معماری پل ها در شهرهای مختلف

در ارتباط با شهرهائی که با رودخانه همراه بوده اند و نقش رودخانه عامل مهمی در حیات آنها داشته است پل مطرح می شود.اصفهان شهری در کنار رودخانه ی زاینده رود به همراه موقعیت خاص خویش در منطقه پر عبور از قدیم تا کنون در ارتباط با رودخانه نقش مهمی را در جهت سازه های مختلط با پل داشته است.

یهودیه و جی دو شهر در منطقه اصفهان امروزی به وسیله پل شهرستان به بخش جنوبی رودخانه زاینده رود مرتبط می شوند.

پل شهرستان دارای چندین اهمیت در منطقه به حساب می آید در درجه اول تنها راه ارتباطی با بخش جنوبی رودخانه و در درجه بعدی به عنوان مرکز کنترل در جهت ورود و خروج اجناس باجگیری شناسائی افرادی که به منطقه وارد و خارج می شود.

گفته میشود که پلی نیز در قبل از صفویه در منطقه اصفهان ساخته می شود و این پل در جای فعلی پل خواجو قرار داشته است و با طرح اندازی جدید توسط شاه عباس برای شهر اصفهان در جهت تقویت شبکه ارتباطی خویش که بر مبنای چهار باغ قرار داشته این پل مسدود می گردد که بعدها پل خواجو طراحی می شود.

البته بایستی توجه داشت که هنوز پل خواجو در این زمان طرح نبود و پل عباس آباد پلی که در این قسمت قرار داشته مورد توجه بوده است.

بستن پل خواجو به عنوان راه ارتباطی در جهت برگردان شبکه اقتصادی از جهت شرق به غرب بوده است وبعدا” که قدرت حکومتی صفوی در اصفهان پای محکم می کند شاه عباس با ساختن پل خواجو در این مکان شبکه سازی کالبدی اصفهان را کامل می سازد.

عاملی دیگری نیز در ساختن پلها در این شهر مورد توجه بوده و آن بنای این پلها به صورتی متفاوت از دیگر پلها در کشور. این عمل به صورت خاصی جامع عمل به خود پوشانده است.

الف ـ نمای پلها شباهت به کاروانسرا در دوران صفویه دارد و مخصوصا” با توجه به قسمت شاه نشین پل و بر جهان ابتدا و انتهای این شباهت بیشتر می گردد.البته این شباهت را شاید بایستی در جهت ارتباطات بین شهری مطرح می گردد و پل همین موقعیت را در دو قسمت رودخانه ایفا می کند.

ب ـ حجم پلها شبیه به حجم پلهای اروپایی قرون رنسانس است(فلورانس ـ ونیز) که در ارتباط با مردم ساخته میشوند ـ فرم غرفه هائی به عنوان فروش تفریح چایخانه ها و غیره که پلهای دوران صفویه نیز شاید در این جهت تقلید شده باشند ولی به علت موقعیت سوق الجیشی که پیدا میکند شاه عباس را از این تفکر منصرف می سازد.

این دو عامل (الف و ب ) با منظر شهری ارتباط خاصی برقرار می سازند مجموعه بیشه ها ـ رودخانه و بالاخره عمارتی میان آب حتی در این مسئله کاربران جای می رسد و مسئله ارتباطی پل در مرحله دوم قرار می گیرد. دو پل الله وردیخان و خواجو از نظر فنی ساختمان نیز در حدی مطرح می شوند که صرف نظر از عامل عبوری به عنوان پل مطرح کننده مسئله تقسیم آب تفریح و بالاخره داد و ستد مردم قرار می گیرند.بخش تقسیم آب پل خواجو شاید با جرا‍‏‎‏‏ٌت بتوان به عنوان یک شاهکار فنی ساختمانی مطرح ساخت که امروزه با پیچیدگی فراوانی در کیلومتری به چند دورتر صورت می گیرد. عامل تقسیم آب به همراه مادیها( جویهای تقسیم به اراضی آب ) در سطح منطقه جز طرحهای مهندسی و طرح انداز صفوی شیخ بهائی دانست در جمع سازه های کالبدی شهر اصفهان به خوبی قدرت حکومتی مشاهده می گردد که این قدرت با سیاست خاص برنامه ریزی شهری و با شناخت بر عوامل اقتصادی مردم که همه چیز را تابع خویش می کند چگونه قدمت و استحکام خویش را در جامعه ای پایدار ساخته و حتی بعد از انقراض قدرت حکومتی به عنوان استثنا ٌ در تاریخ این شهر با تمام آن خصوصیات با جزئی تغییرات قدرتهای حکومتی دیگر باقی و بر جا می ماند.

