امیل دورکیم David Emile Durkheim (بنیانگذار انسان‌شناسی دینی)

امیل دورکیم ـ را به همراه ماکس وبرـ یکی از دو بنیانگذار اصلی تئوری جامعه شناسی نوین نامیده‌اند. دورکیم چارچوب وسیعی برای سیستم‌های اجتماعی ایجاد کرد که در جامعه شناسی و تعدادی رشته‌های مرتبط با آن به عنوان یک اصل هنوز باقی مانده است، بویژه در انسان شناسی. حتی آنهایی که اساساً با آن موافق نبوده‌اند. آن را به عنوان یک نقطه عطفی می‌پذیرند. این چارچوب تحلیل در جریان کار خود دورکیم رشدی اساسی را طی کرد، اما مداوم پیرامون ماهیت سیستم اجتماعی و رابطه آن سیستم با شخصیت فرد تمرکز داشت.

تفکر دورکیم غالباً ریشه در تاریخ روشنفکری فرانسه داشت. اگر به گذشته دورتری برگردیم، دکارت [فلسفه دکارتی] و رسو از همه مهمتر بودند و افراد دیگری که در سالهای نزدیک به او بوده‌اند و در تفکر دورکیم اهمیت بسزائی داشته‌اند، سن سیمون و آگوست کنت و استاد وی فوستل دو کولانژ بودند. علاقه دورکیم به روشنفکران معاصر برجسته دیگر کشورها، ویژه آلمان و انگلستان، به طور موثقی ماهیت فرانسوی داشت: راجع به مسائل انسان و جامعه، و این به معنی تحقیر کردن اصالت تفکر فرانسوی نیست. اگر بگوییم آن تفکر یک موقعیت میانجی بین دو جناح اصلی گرایشات متفکر را در بر می‌گرفت. یعنی تجربه گرایی انگلیسی و کارکردگرایی و ایده آلیسم آلمان. به عبارتی صریح‌تر، جامعه شناسی مدرن حاصل ترکیب عناصری هستند که به برجسته‌ترین وجهی در آن دو سنت شکل گرفته‌اند و به نظر می‌رسد ماهیت میانجیگرانه‌اش در زمینه فرانسوی‌اش بوده است که به دورکیم یک محل بارزی برای ابراز وجود دادند و جایگاه و نفوذ دورکیم به طور مؤثری در این ترکیب کمک کرد.[1]

در نوشته‌ای که پیش‌رو دارید سعی شده است تمام ابعاد دورکیم که شامل زندگی شخصی و حرفه‌ای، ریشه‌های فکری، آثار دورکیم و مفاهیم کلیدی که در هر اثر مطرح می‌شود، مورد بررسی قرار بگیرند. و نیز تأثیرات دورکیم بر نظام آموزش همگانی فرانسه و تاثیراتی که وی بر رشته انسان شناسی و شاخه‌های این رشته داشته است. و از آنجایی که بیشترین تاثیرات دورکیم بر انسان شناسی از طریق کتاب معروف وی تحت عنوان «صور بنیادین حیات دینی» بوده است. سهم بیشتری به بررسی این کتاب و مفاهیم ارائه شده توسط این کتاب داده شده است.

امیل دورکیم را باید به عنوان نخستین جامعه‌شناس دانشگاهی کشور فرانسه به شمار آورد. او اگر چه در امور اجتماعی فرانسه به سختی درگیر شده بود، اما سراسر زندگی‌اش تحت تأثیر کار دانشگاهی‌اش قرار داشت. دورکیم مرد دانشگاهی بود که همکارانش هنوز وی را مهمان ناخوانده‌ای می‌دانستند که می خواهد رشته‌ای را تدریس کند که هنوز مشروعیت آن توجیه نشده بود.» (کوزر، 1382 : 204 و  205)

دوران زندگی دورکیم با بحرانی از تاریخ فرانسه و اروپا مقارن است. وی در 15 آوریل 1858 در اپینال واقع در لورن متولد شد و در 15 نوامبر 1917 در فرانسه- پاریس درگذشت. دورکیم از تبار یهودی بود و در خانواده‌ای متدین پرورش یافت، پدرش خاخام اعظم بود و زمانی از دورکیم انتظار می‌رفت که پای بر جای  پای پدر بگذارد. وی بر آن شد که از این سنت خانوادگی بگسلد و اعلام  کرد که لااداری است؛ اما شخصیت سخت متأثر از پرورش اولیه و زندگی دقیق و منضبط اولیه باقی ماند. وی در 18 سالگی به پاریس رفت تا برای دانشسرای عالی درس بخواند.

