مطالعه و بررسی تطبیقی قراردادهای بین‌المللی نفتی ایران با قراردادهای نفتی سایر کشورها

به دلیل اهمیت نفت که یک منبع حیاتی است قراردادهای منعقده نفتی نیز از اهمیت خاصی برخوردار است، اینکه اکثر قرارداد های نفتی جنبه بین المللی دارد لذا این قراردادها بویژه با توجه به تحولات سیاسی و اقتصادی در جهان درخور تغییرات و دگرگونی‌هایی بوده است که هر کدام از جنبه های خاصی  حائز اهمیت و مطالعه می باشد، از بررسی ابتدایی ترین قرارداد های نفتی که تحت عنوان “امتیاز Concession ” با دولتهای صاحب نفت به امضاء‌  می رسیده تا قراردادهای متداول امروزی می‌تواند زوایای مختلف این قرارداد ها را مشخص نماید، لذا این رساله بر آن است که به بررسی تطبیقی قراردادهای بین المللی نفتی ایران با قراردادهای نفتی سایر کشور ها بپردازد و ابعاد مهم حقوقی آنها را مشخص و مقایسه نماید، به منظور تحقق واقعی این بررسی تطبیقی ابتدائاً بر آن می‌باشم که به تعریف کلی و سپس بررسی ویژگی های قراردادهای بین المللی نفتی در کلیه مراحل سه گانه اکتشاف، تولید و بهره برداری بپردازم،‌ در راستای نیل به این مقصود به معرفی و بررسی ویژگیهای اقسام قرارداد های بین المللی نفتی ایران اقدام گردیده و از ابتدایی ترین قرارداد امتیاز نفتی که معروف به قرارداد  دارسی منعقده به سال 1901 می باشد تا آخرین نوع قراردادهایی که هم اکنون در صنعت نفت ایران متداول گشته و به قراردادهای“بیع متقابل Buy  Back ” موسوم گردیده است را تحلیل نموده لذا بررسی و ارزیابی اینگونه قرار دادهای نفت و گاز از منظر حقوق بین الملل مد نظر قرار گرفته است.

در نگاهی کلی مشاهده می گردد کلیه قراردادهای بین المللی نفتی ایران در دو دسته اصلی تقسیم بندی و جای  می گیرند. دسته اول موسوم به قراردادهای“ مشارکت در تولید Production  Sharing ” می‌باشند که تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران منعقد می گردیده است و دسته دیگر از قراردادها که پس از استقرار جمهوری اسلامی ایران با تشکیل وزارت نفت و به منظور حفظ، توسعه و بهره برداری ذخایر نفت و گاز انعقاد یافته که اینگونه از قراردادهای نفت و گاز عمدتاً در قالب قراردادهای خرید خدمات پیمانکاری بوده است، برای نمونه می توان به قراردادهای توسعه میدان نفتی پارس جنوبی اشاره نمود فازهای متعدد آن در قالب عقد قراردادهای بین المللی بیع متقابل تحت اجرا می باشد که مورد پژوهش و تحلیل قرار می گیرد.

لازم به یادآوری است برخلاف قراردادهای مشارکت در تولید که هم اکنون بر اساس قوانین مصوب داخلی انعقاد آن ممنوع می باشد لیکن قراردادهای خرید خدمات خارجیان موسوم به پیمانکاری که اولین بار در اوت 1966 ( مرداد ماه 1345 ) تحت عنوان “ اراپ ERAP ” بین شرکت ملی نفت ایران و شرکت دولتی تحقیقات و فعالیتهای نفتی فرانسه منعقد گردید، هم اکنون نیز مشابه آن  به عنوان خرید خدمات پیمانکاری منعقد می گردد، طی فصلهای متعدد علل اصلی عقد در قالب اینگونه قراردادها و انواع آن ذکر می گردد، مزایا، معایب ویژگیهای این نوع جدید قراردادی که بیع متقابل نام گرفته است و از گونه قراردادهای خرید خدمات می باشد با قرار دادهایی از این دسته که تا قبل از  وقوع انقلاب اسلامی تحت  عناوین دیگر منعقد می گردید مورد ارزیابی قرار گرفته است.