مراحل اهمیت رودخانه به همراه پلانش به صورت زیر می توان عنوان کرد:

• الف ـ یهودیه قلعه تبرک جی به همراه پل شهرستان پل مارنان.
• ب ـ مسجد جامع میدان کهنه، قلعه تبرک پل شهرستان،پل مارنان.
• ج ـ مسجد جامع میدان نقش جهان، چهار باغ، پل الله وردیخان.
• د ـ مسجد جامع میدان نقش جهان،چهارباغ. پل الله وردی خان،پل مارنان، پل خواجو.

چهار باغ برای شاه عباس در طرح جدید شهری که عنوان می کرد اهمیت زیادی داشت و در این جهت بود که می خواست اولاٌ قدمت و کشش شاهرگ اقتصادی بازار را از طرف شرق به غرب برگردانده شود. دوما” با تضعیف این عامل اقتصادی عامل بعدی یعنی پل شهرستان ضعیف می شد و در نتیجه دیگر آن کنترل هائی که گذشت مفهومی برای آن پل پیدا نمی کرد و پل الله وردیخان در انتهای چهارباغ اهمیت می یافت. در جهت تقویت پل الله وردیخان شاه عباس حتی به ایجاد منطقه ای ارمنی نشین در زیر رودخانه زاینده رود در بخش جنوبی غربی می کند و عبور و مرور ارامنه از پل الله وردیخان باعثی بر رونق این پل و شبکه چهارباغ می گردد.اساس شبکه بندی سازه اصفهان صفوی بر روی بازار از مسجد جامع میدان نقش جهان خیابان چهارباغ و رودخانه زاینده رود قرار دارد.پل خواجو اهمیت خاصی در این زمان داشته و با ساختن قصری خصوصی در ابتدای آن (قصر میرزا علیخان ) در واقع عبور و مرور از روی این پل بسته می شود.

طرح جامع شهر صفوی اصفهان با در نظر گرفتن عامل آب بعنوان عصاره حیات جامع مطرح شده و با توجه به این تمام فرمهای شهری انجام می گیرند .

طراحی بر اثر مادیها طراحی که منشا از سرچشمه اصلی بوم یعنی زاینده رود میگردد . طراحی بر اساس خیابانهای جدید مانند چهارباغ و چهارباغ صدر که مجددا” بر اساس عوامل اقتصادی که بعد از عمل کشاورزی مرحله قبل به عنوان تجارت زندگی روزمره به همراه بازا رو عبور از پل هایی که از رودخانه ی زاینده رود می گذرند و بالاخره خود رودخانه ای زاینده رود با انجام تقسیمات حیاتی آب در کننده هایی چون پل خواجو و تفرجگاههای چون پل الله وردیخان مطرح میشود .

موقعیت امروزی سازه کالبدی شهر اصفهان چیست ؟ چندین پل مجموع های مختلف و اهمیتها … پلهای امروز بر روی زاینده رود که نقشی در حیات اصفهان بازی می کنند عبارتند از:

• الف ـ پل خواجو
• ب ـ پل الله وردیخان
• ج ـ پل آذر
• د ـ پل فلزی
• ه ـ پل وحید
• و ـ پل بزرگمهر

پلهای آذر ، فلزی ، وحید با توجه به ابعاد آن بایستی جوابگویی مهمی در حیات اصفهان داشته باشند بخصوص با ممنوعیت کامیون و اتوبوس از پلهای خواجو و الله وردیخان اما می بینیم که چه بی حساب این سه پل اخیر بر روی زاینده رود زده شده اند و شاید فقط در مرحله ای پل وحید بتواند جوابگوی صحیح نیاز به شهر بشود .

پل الله وردیخان درست در محور مقابل چهارباغ مراکز حیاتی شهر صفوی اصفهان مطرح میشود و از طرف دیگر پل خواجو نیز در همین موقعیت را با چهار باغ صدر بازی  می کند در صورتی که پل آذر مطلقا” درچنین وضعی قرار ندارد و پل فلزی تقریبا به علت کور بودن یک طرفه بودن خیابان منتظری در مقابل خیابان حکیم نظامی عملکرد صحیح خود را ندارد و تنها شاید منهای پل وحید با تکمیل شبکه اتوبان کمربندی اصفهان در جهت ارتباط با خیابانهای خیام و وحید و شریان ارتباطی بین شمال و جنوب کشور از طریق جاده تهران و جاده شیراز و ذوب آهن و شهر کرد مفهومی واقع به خود گیرد .