در دانشسرا، در زمره گروهی از روشنفکران برجسته بود. دیری نگذشت که علاقه وی متوجه حوزه فلسفه اجتماعی و سیاسی شد. در اکول نورمال سوپر یور پاریس، وی از دو تن از معلمانش، بوترو و فوستل دوکولانژ متأثر شد. بوترو وی را به مطالعه دقیق آثار کنت هدایت کرد. وی همچنین با مطالعه نوشته‌‌های رنوویه فیلسوف اجتماعی نوکانتی به فلسفه کانت علاقمند گردید. مضامین کانتی بعداً به دفعات در آثار دورکیم ظاهر شدند، او در صور بنیانی حیات دینی کوشید تا صورتی نظام یافته از «کانت گرایی جامعه‌شناختی» را به عنوان نظریه شناخت طرح بریزد.

وی بعد از فراغت از تحصیل، سالهای 1882 تا 1887 به تدریس  فلسفه پرداخت. و در این میان سال تحصیلی 86-1885 را در آلمان سپری کرد و به مطالعه تحولات معاصر در فلسفه اجتماعی و روانشناسی جمعی در آن کشور پرداخت. در آنجا به درک روشنتر چگونگی واقعیت اجتماعی و پیچیدگی ارگانیک و تحول آن نایل آمد. مقالاتی که دورکیم در مورد تفکر اجتماعی آلمان نوشت به وی کمک کرد تا در سال 1887 مقامی در دانشگاه بوردو بدست آورد، این مقام دانشیاری علوم اجتماعی و آموزش بود. وی در همان سال ازدواج کرد. (گیدنز، 1363 : 12- 9) سالهای بوردو برای دورکیم یک دوره فعالیت کتاب بس آفرینشگرانه بود. او در این سالها یک رشته مقالات انتقادی مهم از جمله نقد تاب جامعه سنتی جامعه نوین فردیناند تونیس را منتشر ساخته و سخنرانی‌های افتتاحیه درسهایش را به صورت یک رشته مقالات به چاپ رسانده بود. در سال 1893، او از رساله دکترایش به زبان فرانسوی تحت عنوان تقسیم کار و نیز از رساله لاتینی خود که درباره منتسکیو نوشته شده بود، دفاع کرد. (کوزر، 1382: 209) انتشار قواعد روش جامعه‌شناسی که در سال 1894 به صورت یک سلسله مقاله بود، باعث مشاجراتی شد. به دنبال قواعد، کتاب خودکشی در سال 1894 انتشار یافت و در آن دورکیم بر عهده گرفت که مفید بودن برداشت خود از روش جامعه‌شناسی را با کار بستن آن به یک موضوع تجربی خاص نشان دهد. در همان سال که خودکشی چاپ شد، دورکیم به تأسیس مجله مشهور «سالنامه جامعه‌شناسی» کمک کرد. سالنامه اهمیت خاصی به آثار مربوط به جامعه‌شناسی دین می‌داد، رشته‌ای که دورکیم به طور فزاینده‌ای در دوره‌های آخر زندگی خویش به آن علاقمند شده بود. وی در سال 1902  به سوربن رفت و کرسی آموزش را اشغال کرد، هر چند که تا سال 1906 مقام استادی کامل را بدست نیاورد. در سال 1912 صور بنیانی حیات دینی را منتشر ساخت.