این رساله بر آن می باشد تا ضمن تطبیق انواع قراردادهای نفتی ایران با یکدیگر ابتدائاً ابهامات این گونه قراردادها را بررسی نموده و سپس به مقایسه قراردادهای بین المللی ایران با سایر قراردادهای بین المللی که دیگر کشورهای نفت خیز جهان تاکنون منعقد نموده اند و یا هم اکنون می نمایند پرداخته، تجزیه و تحلیل حقوقی به عمل آورد و تا انتهای رساله بتواند در خصوص نظام حقوقی اقسام قراردادهای بین المللی نفت و گاز بررسی تطبیقی مفیدی ارائه نماید، جهت نیل به این هدف، رساله در چهار فصل مجزا به شرح ذیل تدوین گردیده است:

• فصل اول معرفی کلی نفت و اقسام قراردادهای بین المللی نفت و گاز و وجوه اشتراک و افتراق آنها را شامل می گردد
• فصل دوم به ویژگی ها و مکانیسم های قراردادهای بین المللی نفتی  ایران و بررسی اقسام این عملکرد‌ها اختصاص یافته است.
• فصل سوم  ماهیت حقوقی قانون حاکم و روش های حل اختلاف در قراردادهای بین المللی نفت وگاز را مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار می دهد.
• فصل چهارم اهم برخی شرایط و مقررات حاکم بر قراردادهای بین المللی نفت و گاز را مد نظر داشته به منظور مقایسه این مختصات، به پژوهشی تطبیقی در مفاد قراردادهای سایر کشورهای نفت خیز مبادرت می نماید لذا در بخش پایانی این فصل با طرح نمونه ای از قراردادهای بین المللی نفت و گاز جمهوری آذربایجان طی دو مبحث نظام  سرمایه گذاری در قراردادهای نفتی جمهوری آذربایجان و همچنین چگونگی انعقاد این نوع از قراردادهای بین المللی نفتی در  قالب “مشارکت در تولید” آن کشور مورد بررسی قرار می گیرد.

جهت تدوین این رساله که به روش کتابخانه‌ای تهیه گردیده دو روش توصیفی تحلیلی بکار برده شده است، در آخر پایان نامه به نتیجه گیری کلی پرداخته، پس از آن “پیوستها” شامل جدولی که در متن رساله به آنها اشاره گردیده و مورد استناد بوده اند آمده و در انتها با ارائه فهرست اهم  منابع و ماخذی که برای تهیه این رساله مورد استفاده قرار گرفته اند به این وظیفه پژوهشی خاتمه بخشیده شده است.

کلمه “نفت” در زبانهای متداول امروز دارای بار معنایی ویژه خود می‌باشد در زبانهای فرانسه و انگلیسی نفت را پترول Petrol و پترولیوم Petroleum می‌خوانند که از پیوستگی دو کلمه با ریشه “Petros” بمعنی سنگ و “Oleum” بمعنی روغن، واژه ترکیبی (روغن سنگ) بدست می‌آید.

نفت منشأ آلی فسیلی دارد و از دو ماده کربن و هیدروژن تشکیل می‌گردد، دلیل اطلاق «مواد هیدروکربوریی به مواد نفتی نیز همین ترکیب کربن و هیدروژن است. مایع نفت به عقیده بعضی از دانشمندان در اثر قرار گرفتن بقایای حیوانات و نباتات ذره‌بینی بنام “پلانکتون” در لایه‌های رسوبی زمین و انجام فعل و انفعالات شیمیایی تحت فشار زیاد و حرارت به وجود می‌آید این لایه‌ها که نفت در آنها جمع می‌شود، در طبقات سنگهای آهکی متخلخل و سنگهای ماسه‌ای قرار دارند، که در اصطلاح آنها را لایه نفت‌زا یا «مادر سنگ» می‌نامند.

