد دیگری را نیز می‌توان برشمرد از مجله:

1. نبودن آزمون استاندارد و میزان شده در ارتباط با اندازه‌گیری استرس مدیران
2. حاکم بودن روحیه تحقیق در میان مدیران مدارس
3. عدم دسترسی به همه سوابق تحقیقاتی پیرامون موضوع
4. متفاوت بودن شرایط عاطفی و روحی افراد به هنگام پاسخگویی به پرسشها
5. مشکل محافظه کاری افراد در پاسخ به سؤالات پرسشنامه
6. مشکلات مالی، پراکندگی جغرافیایی مدارس و کمبود وقت و زمان
7. جامعه آماری، محدود به دبیرستانهای عادی و دولتی شهر تهران

فصل اول– کلیات تحقیق

• مقدمه – 1
• بیان مساله – 2
• ضرورت و اهمیت موضوع – 3
• اهداف پژوهش – 4
• سوال و فرضیات پژوهش – 5
• تعریف واژه های اساسی – 6

فصل دوم– مبانی نظری تحقیق

• مقدمه – 9
• تاریخچه استرس – 10
• استرس – 13
• ماهیت فشار روانی – 15
• نظریه های استرس – 16
• استرس به عنوان پاسخی درونی – 16
• عوامل محیطی استرس – 18
• استرس به عنوان کنش متقابل – 18
• مدل خبرپردازی – 20
• مقابله به عنوان پاسخی درونی – 21
• مقابله متکی بر منابع محیط – 22
• مقابله از راه کنش متقابل – 22
• فیزیولوژی فشار روانی – 23
• شخصیت نوع B,A – 26
• علائم و نشانه های استرس – 27
• عوامل موثر در تشدید یا کاهش فشار روانی – 29
• علل استرس – 30
• ده فرمان برای کنترل استرس – 32
• استرس شغلی – 34
• تقسیم بندی مشاغل بر حسب استرس – 36

• رابطه میان استرس و قابلیت اجرای کار – 37
• عوامل استرس زای شغلی – 39
• حوزه اجتماعی و فرهنگی – 40
• از خود بیگانگی و بی‌هنجاری – 40
• آب و هوا، رژیم غذایی و عوامل مشابه آن – 41
• جابجایی مکرر – 41
• رانندگی – 41
• زندگی در شهر در مقایسه با زندگی در روستا – 41
• حوزه خانواده – 42
• حوزه شغلی – 43
• ویژگیهای نقش – 44
• ویژگیهای شغل – 46
• روابط میان- فردی – 47
• جو و ساختار سازمانی – 48
• روشهای مدیریت منابع انسانی و فناوری و خصوصیات مادی – 49
• فناوری خصیصه های مادی – 51
• هزینه های استرس شغلی – 53
• استراتژیهای مقابله با استرس در سازمان – 54
• پیشینه تحقیقات – 56
  • تحقیقات خارجی – 56
  • تحقیقات داخلی – 59
• خلاصه فصل – 62

فصل سوم– روش تحقیق

• مقدمه – 64
• روش تحقیق – 64
• جامعه تحقیق – 65
• نمونه و روش نمونه گیری – 65
• روش و ابزار گردآوری اطلاعات – 67
• پرسشنامه – 68
• تعیین اعتبار و روایی – 69
• روشهای آماری تجزیه و تحلیل داده ها – 70

فصل چهارم– تجزیه و تحلیل داده های تحقیق

• مقدمه – 72
• الف- توصیف ویژگیهای جمعیت شناختی – 72
• ب- بررسی آماری سوال و فرضیات تحقیق – 83
• بررسی آماری سوال اصلی تحقیق – 83
• بررسی آماری فرضیات تحقیق – 84
• نتیجه گیری – 90

فصل پنجم– نتیجه گیری و پیشنهادات

• مقدمه – 91
• خلاصه – 92
• نتیجه گیری – 93
• پیشنهادات – 97
• پیشنهادات اجرایی – 97
• پیشنهادات پژوهش – 98
• محدودیتهای تحقیق – 99
• منابع فارسی – 100
• منابع لاتین – 104
• ضمائم