پیش از این سالها، وی تدریس تاریخ سوسیالیسم را در سال 86-1885 در پاسخ به برخی از شاگردانش که از مارکسیسم متأثر شده بودند، برعهده گرفت. وی هیچ علاقه‌ای به مارکسیسم انقلابی نداشت و معتقد بود انقلابها تغییرات بسیار اندکی بوجود می‌آورند: دگرگونی عمیق همواره نتیجه تکامل اجتماعی دراز مدت است از سوی دیگر وی به گرمی به سوسیالیسم اصلاح گرا متمایل بود و آنرا با آرمانهای بازسازی ترقی خواهانه اجتماعی خودسازگار می‌پنداشت.

او مقاله‌ای به نام فردگرایی روشنفکران نوشت که به طور مشخص انتزاعی و مجرد بود. در آن دورکیم به عنوان یکی از همان روشنفکران سعی کرد تا تفسیری از فردگرایی بدست دهد که از عقاید جامعه‌شناختی اش استنتاج شده بود و به رد این ادعا پرداخت که نظریات وی متضمن هرج و مرج است. (گیدنز، 1363 : 16-12)

«شواهدی وجود دارند که جنگ برای دورکیم یک ضربه بزرگ داشت. نه تنها در واقع هزینه جنگ برای فرانسه خیلی بالا بود، بلکه بیش از نیمی هم آموزگاران دورکیم که دراکول نورمال وارد شده بودند، قبل از اتمام جنگ در سال 1913 کشته شدند. همچنین دورکیم تنها پسرش را در سال 1916 از دست داد. این آسیب‌ها ممکن است در باعث شدن مرگش در اثر یک سکته قلبی در 15 نوامبر 1917 در سن 59 سالگی خیلی کمک کرده باشند.  (Sills. 1968:p.311)

بخش عمده آثار دورکیم که بیشتر شامل جزواتی بود که وی برای درسهای متعدد نوشته بود، بعدها [پس از مرگ وی] به چاپ رسید. مهمترین این آثار  عبارتند از: دو مطالعه درباره‌ آموزش (آموزش اخلاقی و تحول تعلیم و تربیت در فرانسه)، درسهای بوردو و درباره سوسیالیسم (که در سال 1928 منتشر شده و مخصوصاً از سن سیمون بحث می‌کند)، بحثی در سیاست مدنی و دولت (اخلاق حرفه‌ای و اخلاق مدنی)، تحلیل فلسفه عمل گرایی که از یادداشت‌های دانشجویان گردآوری شده است (عمل‌گرایی و جامعه‌شناسی)، درسهای جامعه‌شناسی؛ فیزیک سوم و حقوق که در سال 1950 منتشر شدند. (گیدنز، 1263 : 17-15 ، آرون 1381: 421  و 422)

[1]– Sills. David. L(1968) “International Encyclopedia of Sacral  Sciences. Pp: 311-319بررسی اطلاع بیشتر، ر.کسابه

ریشه‌های فکری اندیشه‌های دورکیم

اگر چه دورکیم تا اندازه‌ زیادی تحت تأثیر اندیشه اجتماعی آلمانی و بریتانیایی بود، اما بنا به اظهارات نظر درست تالکوت پارسونز افکار او بیشتر ریشه در تاریخ فکری فرانسه داشتند. سنت روشن اندیشی تاریخ فکری فرانسه، بویژه آثار رسوومنتسکیو بر افکار دورکیم تاثیر عمیقی گذاشته بودند. مفهوم اراده عمومی از همه بیشتر اندیشه دورکیم را تحت تاثیر قرار داده بود. دورکیم از جهت قائل شدن تمایز میان پدیده اجتماعی و روانشناختی، خود را مدیون رسو می‌دانست.