“بنابر نظر زبان شناسان کلمه‌ “نفت” ریشه در زبان اوستایی دارد چرا که در این زبان کلمه Nepta معنی روغن معدنی است، از آنجا که دستور زبان عربی فاقد چهار حروف الفبایی «پ» «چ» «گ» «ژ» می‌باشد کلمه‌“نپتا” بعدا که به ادبیات عرب منتقل گردید، توسط عرب زبانان بصورت «نفت» مورد استعمال قرار گرفته است.”[1]

هرودوت تاریخ‌نویس مشهور یونانی سابقه آشنایی و زمان استفاده انسان از نفت را بیش از چهار هزار سال پیش از میلاد مسیح یعنی شش هزار سال قبل ذکر کرده است، “تقریبا همه مورخین قدیمی از جمله “پلوتارک”، “استرابو”، “پلینی” و دیگران از نفت نامبرده و هر یک شرحی از کاربرد آن را ذکر نموده‌اند، ایرانیان و رومیان باستان برای پرتاب گلوله‌های آتشین در جنگها با استعمال نفت آشنایی داشته تا آنجا که قیر اندود کردن نوک پیکانها و سپس روشن کردن آن و شلیک به سوی چادرهای استقرار دشمن روش متداول بوده است.” [2]

روند تاریخی نفت

اهمیت حیاتی که نفت در عصر صنعتی امروز دنیا پیدا کرده بر هیچکس پوشیده نیست و تعداد محصولاتی که امروزه از نفت و گاز، بخصوص در صنعت پتروشیمی تهیه و مشتق می‌گردد ارزش این ماده حیاتی را به مثابه خون در جسم آدمی نشان می‌دهد کافیست برای یک روز تولید نفت قطع گردد تا معلوم شود حیات بشر در آستانه هزاره سوم میلادی چگونه به محصولات آن وابسته است.

اقتصاد نفت

در طول قرن بیستم، نفت چه از نظر تحولات در عقد قراردادهای حقوقی و چه از نظر وقوع تحولات سیاسی و اقتصادی نقش مهم و تعیین کننده‌ای در سرنوشت کشورهای نفت‌خیز ایفاء نموده است زیرا از نظر کشورهای تولید کننده بارزترین ویژگی نفت، صدور و درآمد حاصل از آن است که این درآمد ناشی از عوامل تولیدی نیست بلکه این درآمد در حقیقت نوعی اخذ بهره مالکانه است که دولت این کشورها آنرا از بازار جهانی دریافت می‌کنند و چون این مبالغ به صورت ارز پرداخت می‌شود و دولت نیز به عنوان گرداننده این اقتصاد تک محصولی می‌باشد بنابراین مصرف، پس‌انداز، سرمایه‌گذاری و واردات بطور روزافزون به آن «تک محصول» وابسته می‌گردد.

تعریف و اقسام قراردادهای بین‌المللی نفت و گاز، وجوه اشتراک و افتراق آنها

«کلمه قرارداد معادل است با کلمات انگلیسی Treaty، Convention و Agreement. کلمه عقد یا معامله معادل با کلمه انگلیسی Contract و کلمه پروتکل معادل کلمه Protocol و جمله مبادله یادداشت معادل جمله EXCHANGE of NOTE انگلیسی است. تمام کلمات و جملات بالا در فارسی و انگلیسی به خوبی شناخته شده و مورد عمل است و معانی آنها هم بطور مطلق مورد نظر است.»3

اصطلاح قرارداد که بین دول و موسسات عمومی با اشخاص خصوصی خارجی بکار رفته است با عبارات انگلیسی State Contract و ‍Public Contract معادل می‌باشد.

همه اسامی بالا دارای صفت الزامی قراردادها بوده و اجرای آنها تعهدآور است.

انواع قراردادهای دولتی

قراردادهای را که بوسیله دولت امضاء می‌شود شاید بتوان به سه دسته تقسیم کرد:

