روابط اجتماعی معلمان و دانش‎آموزان در عصر ارتباطات

جهانی را که در آن زندگی می‎کنیم جهان ارتباطات نام گرفته است. با کمک ماهواره‎ها و اینترنت مرزها و دیوارهای مرئی و نامرئی فرو ریخته و دنیا به دهکده کوچکی تبدیل شده است. در این دهکده کوچک، نظام‎های پیشین نابود شده و یا در حال نابودی است و نظام‎های جدید با سرعتی وصف ناپذیر در حال جایگزینی است. دگرگونی در دانش، دگرگونی در نگرش، دگرگونی در رفتارها و دگرگونی در روابط انسانی و اجتماعی از دستاوردهای این دگرگونی است. آنچه در این مقاله مورد بررسی است کاربرد فناوری‎های جدید اطلاعات و ارتباطات در آموزش و پرورش و بررسی تأثیر آن در ابعاد گوناگون آموزشی، پژوهشی و اجتماعی است. بدین منظور، در این مقاله ابتدا پیرامون وسایل جدید اطلاعات و ارتباطات و نقش آنها در آموزش و برقراری ارتباطات اجتماعی مطالبی ارائه خواهد شد و سپس به تأثیر این فناوری‎ها در کلاس‎های درس و نقش معلمان در این رابطه می‎پردازد.

هم‎چنین سعی شده است با بررسی کتب، مجلات و مقاله‎های اینترنتی، آخرین نتایج به دست آمده از تأثیر فناوری‎ها در کلاس‎های درس به ویژه تأثیر آنها در تغییر نقش معلمان مطالبی ارائه شود. نقش این فناوری‎ها در چگونگی برقراری ارتباط معلم با دانش‎آموزان، با همتایان و با سایر افراد جامعه از جمله مطالب این مقاله است.

با توجه به نتایج به دست آمده توصیه‎هایی برای استفاده بهتر از فناوری‎ها برای برقراری ارتباطات اجتماعی به معلمان، مسئولین و دست اندرکاران آموزشی شده است. 

مقدمه

ارتباط عبارت است از فراگرد انتقال اطلاعات، احساس‎ها، حافظه‎ها وفکرها در میان مردم (اسمیت، 1988، ص 7). ارتباطات به معنای «تسهیم تجارب» نیز تعریف شده است. در این معنا، هر انسانی تجارب و آنچه در درون خود دارد را با دیگران در میان می‎گذارد. برخی از صاحبنظران ارتباطات را پدیده‎ای تکاملی می‎دانند که به گونه‎ی فراگردی از افراد و نظام اجتماعی که درآن زیست می‎کنند، نشأت گرفته و خود به نوبه خود بر آنها تأثیر می‎گذارد. از طریق این جریان، انسان‎ها و نظام‎های اجتماعی تکامل می‎یابند، تغییر می‎پذیرند، خود را با شرایط منطبق می‎کنند، جایگزین می‎شوند، رشد می‎کنند.

ابزارهای ارتباطی وسایلی هستند که از طریق آن انسان‎ها به خلق، حفظ و توسعه روابط خویش با یکدیگر می‎پردازند. از طریق این ابزار اطلاعات، دانش و آگاهی‎ها و حتی فرهنگ‎ها مبادله می‎شود. فناوری‎های جدید اطلاعات و ارتباطات از زمره وسایل ارتباطی جدید هستند که با امکاناتی نظیر پست الکترونیکی، اتاق‎های گفتگو، گروه‎های مباحثه، نقش عمده‎ای در این فرآیند به عهده دارند.

اصطلاح ”فناوری اطلاعات[1]“ جدیداً به ”فناوری اطلاعات و ارتباطات[2]“ تغییر یافته است. البته تفاوت این دو واژه از نحوه برقراری ارتباط نشات گرفته است. واژه اول، یعنی فناوری اطلاعات به جریان یک سویه ارتباط اشاره دارد که در این فرآیند، گیرنده و یا دریافت کننده نسبت به اطلاعات دریافتی منفعل است. واژه دوم یعنی فناوری اطلاعات و ارتباطات، اشاره به تعامل بین کاربر و دنیای اطلاعات دارد. بنابراین، واژه دوم به جریان دوسویه ارتباط اشاره دارد که در این فرایند، کاربر نقش بسیار فعالی در رد و بدل کردن اطلاعات خواهد داشت. رایانه از طریق جریان فرست و باز فرست اطلاعات، توانایی مردم را برای برقراری ارتباط فوری و آسان از فواصل دور و نزدیک فراهم کرده است و از این طریق موجب تحولات شگرفی در امور گوناگون از جمله آموزش و پرورش شده است. در این مقاله ضمن اشاره به تحقیقات انجام گرفته در مورد نقش رایانه‎ها در آموزش به نقش ارتباطی آنها توجه خاص شده است.