فهرست جداول

• جدول 1-3: حجم آمار و نمونه پنج ناحیه آموزش و پرورش – 67
• جدول 2-3: عوامل استرس زای شغلی و سوالات مربوطه – 69
• جدول 1-4: توزیع فراوانی نمونه پژوهش برحسب جنسیت – 72
• جدول 2-4: توزیع فراوانی نمونه پژوهش بر حسب تحصیلات – 74
• جدول 3-4: توزیع فراوانی نمونه پژوهش بر حسب رشته تحصیلی – 76
• جدول 4-4: توزیع فراوانی نمونه پژوهش برحسب سنوات مدیریت – 78
• جدول 5-4: شاخص نمرات توصیفی عوامل استرس زا بر حسب جنسیت – 80
• جدول 6-4: شاخص نمرات توصیفی عوامل استرس زا بر حسب تخصص – 81
• جدول 7-4: شاخص نمرات توصیفی عوامل استرس زا بر حسب سنوات مدیریت – 82
• جدول 8-4: بررسی عوامل استرس زای شغلی مدیران – 83
• جدول 9-4: بررسی میانگین های رتبه ای عوامل استرس زا به تفکیک جنسیت و نتایج آزمون U- مان ویتنی – 85
• جدول 10-4: بررسی میانگین های رتبه ای عوامل استرس زا به تخصص و نتایج آزمون U- مان ویتنی – 87
• جدول 11-4: بررسی میانگین های رتبه ای عوامل استرس زا به سنوات خدمت و
• نتایج آزمون U- مان ویتنی – 89

فهرست اشکال

• نگاره شماره 1-2: استرس به عنوان پاسخ درونی – 17
• نگاره شماره 2-2: مدل تاثیر متقابل – 20
• نگاره شماره 3-2: فیزیولوژی استرس – 24
• نگاره شماره 4-2: رابطه میان استرس و قابلیت اجرای کار – 28
• نگاره شماره 5-2: عاملهای مادی استرس در محیط کار – 52