1. قراردادهایی که دول با دولت‌های دیگر و سایر تابعین حقوق‌ بین‌الملل منعقد می‌نمایند و این نوع قراردادها و تعهدات تابع حقوق بین‌الملل عمومی هستند.
2. قراردادهایی که دولت‌ها در داخل خاک خود با اشخاص غیر تابعین حقوق بین‌الملل تنظیم می‌نمایند و جز عوامل حقوق داخلی هیچ عامل دیگری را در آن دخالت نمی‌دهند که این  قراردادها تابع حقوق داخلی کشور امضاء کننده قرارداد است.
3. قراردادهایی که دولت‌ها با اشخاص خصوصی خارجی اعم از حقوقی و یا حقیقی منعقد می‌نمایند و با میل و اراده قبول می‌کنند که روابط ایجاد شده از آن قرارداد تابع احکام حقوقی غیر از احکام حقوق ملی و داخلی آنها باشد که این قراردادها «قراردادهای بین دول و موسسات عمومی دولتی با اشخاص خصوصی خارجی» یا قراردادهای نیمه بین‌المللی هم نامیده شده‌اند و قراردادهای نفتی مورد بحث نیز جزء همین دسته ذکر می‌گردند و چون دارای خصیصه بین‌المللی نیز می‌باشند International Oil Contract به آنها اطلاق می‌شود.

ارکان قرارداد بین‌المللی

هر قرارداد بین‌المللی دارای چهار رکن است بشرح زیر:

• اول: دول امضاء کننده قرارداد بین‌المللی باید بر طبق حقوق بین‌المللی قابلیت امضاء قرارداد را داشته باشند.
• دوم قصد طرفین باید این باشد که بر طبق حقوق بین‌المللی عمل کنند.
• سوم حاکمیت اراده و قصد و رضای طرفین باید تلاقی نماید و متحد شود و چنانچه قصد و رضا در یک زمان تلاقی ننماید دیگر به آنچه عمل شده قرارداد نمی‌توان گفت بلکه در اصطلاح حقوق بین‌المللی اینگونه اعمال را «Unilateral Declaration» می‌گویند که به معنای اعلام سیاست یا تصمیم یک طرفه است و آنهم بجای خود الزام‌آور است و این مورد از مواردی است که قواعد حقوق بین‌المللی با قواعد حقوق خصوصی اختلاف دارند زیرا در حقوق خصوصی عقود باید دو طرف داشته باشند تا تعهد‌آور باشند.
• چهارم: قصد و نیت طرفین در قبول تعهدات بین‌اللملی باید بر این مبنا باشد که تعهدات و حقوق قانونی برای خود ایجاد کنند و همین ویژگی یک قرارداد بین‌المللی را از یک «اعلامیه» مانند «منشور آتلانتیک» که صرفاً یک اعلام سیاست است و تنها یک تعهد اخلاقی بر مبنای قول و شرافت (Gentleman Agreement) می‌باشد متمایز می‌کند.

نتیجه‌گیری

اصولاً هیچ قراردادی به خودی خود، خوب یا بد نیست، بلکه “نوع یک قرارداد نفتی فقط نشانگر چارچوب و پیمانه‌ای می‌باشد بمنظور تقسیم منافع که از یک همکاری ایجاد شده بدست می‌آید، این همکاری سندی دارد که به آن «قرارداد» می‌گویند پس در این صورت،اینکه چه نوع قراردادی تحت چه شرایطی بتواند منافع هر یک از طرفین قرارداد را تأمین کند و به بیان دیگر این واقعیت که ظرف قرارداد با چه مظروفی پر خواهد شد به عوامل متعددی بستگی دارد”،[4] در نتیجه قرارداد محصول این عوامل متعدد می‌باشد. شرکت‌های نفتی و کشورهای میزبان با توجه به شرایط متفاوت به انعقاد یکی از این انواع متفاوت قرارداد علاقه‌مندی نشان می‌دهند، اماگرایش به عقد «این» یا «آن نوع قرارداد» لزوماً به معنای بهترین نوع انتخاب شده، نمی‌باشد.