1. Information Technology
2. Information and Communication Technology

نقش معلمان در استفاده از فناوری‎ اطلاعات و ارتباطات

معلمان بهترین افرادی هستند که می‎توانند تاثیر واقعی فناوری‎ اطلاعات و ارتباطات را در یادگیری ارزیابی کنند و تشخیص دهند که فناوری‎ چه کارهایی را در آموزش می‎تواند انجام دهند و چه کارهایی را نمی‎تواند. از این رو، بازخورد معلمانی که در آموزش از رایانه‎ها استفاده می‎کنند بهترین یاور سیاستگذاران آموزشی در تصمیم‎گیری‎های مربوط به کاربرد این فناوری‎ می‎باشد.

نقش رایانه‎ها در ارتباطات

گر چه بیشترین توجه روی کاربرد رایانه در کلاس‎های درس گذاشته شده است ولی معلمان به استفاده‎های مفید اینترنت برای گسترش ارتباط با والدین و سایر افراد جامعه اشاره کردند. به طور کلی، 64% از معلمان گزارش دادند که آنها از طریق ارتباط‎های الکترونیکی با والدین ارتباط برقرار کرده اند.

روش تجزیه و تحلیل داده‎ها

انتخاب فعالیت‎ها به عنوان واحد تجزیه و تحلیل و ثبت مقدار زمانی که روی هر فعالیتی صرف شده است. بدین ترتیب، مشاهده گران، تعداد فعالیت و زمان هر فعالیت را در هر چهل و پنج دقیقه یادداشت می‎کردند. فعالیت معلم نیز یادداشت می‎شد.

بحث

در این مقاله، مزایای استفاده از فناوری‎ اطلاعات و ارتباطات در امر آموزش، برقراری ارتباطات اجتماعی در بین معلمان و دانش‎آموزان مورد بحث و بررسی قرار گرفت. به طور کلی، کلاس‎های با فناوری، دانش‎آموز محورند دانش‎آموزان با همکاری یکدیگر در تولید و ساخت محصولات پیچیده فعالیت می‎کنند. دومین مشخصه این کلاس‎ها، ارائه دروس به صورت دادن پروژه بین رشته‎ای صورت می‎گیرد و دانش‎آموزان نیاز دارند تا نتیجه تحقیق و بررسی خود را با کمک نرم افزارهای چند رسانه‎ای تولید و در کلاس درس وحتی نمایشگاه‎ها ارائه کنند. سومین ویژگی، دانش‎آموزان مجبورند زمان زیادی را در گروه‎های کوچک روی پروژه صرف کنند. چهارمین ویژگی، توجه به مخاطبان خارجی از طرف دانش‎آموزان است، به ویژه هنگامی که قرار است کار دانش‎آموزان در نمایشگاه‎ها به نمایش گذاشته شود. معلمان در این کلاس تغییر نقش داده و به تسهیل کننده یادگیری تبدیل شده اند. معلمان روابط اجتماعی خود را از طریق فناوری گسترش دادند. در این مقاله نحوه استفاده معلمان از فناوری‎های جدید برای برقراری ارتباط با دانش‎آموزان، والدین و سایر افراد مورد بحث قرار گرفت. به طور خلاصه تحقیقات در مورد این فناوری‎ نشان داد فراگیران با کمک این ابزارهای جدید:

• دانش‎های جدید را کشف و اطلاعات را به طور دینامیکی به اشکال گوناگون نشان دادند.
• اجتماعی‎تر شده و اطمینان و اعتماد به نفس بیشتری پیدا کردند.
• در مورد فرایندهای پیچیده و مشکل به طور مؤثر با دیگران ارتباط برقرار کردند.
• به یادگیرندگان مستقل، خود آموز و آغازگر در جریان آموزش تبدیل شدند.
• به صورت گروهی خیلی خوب کار کردند.
• به استعدادها وقابلیت‎های خود پی برده و تجربیات خود را داوطلبانه در اختیار دیگران قرار دادند.
• مهارت‎های نویسندگی آنها پیشرفت کرد.
• فهم بهتر و دیدگاه وسیع‎تری از علوم گوناگون پیدا کردند.
• توانایی آموزش به دیگران را کسب کردند.
• مهارت‎های حل مسئله و تفکر انتقادی آنها افزایش یافت.
• از دیگران برای حل مسائل و مشکلات کمک گرفتند.
• روحیه کار دسته جمعی، تعاون و همکاری بین گروهی بیشتری پیدا کردند.