تاریخچه پل خواجو

پل خواجو چهارمین پل قدیمی است که از طرف مغرب بر روی رودخانه زاینده رود قرار دارد .هنگامی که سیصد ذرع از پل چوبی بطرف پایین برویم به پل خواجو می رسیم که آن را پل بابا رکن الدین ، پل شیرازی ، پل گهرستان ، پل حسن بیک ، پل تیموری و پل خواجو میگویند و درباره ساختمان و وجه تسمیه آن اقوال و روایات بسیاری نقل می کنند .از جمله این پل را خواجو که محله به این اسم را با جاده شیراز ربط می دهد از این راه است که کاروانهای به هنگام خروج و دخول عبور می نمایند .

تغییر کارکرد پل خواجو

پل خواجو به مثابه قصری است که فضای سبز و استخر خود را به گونه ای طبیعی در اختیار دارد . پل خواجو نیز مانند سی و سه پل فونکسیون متفاوت قصر،محل عبور ، محل استراحت و گردش در تابستان را داشته است این پل را در جای پل قدیمی دیگری با در نظر گرفتن سه کارکرد ساخته اند :‌به منظور فضائی برای گذر و استراحت ، دیگر محلی برای ایجاد یک دریاچه مصنوعی ، و سوم و مهمترین فونکسیون پخش کردن آب و رساندن آن به مناطق کشاورزی مختلف .

تزئینات پل خواجو

کاشیکاری پل خواجو حکایتی زیبا از هنر و مهارت مردم این بوم و سرزمین است سادگی و زیبایی ترکیب بندی آنها به شدت مورد تحسین بیننده قرار می گیرد. این کاشی کاریها در لچکی های بالای قوسها در سراسر پل موجب زیباتر جلوه کردن آن شده اند.رعایت تناسبات هندسی و تقارن چه در طرح خود کاشی و چه در نقوش آن به نحو چشمگیری وجود دارد  این از خصوصیات مشخص دوره صفویه می باشد. در تابلوهای نقاشی و کاشی کاریها نسبت جاهای خالی به پر تا حد امکان در این دوره برابر گرفته شده است.استفاده از رنگ در این دوره نسبت به دوره های پیشین تغییراتی کرده است.

تاریخچه سی و سه چشمه ( الله وردیخان )

پل ششم پل شاه عباس معروف به سی و سه چشمه است و آن قابل ذکر و تعریف می باشد این پل بر سر چهارباغ کهنه  شاه عباسی است که از پلهای محاذی شهر است که شاه عباس بزرگ آن را به سرکاری الله وردی خان که از اعاظم امرا بوده بنا نمود و به اتمام رسانده. پل مذکور وسیع و عریض چنانکه سه چهار عراده و گردون به ردیف یکدیگر به روی آن توانند رفت و موافق نام خود مشتمل است بر سی و سه چشمه. زیر آن را از سنگ و ساروج در کمال استحکام ساخته اند و بالای آن خیابان وسیعی است که به وسعتی که ذکر شد و در طرف آن غرفات درست نموده اند که مردمان در فصل بهار که به تفریح روند به غرفها بر سر آب می نشینند و طول آن هم زیاد و متصل است به باغچه ی پستی که در پیش روی چهار باغ علیا ساخته اند و بسیار با صفا و محکم پلی است و تا کنون به همان وضع و حالت باقی است. چهارباغ فعلی که از دروازه دولت شروع می شود به وسیله پل الله وردیخان به چهار باغ علیا اتصال یافته بود در منتهی الیه خیابان باغ عباس آباد و هزار جریب بنا شده بود که باغ اخیر هزار جریب مساحت داشت.بنای این پل را به الله وردی خان سردار دوست ویژه شاه نسبت می دهند.

پلهای اولیه

شاید دست یابی به این سوال که پل سازی از چه زمانی و توسط چه کسانی آغاز شده مشکل باشد ، ولی بدون شک انسان در هر دوره ، با هر وسیله ای ممکن به مقابله با مشکلات و موانعی که طبیعت برایش به وجود آورده پرداخته و سعی نموده که با فکر و تدبیر این موانع را از سر راه خود بردارد .