عوامل متعددی در این مورد دخیل می‌باشند که عبارت است از اینکه: دولت صاحب نفت از چه مناسبات سیاسی اقتصادی در عرصه روابط بین‌الملل برخوردار است و همچنین قوانین داخلی کشور میزبان انعقاد چه شکل خاصی از قرارداد را ممکن و از عقد چه نوع  از انواع قراردادها ممانعت به عمل می‌آورد. “عامل خطرپذیری به طور عام و عامل خطرپذیری اکتشاف به طور اخص نیز از متغیرهای مؤثر در نوع قرارداد و تعیین نرخ‌های مندرج در آن محسوب می‌گردد برای مثال «فعالیت‌های اکتشافی نفت» از خطرپذیری زیادی برخوردار می‌باشند و چنانچه شرکت‌های نفتی در مناطقی که دارای ذخایر عظیم نفت هستند (مانند اکثر کشورهای شناخته‌شده عضو اوپک) بخواهند قراردادی را منعقد نمایند بدیهی است که بطور طبیعی «قرارداد امتیازی» را به عنوان چارچوب مناسب با منافع خود برای عقد قرارداد ارجحیت می‌دهند، متقابلاً به دلیل وجود میزان بالای خطر‌پذیری در فعالیت اکتشاف، کشورهای میزبان نیز «قراردادهای خدمات خطرپذیر» را ترجیح می‌دهند.”

[1] ذوقی، ایرج، “مسائل سیاسی اقتصادی نفت ایران ”، چاپ پنجم، انتشارات پاژنگ، تهران، 1378، ص 11

[2] همان منبع، ص 12

3 –منصوری نراقی،محمود، «مبانی حقوقی و شرایط عمومی قراردادهای نفتی خاورمیانه» جلد اول، فصل سوم، انتشارات‌صبح امروز، 1350

[4] کتاب، “کتاب کالبد شکافی سرمایه‌گذاری صنعت نفت”، ص 39.

• مقدمه – 1

فصل اول

• کلیات، تعریف
• بخش اول: کلیات و مفاهیم – 5
• مبحث اول) روند تاریخی نفت – 6
• مبحث دوم) اقتصاد و مالکیت نفت – 12
• گفتار اول: اقتصاد نفت
• گفتار دوم: مالکیت نفت – 14
• بند اول ـ مالکیت نفت از دیدگاه حقوق اسلام
• بند دوم ـ مالکیت نفت از دیدگاه حقوق ایران – 15
• بند سوم ـ مالکیت نفت از دیدگاه حقوقی کشورهای غرب – 17
• بخش دوم: تعریف و اقسام قراردادهای بین المللی نفت و گاز، وجوه اشتراک و افتراق آنها – 19
• مبحث اول) تعریف
• گفتار اول: سیستم‌های حقوقی قراردادهای بین المللی نفت و گاز – 20
• بند اول ـ سیستم‌های امتیازی – 21
• بند دوم ـ قراردادهای امتیازی نوین – 22
• بند سوم ـ متن امتیاز نامه – 25
• بند چهارم ـ انواع امتیاز نامه
• گفتار دوم: سیستم‌های قراردادی – 31
• بند اول ـ قراردادهای مشارکت در تولید
• بند دوم ـ قراردادهای مشارکت در سرمایه‌گذاری – 34
• بند سوم ـ قراردادهای خدماتی – 35
• مبحث دوم) اقسام قراردادهای بین المللی نفتی ایران، وجوه اشتراک و افتراق آنها – 39
• گفتار اول: اقسام