توصیه‎ها و پیشنهادها

واضح است که نمی‎توان معلمان را به یکباره آماده کرد و آموزش یک مرحله‎ای هر چقدر هم که مؤثر باشد کافی نیست. باید آموزش مادام العمر را جایگزین آموزش کوتاه مدت کرد و در این روند به طیف زیر توجه نمود:

1. آمادگی و آموزش اولیه: که برای معلمان دانش پایه و مهارت‎های آموزشی و سازمانی را فراهم می‎آورد و باعث به وجود آمدن درک عمیق از سیاست‎های تدریس و یادگیری و انواع مواد آموزشی، کاربرد و نقش فناوری‎ می‎شود. خوشبختانه این امر در آموزش و پرورش ایران تحقق یافته و اکثر معلمان آموزش‎های اولیه درباره استفاده از فناوری‎ اطلاعات و ارتباطات را آموخته اند.
2. ایجاد فرصت‎هایی جهت بازآموزی، ارتقاء، و انتقال دانش و مهارت‎های جدید: برخی از اصناف چنین دوره‎هایی را برای تمدید جواز کار و کسب ضروری می‎دانند. البته برای مشاغل حساس نظیر تدریس و آموزش، گذرانیدن چنین دوره‎هایی هر دو یا سه سال یکبار ضروری می‎باشد. بر مسؤولان آموزشی است که مطمئن شوند که فرصت‎ها و تسهیلات کافی جهت گذرانیدن چنین دوره‎هایی موجود است.
3. حمایت همه جانبه: حمایت همه جانبه از معلمان در طی انجام مسئولیت‎های روزانه شان ضروری است.

نتیجه گیری

در جهان امروز، مهارت‎هایی که دانش و اطلاعات را با کارایی به خدمات و کالاهای نو و ابتکاری تبدیل می‎کنند، معرف اقتصادهای موفق مبتنی بر دانش به شمار می‎آیند. از آن جا که دانش و اطلاعات به سکه‎ای رایج برای دستیابی به بهره‏وری، رقابت پذیری، و ثروت و رفاه تبدیل شده است، کشورها نیز برای توسعه سرمایه انسانی اولویت بالاتری قایل شده اند. به این ترتیب در سرتاسر جهان  دولت‎ها بر روی راهبردهای به منظور افزایش دسترسی به آموزش یا کیفیت بهتر متمرکز شده‎اند. تصمیم‎گیران و سیاست‎گذاران نیز در پی یافتن پاسخی برای پرسش‏های کلیدی و چالش انگیز بر آمده‏اند : تعریف آموزش و پرورش با کیفیت در اقتصاد جهانی امروز که بر دانش و اطلاعات بنا شده چیست؟ آیا آموزش و پرورش با دنیایی که در حال تغییر است هم گام پیش می‏رود؟ در کشور ما نیز اکنون به تدریج الزام‎های عصر دانش و اطلاعات و ضرورت همگام شدن با تحولات و دستاوردهای فناوری و علوم بشری احساس شده است که برای همگام شدن با قافله‎ی پر شتاب تکنولوژی باید به سوی نیروی کار مهارت دیده (معلم) رفت و او را مجهز و توانا نمود تا به وسیله این نیروی انسانی ابتدا دانش‎آموزان، سپس آموزش و پرورش و در آخر جامعه به سوی پیشرفت و ترقی سوق پیدا نماید. برای تجهیز و توانا نمودن معلم نیز راه‎های گوناگونی وجود دارد که به 4 مهارت اساسی در این مقاله پرداخته شد  که عبارتند از :

1. آشنایی با فناوری اطلاعات و قدرت به کارگیری آن در جریان آموزش
2. آشنایی با فنون پژوهش، انجام پژوهش و بهره گیری از نتایج آن در عمل
3. توجه به آموزش و پرورش خلاق و پرورش خلاقیت فراگیران
4. آشنایی با مهارت‎های کلاس‎داری و شیوه‎های تدریس نوین.

در عصر دانایی آنچه باید بر روی آن تاکید کرد، ارتقاء کیفی معلمان است کیفیت هر نظام آموزشی در نهایت به کیفیت معلمان آن جامعه وابسته است. در واقع هیچ کشوری نمی‎تواند از سطح معلمانش بالاتر برود.