قطعا” از همان هنگام که بشر توانست برای گذر از جویها و رودخانه های کوچک ، از ابتدایی ترین راه یعنی استفاده از تنه درختان سود جوید ، می توان گفت که کار پل سازی آغاز شده است .

چنین به نظر می رسد که انسان در مراحل بعدی ، تجربیات گذشته را به کار گرفته و برای عبور از رودهای عریض و کم عمق و یا مسیلها ، این گونه چاره اندیشیده که در هنگام کم آبی در وسط آن تکیه گاهی ساخته و تنه درختان بلند در دو سوی این ساحل و این تکیه گاه قرار دهد و بدین وسیله مشکل عبور و مرور را در این موارد حل نماید .

مولف کتاب تاریخ مهندسی در ایران از یک نوع پل دیگری که در ابتدا مورد استفاده قرار گرفته است به نام پل معلق یاد می کند . وی بدون اینکه سندی ارائه دهد از چگونگی احداث آن سخن می گوید :

برای احداث این نوع پلها ، غالبا” بر دو ساحل رود سکویی ساخته و پل معلق که معمولا” چوبی بوده از رسنی که به دو ساحل رود و بر فراز سکوها به طور موازی متصل کرده بودند آویزان می شد .

پل سازی تا عهد هخامنشی

از گذشته پل سازی در ایران ، تا دوره تاریخی اطلاع دقیقی نداریم تنها منبعی که اطلاعات ذیقیمت ولی محدودی از احداث قدیمی ترین پل در اختیارمان قرار می دهد ، فقط اشاره به وجود پلی می نماید که توسط آتا خوشو خواهرزاده شیلخاخا دومین پادشاه سلسله آباراتی ( حدود 1800 تا 1700 پیش از میلاد ) بر روی رودخانه اولای ( کرخه ) جهت ارتباط قصر بزرگ خود به شهر شوش احداث نمود . لیکن هیچگونه توضیحی مبنی بر چگونگی احداث پل و مصالح ساختمانی به کار رفته در آن ارائه نمی دهد .

پل سازی در عهد آشوریها

منابع و متون تاریخی حکایت از احداث پلهای عظیمی می نماید که در عهد آشوریها و مخصوصا” فرمانروایان بابل ساخته شده بود .بر اساس این منابع ، احداث اولین پل ، در زمان تیگلات پیلسر اول ، بیست و ششمین فرمانروای آشور در سال 1130 ق. م. صورت گرفته است .

پل سازی در زمان اورارتوها

مردم اورارتو یا آرارات قومی بودند که از سده نهم تا هفتم پیش از میلاد مسیح در ارمنستان کنونی و قسمتی از آناطولی و آذربایجان و قفقاز سلطنت داشتند . مردم اورارتو بر خلاف آشوریان قومی آبادگر و سازنده بودند و در احداث قنوات ، حفر نهر و کشاورزی و … سخت چیره دست .

پل سازی در عهد مادها

مادها (708-550 ق. م. ) در دوران حکمرانی خود تقریبا” از روابط سیاسی اجتماعی گسترده ای برخوردار بودند و به همین جهت از راه و ارتباطات ابتدایی نیز بهره گرفته اند.

گردونه زرین به دست آمده از گنجینه جیحون که نمونه ای از ارابه های سلطنتی آن زمان را به نمایش می گذارد نشانگر این امر است که این قوم در فن راه سازی نیاز به پیشرفت هایی نائل آمده بودند . هر چند آثار و شواهدی دال بر وجود پل در این دوره وجود ندارد لیکن تردیدی نیست ، آنان که برای هموار کردن راه به پر کردن نشیب ها و فرو ریختن فرازها پرداختند مسلما” بازی عبور از مانع آبی نیز اندیشه نموده بودند به خصوص اینکه مادها هم عصر تمدن پیشرفته ای مانند آشوریها نیز بوده اند .