منابع

• فارسی

1. آر. راس، رندال و آلتمایر، الیزابت ام، استرس شغلی، غلامرضا خواجه پور (مترجم). تهران: انتشارات سازمان مدیریت صنعتی. چاپ اول، 1377.
2. ابزری، مهدی وابراهیمی کنی،الهام. بررسی آثار فشار روانی ناشی از عوامل سازمانی بر کیفیت تصمیم گیری مدیران. دانش و پژوهش. شماره سوم، بهار 1379.
3. احمدی، اسدالله. بررسی برخورداری مدیران مدارس متوسطه از مهارتهای مدیریت و رابطه آن با اثربخشی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شهید بهشتی، 1381.
4. احمدی، عباداله. منابع استرس مدیران آموزشی و مقایسه آن در بین زنان و مردان. پایان نامه کارشناسی ارشد مدیریت آموزشی، دانشگاه علامه طباطبایی، 1374.
5. استورا. تنیدگی یا استرس. پریرخ دادستان (مترجم). تهران: انتشارات رشد، 1377.
6. الیوت، روبرت. فشارهای روحی. شاهرخ وزیری (مترجم). تهران: نشر مترجم، 1370.
7. باترا، پرومود. رهایی از استرس. محمدرضا شیدفر (مترجم). مشهد: نشر سیاوش، 1375.
8. بست، جان. روشهای تحقیق در علوم تربیتی و رفتاری. پاشا شریفی و طالقانی (مترجمین). تهران: انتشارات رشد، 1376.
9. بوشهری، احمد. استرس و مدیریت. مدیریت. شماره 24، بهار 1376.
10. ترکاشوند، جمیله. بررسی عوامل فشارزای مدیران آموزشی در ارتباط با نقش مدیر، عوامل گروهی و مسائل مالی و تجهیزات آموزشگاه، پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه علامه طباطبائی، 75-1374.
11. جعفری، پرویز. بررسی رابطه بین استرس و عملکرد مدیران مدارس شهرستان بناب. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشکده علوم تربیتی و روان‌شناسی دانشگاه علوم طباطبایی، 1379.
12. خاکی، غلامرضا. راهنمای طرح و تدوین و نقد تحقیق. جلد اول. تهران: انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی، 1381.
13. دلاور، علی. روش تحقیق در روان شناسی و علوم تربیتی. تهران: نشر ویرایش، 1375.
14. رستمی نیا، طاهره. عوامل موجد فشارهای عصبی در کارمندان دانشگاه تربیت مدرس، پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس، 1378.
15. رشیدی، محمدمهدی. فشار روانی در محیط کار. مدیریت. شماره 36 و 37، شهریور 1378.
16. زارع نژاد، محمد. بررسی میزان فشار روانی مدیران و رابطه آن جو سازمانی دبیرستانهای پسرانه تهران. پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده علوم تربیتی و روان شناسی دانشگاه تهران، 74-1373.
17. سراج، معصومه. بررسی علل و عوامل استرس مدیران مناطق 19 گانه تهران. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه علامه طباطبائی، 1378.
18. سرمد، زهره و بازرگان، عباس. روشهای تحقیق در علوم رفتاری. تهران: انتشارات ترمه، 1379.
19. سلیمی، قربانعلی و قضاوی، منصوره. بررسی عوامل مؤثر بر استرس شغلی از دیدگاه مدیران و دبیران دبیرستانهای دولتی شهر اصفهان. دانش و پژوهش، شماره 5، پاییز 1379.
20. سیفی، شهلا. مدیریت استرس. استاندارد و کالاهای ایرانی. شماره 84، شهریور 1377.
21. طوسی،محمد علی. فشار در سازمانها. مدیریت دولتی. دوره جدید، شماره ششم، 1375.
22. علوی، امین اله، فشارهای عصبی و روانی در سازمان. مدیریت دولتی. دوره جدید، شماره بیستم، 1376.
23. علوی، امین الله. روانشناسی مدیریت. تهران: انتشارات مرکز آموزش مدیریت دولتی، 1370.
24. غفوریان، هما. عوامل استرس‌زا در مدیران. تدبیر. شماره 86، مهر 1377.
25. کراس، بلو و شیلد. روانشناسی استرس. عباس چینی (مترجم)، تهران: نشر ترمه، 1371.
26. کراون، جین و وراد، ول. غلبه بر استرس. بابک مهرآئین (مترجم). مشهد، انتشارات جاودان خرد، 1373.
27. کرلینجر، فرد، مبانی پژوهش در علوم رفتاری. حسن پاشا شریفی، جعفر نجفی زند (مترجمین). تهران: انتشارات آوای نور، 1376.
28. کوپر، کاری. مدیریت عوامل روانی ـ اجتماعی محیط کار. محمد نقی براهنی (مترجم). تهران: نشر رسانش، 1379.
29. کوپر، کاری. غلبه بر اضطراب. ماشاء الله مدیحی (مترجم). تهران: نشر یادآوران، 1370.
30. کیانی، کاووس. بررسی عوامل فشارهای عصبی مدیران و تأثیر آن بر بهره وری فردی سازمان جهاد سازندگی استان فارس. پایان‌نامه کارشناسی ارشد مدیریت دولتی. دانشکده علوم انسانی دانشگاه تربیت مدرس، 1374.
31. لو، هنری و پیر. استرس دائمی. عباس قریب(مترجم). مشهد: نشر درخشش، 1371.
32. لوتانز، فرد. رفتار سازمانی. غلامعلی سرمد (مترجم). تهران: انتشارات موسسه بانکداری ایران، 1372.
33. ملکوتی، کاظم. بررسی ارتباط استرسهای شغلی و اختلالات افسردگی و اضطراب در کارکنان بیمارستانهای دانشگاه علوم پزشکی زاهدان. اندیشه و رفتار، شماره 3 و 2، 1374.
34. نزهت، محمدرضا. بررسی میزان و منابع استرس شغلی مدیران آموزشی استان فارس. پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده تحصیلات تکمیلی دانشگاه شیراز، 1375.
35. هاشمی، حسین، اثرات فشار روانی بر عملکرد مدیران مدارس متوسطه استان سمنان. پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه علامه طباطبائی، 1374.
36. هومن، حیدرعلی. شناخت روش علمی در علوم رفتاری (پایه‌های پژوهش)، تهران: انتشارات پارسا، چاپ سوم، 1376.
37. هیلگارد واتکینسون. زمینه روانشناسی. محمد نقی براهنی (ترجم). تهران: انتشارات رشد، 1370.
38. یغما، جواد. تبیین زمینه‌های سازمانی پدیدآورنده تنش روانی در شهرداری مشهد و ارائه راهکار جهت کاهش آن. پایان‌نامه کارشناسی ارشد مدیریت دولتی، دانشکده علوم اداری دانشگاه شهید بهشتی، 1382.

• لاتین

1. Blankinship, David A. Personality Priorities, stress Management, and the Research Administrator, SRA Journal V26 n3-4 P29-35 win – SPr 1994-1995.
2. Brewer, Kristine c. Managing stress. National press publications, Inc. chester and Printed in Great Britain – 1997.
3. Chaplain, Roland P. stress and Job satisfaction among Primary Headteachers: A Question of Balance?

Journal – Citation: Education: Educational Management & Administration, V29 n2 P197-215 Apr2001.

4. Long, Bonitas. stress in the work place : Eric Oige st. Eric # : ED 414521-1995.

5.Morrow, Carol. Stress in an International School: one Administrators Approach to Its Management, International Schools Journal n27 P18-26 & Pr 1994.

6. Pollak, Ave. stress Management. ERIC#: ED368974. 1994.
7. Shapiro, Shanunal, and … , Stress Management in Medical Education: A Review of the Literature, Academic Medicine V75 n7 P748-59 Jul 2000.
8. Torell, Joseph A. Sex Roles and Perceived Job Stress of washington Elementary Principal. ERIC# : ED324765 – 1990.