• گفتار دوم: وجوه اشتراک و تمایز قراردادهای بین‌المللی نفتی – 49

فصل دوم

• ویژگی‌ها و مکانیزمهای قراردادهای بین المللی نفتی ایران
• بخش اول: ویژگیهای قراردادهای اولیه نفتی ایران تا قبل از ملی شدن صنعت نفت ایران – 54
• مبحث اول) ویژگیهای قرارداد 1901 دارسی
• مبحث دوم) ویژگیهای قرارداد 1933 شرکت نفت ایران و انگلیس – 59
• مبحث سوم) ویژگیهای قرارداد نفتی ایران و شوروی – 63
• مبحث چهارم) ویژگیهای قرارداد الحاقی گس-‌گلشائیان – 64
• بخش دوم: ویژگیهای قراردادهای بین‌الملی نفتی ایران پس از ملی شدن صنعت نفت ایران – 67
• مبحث اول) ویژگیهای اصل ملی شدن صنعت نفت ایران
• گفتار اول: ویژگیهای قرارداد کنسرسیوم 1954 – 70
• مبحث دوم) ویژگیهای سایر قراردادها – 75
• گفتار اول: ویژگیهای قراردادهای پنج گانه خلیج فارس
• گفتار دوم: ویژگیهای قراردادهای شش گانه – 78
• گفتار سوم: ویژگیهای قرارداد فروش و خرید نفت (کنسرسیوم دوم 1973) – 84
• بخش سوم: ویژگیهای قراردادهای بین المللی نفتی ایران پس از انقلاب اسلامی ایران – 87
• مبحث اول) تا قبل از اجرای برنامه اول توسعه اقتصادی
• مبحث دوم)   پس از اجرای برنامه اول توسعه اقتصادی – 88
• گفتار اول: ویژگیهای تحولات قانونی قراردادهای  نفتی ایران
• گفتار دوم: ویژگیهای قراردادهای منعقد شده بیع متقابل – 92
• بخش چهارم: بررسی تحلیلی مکانیسم‌های عملیات اکتشاف، توسعه و بهره‌برداری در قراردادهای
• بین المللی نفتی ایران و مقایسه آن با مکانیسم‌های مشابه جهانی – 95
• مبحث اول) مکانیسم‌های عملیات اکتشاف، توسعه و بهره‌برداری در قراردادهای نفت و گاز ایران
• گفتار اول: عملکرد در قالب قراردادهای مشارکت در تولید نفت ایران – 100
• گفتار دوم: عملکرد در قالب قراردادهای انجام خدمت یا پیمانکاری نفت ایران – 105
• گفتار سوم: عملکرد در قالب سایر قراردادهای اکتشاف و توسعه و بهره‌برداری نفت ایران – 107
• مبحث دوم) مقایسه با مکانیسم‌های مشابه در جهان – 112
• گفتار اول: شیوه توسعه مشارکت منابع نفت و گاز – 113
• گفتار دوم: شیوه تعیین یک مقام مشترک – 114
• گفتار سوم: شیوه عملیات به روش Unitization – 115

فصل سوم

•  – قانون حاکم و روش‌های حل اختلافات در قراردادهای بین‌المللی نفت و گاز
• بخش اول: قانون حاکم بر قراردادهای بین‌المللی نفتی و شرط ثبات – 118
• مبحث اول) تعیین قانون حاکم و تحولات آن در قراردادهای بین‌المللی نفتی ایران و قیاس با
•  – قراردادهای نفتی کشورهای نفت خیر جهان
• مبحث دوم) شرط ثبات و نقش آن در آراء بین‌المللی قضایی – 131
• بخش دوم: روش رسیدگی به اختلافات ناشی از سلب مالکیت و ملی کردن – 142
• مبحث اول) مفهوم و اقسام سلب مالکیت
• گفتار اول: سلب مالکیت و مصادیق آن – 143
• بند اول ـ سلب مالکیت در حالت اضطرار به شرط پرداخت غرامت (ضبط اموال)
• بند دوم ـ سلب مالکیت بدون جبران خسارت (مصادره اموال) – 144
• گفتار دوم: سلب مالکیت غیرمستقیم و ملی کردن – 146
• بند اول ـ سلب مالکیت غیر مستقیم
• بند دوم ـ ملی کردن موضوع مالکیت – 147
• بند سوم ـ پرداخت غرامت به صاحب امتیاز – 150
• بند چهارم- آثار حقوقی عمل ملی کردن – 152
• مبحث دوم) مراجع حل و فصل اختلافات ناشی از قراردادهای بین‌المللی نفت و گاز – 153
• گفتار اول: روش رجوع به دادگاه
• گفتار دوم: روش سازش – 155
• گفتار سوم: روش رجوع به داوری
• بند اول ـ حل و فصل اختلافات بین‌المللی نفتی به روش سازش در دعوی سافایر –  157
• بند دوم ـ بررسی تجزیه و تحلیل قانون حاکم به روش رجوع به داوری بین‌المللی
• و سازش نفتی طی دو دعاوی خمکو و کنسرسیوم نفتی 1973 ایران
• بند سوم- نمونه حل و فصل اختلافات بین المللی نفتی ایران
• به روش رجوع به دادگاه بین‌المللی لاهه و سازش – 162