پل سازی در عهد هخامنشیان

در کتب تاریخ همواره از نبردها سخن می گویند گویی بدون ذکر وقایع جنگها ، تاریخ خالی از روح حقیقت است اما نکته این است که ماجراهای شگفت انگیز میدان های رزم ، در مقابل ایجاد راهها و احداث پلها که در سیر تمدن بشری نقش بزرگی را ایفا نموده و موجب تغییر فاحش در زندگی انسان گردیده آن قدر قابل اهمیت نی باشد . متاسفانه غالب مورخین از ذکر این نکته مهم غافل بوده اند . بدون شک در دوران هخامنشی که عصر کشورگشاییها و لشکرکشیها بود همیشه بزرگترین مانع و مسئله موجود برای انجام این امور ، رودهای بزرگ و کوچکی بودند که بر سر راه آنها وجود داشت . همانطور که از کتاب تاریخ باستان بر می آید هخامنشیان در مواقع لشکرکشی همیشه با این موانع برخورد داشتند ، ولی با تدبیر و چاره اندیشی متخصصین این مسئله را حل می کردند .

پل سازی در عهد اشکانیان

در اوایل عهد هخامنشیان مسیر راهها تقریبا” به همان منوال دوره هخامنشیان و سلوکیان بود و تغییر چندانی در آن صورت نگرفت . اما در اواسط این عصر ، با قدرت یافتن اشکانیان و توسعه یافتن دامنه حکومت آنان به سوی شرق ، ایران در مسیر راههای بازرگانی جهان متمدن آن روز یعنی چین و رم قرار گرفت . ابراز علاقه پادشاهان اشکانی به رابطه مستقیم بین کشورهای بزرگ دیگر با اعزام سفرا و نمایندگان به آن کشورها تلاش در توسعه روابط تجاری بازرگانی را نشان می داد .

پل سازی در عهد ساسانیان

با مشاهده آثار باقیمانده از دوران ساسانی ، در گوشه کنار سرزمین پهناور ایران در می یابیم که ساسانیان در فعالیتهای ساختمانی و معماری دارای تاریخ درخشان و معماری پیشرفته ای بوده اند . به علاوه شرایط ضروری و حیاتی آن زمان ایجاب می کرده است که پل سازی مانند دیگر فعالیتهای معماری مورد توجه قرار گیرد . این نیاز به طور محسوس بیشتر در منطقه خوزستان و غرب ایران که دارای رودخانه های پر آب بودند احساس می شد . به خصوص این که می دانیم یکی از مراکز حکومت آن عصر در تیسفون و دیگری در استخر واقع بوده و شاهراه بزرگی این دو مرکز را به هم متصل می ساخت .