• پیشگفتار
• مقدمه
• نقش رسانه‎های گوناگون ارتباطی در آموزش
• نقش ارتباطی اینترنت در آموزش و پرورش
• پست الکترونیکی
• اتاق‎های گفتگو
• نقش معلمان در استفاده از فناوری‎های اطلاعات و ارتباطات
• نقش فناوری‎ اطلاعات و ارتباطات در آموزش
• نقش معلمان دراستفاده از فناوری‎ اطلاعات و ارتباطات
• تجزیه و تحلیل داده‎ها
• ۱ـ منافع استفاده از رایانه‎ها در کلاس‎های درس
• ۲ـ نقش رایانه‎ها در ارتباطات
• ۳ـ منافع استفاده از فناوری ‎اطلاعات و ارتباطات برای معلمان
• نتایج به دست آمده از تحقیق در سال سوم
• نتایج بدست آمده در سال چهارم اجرای تحقیق
• روش تجزیه و تحلیل داده‎ها
• فعالیت‎های مشارکتی دانش‎آموزان در گروه‎های کوچک
• مشغولیت با منابع خارجی
• توجه به مخاطبان خارجی
• بحث و نتیجه‎گیری
• توصیه‎ها و پیشنهادها
• آیا در آینده رایانه جای معلم را می گیرد؟
• وسیله ی ارتباط جمعی چیست؟
• دهکده ی جهانی
• جهت گیری در آینده
• توسعه و ضرورت اصلاح
• معلم کارآمد
• داشتن دیدگاه
• تکنولوژی در خدمت معلم
• چالش ها و چشم انداز ها
• هدف از ICT در آموزش و پرورش
• تجارب دیگر کشورها
• جلوگیری از تکرار خطا
• وبلاگ و کاربرد آن در تعلیم و تربیت
• انواع وبلاگ
• دغدغه های فناوری
• تفاهم با رایانه
• رایانه و ورود به تعلیم و تربیت
• نگاهی انتقادی به اینترنت
• نگاه مثبت به اینترنت
• آیا رایانه تعلیم و تربیت را غیر انسانی خواهد کرد؟
• نتیجه
• پیشنهادات
• مهارت‎های مورد نیاز معلمان درعصر دانایی
• مقدمه
• ضرورت توانا بودن معلم در عصر دانایی
• مهارت اول: آشنایی با فناوری اطلاعات و قدرت به کارگیری آن در جریان آموزش
• مهارت دوم: آشنایی با فنون پژوهش، انجام پژوهش و بهره‎گیری از نتایج آن در عمل
• مهارت سوم: توجه به آموزش و پرورش خلاق و پرورش خلاقیت فراگیران
• مهارت چهارم: آشنایی با مهارتهای کلاس داری و شیوه‎های تدریس نوین
• الف‌ ـ توانایی جذب فراگیران
• ب ـ پرورش مهارت‏های فکری
• ج ـ یادگیری و ارزیابی آن
• د‌ـ اداره کلاس
• ه‎ـ رفتارهای کلاسی معلمان
• و ـ شیوه‎های تدریس
• نتیجه گیری
• منابع و ماخذ

منابع

1. آندرسن، ج (1372). گسترش کاربرد کامپیوتر در آموزش و پرورش. ترجمه، حسینی نسب، مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.
2. زمانی. ع. (1381). نقش اینترنت در آموزش عالی، مجموعه مقالات همایش کاربرد تکنولوژی آموزشی در آموزش عالی ایران، اراک: 2-3 آبان ماه 1380.
3. زمانی، ع. (1382)، اصول آموزش کاربردی در یادگیری رایانه محور، گزارش کامپیوتر (ماهنامه انجمن انفورماتیک ایران)، سال بیست و پنجم، بهمن و اسفندماه 1382، شماره 155.
4. زمانی، ع. (1383)، چند رسانه‎ای‎ها در آموزش عالی، گزارش کامپیوتر (ماهنامه انجمن انفورماتیک ایران، فروردین و اردیبهشت 1383.
5. زمانی، ع؛ آقاکثیری، زهرا (1383)، موانع کاربرد رایانه در مدارس اصفهان، پروژه فردی، دانشکده علوم تربیتی دانشگاه اصفهان.
6. عباسی، م. (1380). رایانه فراهم کننده انقلاب آموزشی، ماهنامه تکنولوژی آموزشی، اردیبهشت 1380.
7. کفایتی، س. (1381) رایانه‎ها زمینه‎ساز انقلاب دریادگیری، ماهنامه تکنولوژی آموزشی.
8. لاتم، ا. (1379). رایانه‎ها و پیشرفت تحصیلی، ترجمه محمدحسین عالمی، ماهنامه تکنولوژی آموزشی، اسفند 1379.
9. جام جم (روزنامه) شماره 776
10. راصد، سعید، جزوه ی آموزش از طریق همیاری، دوره ی تربیت مدرس، مشهد تابستان 1381
11. رشید پور، ابراهیم، آئینه های جیبی آقای مک لوهان، انتشارات رادیو تلویزیون ملی ایران، 1352
12. ساروخانی، باقر، جامعه شناسی ارتباطات، انتشارات اطلاعات، 1380
13. عطاران، محمد، وبلاگ اختصاصی
14. کازنو، ژان، جامعه شناسی وسایل ارتباط جمعی، ترجمه ی باقر ساروخانی و دیگران، انتشارات اطلاعات،1372
15. کارگر امیرانی، محمد مهدی، مجله ی رایانه، شماره 114
16. همشهری (روزنامه) 9/9/78
17. همشهری (روزنامه) 25/4/82