فصل چهارم

•  – بررسی تطبیقی برخی شرایط و مقررات حاکم بر قراردادهای بین‌المللی نفت و گاز
• بخش اول: بررسی تطبیقی «درآمد و فروش نفت» در قراردادهای بین المللی نفت و گاز – 165
• مبحث اول) شرایط مالی در قراردادهای بین‌المللی نفت و گاز
• گفتار اول: روش تعیین قیمت نفت – 169
• گفتار دوم: چگونگی پرداخت حق الامتیاز در قراردادهای نفتی – 173
• گفتار سوم: مالیات در قراردادهای بین‌المللی نفتی – 180
• بند اول ـ نمونه پرداخت مالیات در قرارداد کنسرسیوم ایران 1333 – 183
• بند دوم ـ چگونگی پرداخت مالیات در سایر نقاط خاورمیانه – 184
• بند سوم ـ ادوار سه گانه تقسیم منافع در قراردادهای نفتی تا قبل از انقلاب اسلامی – 186
• مبحث دوم) شرایط غیر مالی در قراردادهای بین‌المللی نفت و گاز – 188
• گفتار اول: مسئله استرداد تدریجی اراضی در قراردادهای بین‌المللی نفتی –  195
• گفتار دوم: مسئله استخدام اتباع کشور طرف قرارداد – 200
• گفتار سوم: مسئله ترک قرارداد یا امتیاز – 202
• گفتار چهارم: مسئله مباشرت دولت در قراردادهای نفتی – 206
• گفتار پنجم: مسئله حق انتخاب هیئت مدیره شرکت نفتی در قراردادهای بین‌المللی نفتی – 207
• مبحث سوم) منافع مخصوص در قراردادهای بین‌المللی نفت و گاز – 211
• گفتار اول: بررسی منافع مخصوص در قراردادهای نفتی ایران – 212
• گفتار دوم: چگونگی منافع مخصوص در سایر کشورهای خاورمیانه – 215
• بخش دوم: بررسی تطبیقی نرخ بازگشت سرمایه در قراردادهای بین‌المللی نفت و گاز – 220
• مبحث اول) نرخ بازگشت سرمایه در قراردادهای نفتی «مشارکت در تولید» – 221
• گفتار اول: نرخ بازگشت سرمایه در انواع «قراردادهای مشارکت در تولید کشورهای جهان» – 222
• گفتار دوم: نرخ بازگشت سرمایه در «قراردادهای بین‌المللی نفتی
•  پیمانکاری خرید خدمات بیع متقابل ایران» – 223
• بخش سوم: بررسی قراردادهای بین‌المللی نفت و گاز جمهوری آذربایجان – 224
• مبحث اول) نظام سرمایه‌گذاری در قراردادهای نفتی جمهوری آذربایجان – 225
• مبحث دوم) نفت و گاز فلات قاره جمهوری آذربایجان و سهام شرکت سوکار در «شرکت مشارکت در تولید» – 226
• نتیجه‌گیری – 229
• ‍پیوست‌ها – 235
• فهرست منابع و مآخذ – 247
• منابع فارسی
• منابع انگلیسی – 249