• مقدمه ۷
• تاریخچه پل خواجو ۱۲
• تغییر کارکرد پل خواجو ۱۴
• تغییرات پل خواجو ۱۶
• تزئینات پل خواجو ۱۸
• تاریخچه سی و سه چشمه ( الله وردیخان ) ۱۹
• تغییر کارکرد سی و سه پل ۲۲
• تزئینات سی و سه سه پل ۲۶
• تعمیرات سی و سه پل ( الله وردیخان ) ۲۶
• پلهای اولیه ۲۸
• پل سازی تا عهد هخامنشی ۲۹
• پل سازی در عهد آشوریها ۳۰
• پل سازی در زمان اورارتوها ۳۳
• پل سازی در عهد مادها ۳۴
• پل سازی در عهد هخامنشیان ۳۵
• پل سازی در عهد اشکانیان ۴۶
• پل سازی در عهد ساسانیان ۴۷
• پل کوار ۵۰
• پل تنگاب ۵۰
• پل مورد ۵۰
• پل پیرین ۵۰
• پل خیر آباد ۵۰
• پل های دختر ۵۴
• پل سازی در دوران اسلامی ۵۵
• الف : تقویت و مرمت طاق ها ۵۸
• ب.: احداث طاق بر روی پایه های قدیمی ۵۸
• پل سازی در قرن چهارم ۵۹
• پل سازی در عصر غزنویان ۶۲
• پل سازی در دوره سلجوقیان ۶۴
• پل سازی در دوره ایلخانیان ۶۷
• پل سازی در دوره تیموریان ۶۸
• پل سازی در عصر صفوی ۶۹
• سی و سه پل ۷۰
• پل خواجو ۷۱
• پل جویی ۷۲
• ۱-راه شمالی ۷۴
• الف : جاده کاشان به خوار ( گرمسار فعلی ) ۷۴
• ب: راه کاشان به قم ۷۶
• ج: راه اصفهان به قزوین ۷۷
• ۲-راه جنوب غربی ۷۷
• ۳-راه جنوب ( اصفهان به شیراز و بندر عباس ) ۷۷
• ۴-راه شرقی ، اصفهان به نایین ۷۸
• ۵-راههای غربی اصفهان بغداد ۷۸
• ۶-راه قزوین به همدان و بغداد ۷۹
• راه شمالی ۷۹
• راه مازندران – گیلان ۸۱
• پل سازی در دوره افشاریه ۸۲
• پل سازی در دوره زندیه ۸۳
• پل سازی در دوره قاجاریه ۸۳
• معماری پلها ۸۶
• پی سازی یا شالوده ریزی ۸۶
• پایه ها ۹۲
• طاق دهانه ها ۹۵
• فرم طاقها در دهانه پلها ۹۷
• ۱-طاق هلوچین یابیز ۹۷
• الف ـ هلوچین تند ۹۸
• ب ـ هلوچین کند ۹۸
• ج ـ هلوچین کفته ۹۸
• ۲-طاقهای تیزه دار ۹۸
• الف ـ طاق پنج او هفت ۹۸
• ب ـ طاق پنج او هفت تند ۹۹
• ج ـ طاق پنج هفت او کند ۹۹
• د ـ پنج هفت او کفته ۹۹
• ۳-طاق چمانه ۹۹
• ۴-طاق چهار بخش ۹۹
  سایر طاقها ۱۰۰
• روش اجرای طاقها ۱۰۰
• ۱-اجرای ضربی ۱۰۰
• ۲-اجرای رومی ۱۰۱
• اجرای طاق چهار بخش ۱۰۱
• استفاده از مهار چوبی در طاقها ۱۰۱
• کانه یا کنو ۱۰۲
• الف ـ کندو های پنهان ۱۰۳
• کنوهای آشکار ۱۰۴
• ب ـ میل راهنما ۱۰۵
• ج : پشت بند ۱۰۶
• جان پناه ۱۰۷
• کتیبه ها ۱۰۷
• تزئینات ۱۱۱
• تاسیسات مربوط به پل ۱۱۳
• دیواره سازی ۱۱۴
• مصالح ساختمانی پلها ۱۱۴
• ۱-سنگ ۱۱۴
• ۱- آجر ۱۱۵
• ۲-آهک ۱۱۶
• ۳- ملات قیر چارو ۱۱۷
• ۴- ملاتهای گچی ۱۱۷
• ۵- ساروج ۱۱۷
• ۶-آهن و سرب ۱۱۸
• آسیب پذیری پلها ۱۱۹
• الف ) انهدام پلها جهت استفاده از مصالح ساختمانی ۱۲۳
• ب) عبور و مرور وسایط نقلیه سنگین ۱۲۳
• احداث اتاق ۱۲۴
• پل آصف الدوله _ کرج ۱۲۴
• پل شاه عباسی محمد آباد _ قزوین ۱۲۵
• پل دلاک – قم ۱۲۵
• پل هشت چشمه سرخده ساوه ۱۲۶
• پل دودهک دلیجان ۱۲۷
• پل لوشان – لوشان ۱۲۷
• پل لاله دشت – کوچصفهان ۱۲۹
• پل خشتی _ لنگرود ۱۲۹
• پل فرح آباد ساری ۱۳۰
• پل آجی چای _ تبریز ۱۳۰
• پل سنگی – تبریز ۱۳۱
• پل ابراهیم آباد – اردبیل ۱۳۲
• پل ورسک – فیروزکوه ۱۳۲
• فهرست منابع و ماخذ ۱۳۴

منابع

1. تاریخ ایران از آغاز تا انقراض سلسله قاجاریه ، اثر حسن پیرنیا و عباس اقبال آشتیانی ، به کوشش محمد دبیر سیاقی ـ  1346
2. ایران باستان ، اثر حسن پیرنیا، مشیرالدوله ، جلد اول و دوم .
3. پل های قدیمی ایران ، اثر محمد علی مخلصی ـ جلد اول ـ 1379 .
4. نیارش سازه های طاقی در معماری ایران ، اثر غلامحسین معماری ـ 1345 .
5. فهرست بناها و اماکن باستانی ایران ، اثر نصرت الله مشکوتی ـ سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران ـ 1345 .
6. نشریه میراث فرهنگی ، سال اول شماره اول ، سازمان میراث فرهنگی ـ تیرماه  1369 .
7. نشریه آب یابی ، آبرسانی و آبیاری سنتی در ایران باستان ، دانشکده فنی تهران ، دوره دوم شماره 20 ـ 1350 .