منابع

منابع فارسی

• کتاب ها

1. «تاریخچه و متن قراردادهای مربوط به نفت ایران»، کتاب سفید، انتشارات شرکت ملی نفت ایران، تهران، 1344.
2. اخوی، احمد، «تجارت بین‌الملل، استراتژی بازرگانی و توسعه اقتصادی»، ناشر موسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی، تهران 1373.
3. رزاقی، ابراهیم، «اقتصاد ایران»، نشر نی، تهران 1376.
4. روحانی، فؤاد، «تاریخ ملی شدن صنعت نفت ایران»، چاپ دوم، ناشر: شرکت سهامی کتابهای جیبی، تهران، 1353.
5. فاتح، مصطفی، «پنجاه سال نفت ایران»، چاپ دوم، تهران، انتشارات پیام، 1358.
6. روحانی، فؤاد، «تاریخ اوپک»، ترجمه منوچهر روحانی، شرکت سهامی کتابهای جیبی، تهران، 1353.
7. الجبیر الصباح، سالم، «امارات، خلیج فارس و مسئله نفت»، ترجمه علی بیگدلی، انتشارات میراث ملل، تهران، 1368.
8. چرچیل، رابین و آلن‌لو، «حقوق بین‌الملل دریاها»، ترجمه بهمن آقایی، نشر دفتر مطالعات  سیاسی و بین‌المللی،تهران، 1367.
9. خلعتبری، فیروزه، «اقتصاد نفت»، انتشارات دانشگاهی، 1367.
10. رئیس طوسی، رضا، «نفت و بحران انرژی»، چاپ دوم، سازمان انتشارات کیهان، تهران، زمستان 1363.
11. گرامی، محمدعلی، «مالکیتها»، نشر روح، قم، 1358.
12. موحد، محمدعلی، «نفت ما و مسائل حقوقی آن»، انتشارات خوارزمی، تهران، 1353.
13. موحد، محمدعلی، «درسهایی از داوریهای نفتی»، انتشارات دفتر خدمات حقوقی بین‌الملل ریاست جمهوری، تهران 1376.
14. نراقی، محمدمنصور، «مبانی حقوقی و شرایط عمومی قراردادهای نفتی خاورمیانه»، جلد 1، انتشارات صبح امروز، تهران، 1350.
15. شواردن، بنجامین، «خاورمیانه نفت و قدرتهای بزرگ»، ترجمه عبدالحسین شریفیان، چاپ دوم، ناشر: شرکت سهامی کتابهای جیبی، تهران، 1354.
16. مبصر، داریوش، «کالبدشکافی سرمایه‌گذاری‌های صنعت نفت»، چاپ اول، انتشارات کویر، تهران 1379.
17. اهری، حسین، «قراردادهای نفتی قیمت و درآمد»، ناشر چاپخانه کاویان، تهران 1349.
18. ذوقی، ایرج، «مسائل سیاسی اقتصادی نفت ایران»، چاپ پنجم، انتشارات پاژنگ، تهران 1378.
19. فرهنگی، حسین، «حل و فصل اختلافات داوری در قراردادهای نفتی ایران»،‌ رساله دکتری، دانشگاه تهران، 1355.
20. عیسوی، چارلز، «تاریخ اقتصادی ایران (1914-1800)»، ترجمه یعقوب آژند، نشر گستره، تهران، 1362.

• مقالات

1. محبی، محسن، «رژیم قانون حاکم دیوان داوری ایران- ایالات متحده در دعاوی نفتی و تاثیر آن در روند داوری بین‌المللی»، مجله حقوقی دانشکده حقوق،دانشگاه شهید بهشتی، شماره 28-27، تهران 1378.
2. آقازاده، غلامرضا، «نفت و خلیج فارس»، نشر دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه، تهران 1368، صفحات 66-50.
3. ملک پور، ملک رضا، «بررسی مسایل خلیج فارس در ابعاد اقتصادی»، نشر دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی»، تهران، 1368، صفحات 524-513.

انگلیسی

• کتاب ها

1. Anand, P.P. “New States and International Law” (Delhi: vikas, 1972).
2. Fox, Hazel e.t. “Joint Development of Offshore Oil and Gas a Model Agreement for States for Joint Development with Explanatory Commentary” (British Institute of International and Comparative law, London, 1990).
3. Socar Co, “Azerbaijan the Next Big Oil Play”, Published and distributed by Financial Times Energy publishing, Tottenham.

• مقالات

1. Fesharaki, Fernando, “Joint Development of Offshore Petroleum Resources: The Persian Gulf   Experience” (1987) 6 Energy.
2. Horigan, E. Jamze. “ Unitization of Petroleum Reservoirs Estuarine Across Subsea Boundary… , (1974) 7 Natural Resources lawyer.
3. Mioshi, M. “The Basic Concept of Joint Development of Hydrocarbon Resources in the Continental Shelf” (1988) 3 Int’ 1 journal of Extuatine Coastal Law.
4. Onorato, T. William, “Apportionment of an International Common Petroleum Deposit” (1977) 26 International and Comparative law Quarterly.
5. Venezuela Oil ministry, “Petroleum Legislation, South America, Basic Oil Laws and Concession Contracts” (Venezuela, 1959, II).