آثار دورکیم

آنچه به نوشته‌های دورکیم قدرت فکری می‌بخشد حمله مداوم اوست به چند مسئله محدود؛ مسائلی که ذهن او در سراسر دوره حیات فکری اش به آنها مشغول بود. یکی از کارهایی که دورکیم به عهده گرفت، تکمیل تلاشی بود که می‌پنداشت قبل از او در آثار کندورسه، منتسکیو و اگوست کنت آغاز شده است، یعنی بنیانگذاری جامعه شناسی بر پایه تجربی. دومین مساله‌ای که دورکیم به آن پرداخت معنی پیدایش فردگرایی در جامعه نوین بود. وی در رساله دکترا و اولین کار عمده انتشار یافته خود به نام «تقسیم کار در اجتماع» کوشید نشان دهد، آرمانهای فردگرایی مبین پیدایش نوع جدیدی از نظم اجتماعی هستند که به نحو فزاینده ای از قالبهای سنتی جامعه که محافظه‌کاران از آنها دفاع می کنند، فراتر خواهد رفت. پرداختن به سرچشمه‌ها و سرشت نیروی اخلاقی سومین مضمونی است که بر سراسر آثار دورکیم حاکم است. در تقسیم کار در اجتماع کوشید نشان دهد که شکل در حال ظهور جامعه که بر «همبستگی ارگانیک» استوار است به ضرورت متضمن اخلاقی کردن روابط اجتماعی است، هر چند که نظم اخلاقی جدید از بن و ریشه با نوع کهنه آن تعارض دارد. به نظر دورکیم مفهوم «فرد جدا افتاده‌ای» که برای کسب حداکثر منافع شخصی وارد روابط مبادلاتی شده است خود محصول تحول اجتماعی است و نظم اخلاقی را مفروض می‌شمارد.

قواعد روش جامعه‌شناسی (1894)

در این کتاب، دورکیم روش تفکر فلسفی و قیاس و استقرار صرف یعنی استدلال دور از تجربه و تجربه دور از استدلال را محکوم می‌داند، از جمله روان‌شناسان قرن 19 را که می‌خواستند قوانین مربوط به انسان مجرد و کلی را به وقایع اجتماعی تعمیم دهند، به باد انتقاد تندی می‌گیرد و سرانجام به این نتیجه می‌رسد که چون جامعه شناسی علم به نهادهاست و نهادها خود دارای بنیاد و طبیعت خاصی است، پس باید در صدد یافتن روش مناسب با طبیعت این پدیده‌ها بود. دورکیم در این کتاب پس از اثبات علم بودن جامعه‌شناسی، یعنی آزاد ساختن آن از قیمومیت فلسفه و روانشناسی و مسلکها و اعلام استقلال موضوع و روش این دانش جدید با ذکر قواعدی روش استوار به جامعه‌شناسی قرن بیستم قوام و استحکام می‌بخشد.

خودکشی (1897)

اندیشه اولیه نظریه خودکشی دورکیم ظاهراً در کتاب معروف و مفصل وی یعنی «درباره تقسیم کار اجتماعی» که رساله دکترای او نیز بوده است، سال قبل از آن مطرح شده و شکل گرفته بود، در کتاب تقسیم کار اجتماعی، در برابر کسانی که معتقد بودند جستجوی خوشبختی از طریق افزایش بازدهی موجب و انگیزه رشد تقسیم کار در جامعه جدید است، دورکیم این استدلال را نادرست و بی‌پایه می‌داند و معتقد است با توسعه تقسیم کار خوشبختی و شادمانی آدمیان الزاماً بیشتر نشده است و دلیل این امر نیز، ضعیف تر شدن حس صیانت ذات در جوامع متمدن است.

تربیت و جامعه‌شناسی

دورکیم تا زمان مرگ خود، دست کم یک سوم و غالبا دو سوم از وقت تدریس خود را در دانشگاه سوربن به علم تربیت اختصاص می‌داد و مکتب تربیتی او، بخشی عمده جامعه شناسی اوست. دورکیم همانند همه مراجع علمی بزرگ، بیش از هر چیز و تا حد زیادی، نماینده عصر خویش  است. مکتب او از دوره‌ای که در آن زندگی می‌کرد، یعنی دوره جمهوری سوم حکایت می‌کند. دوره مذکور دوره غیر دینی کردن آموزش همگانی فرانسه و عصر ترقیات صنایع بزرگ، گسترش علوم انسانی بود. اثر دورکیم کاملاً معرف برهه مهمی از تاریخ اندیشه تربیتی است. به عقیده دورکیم، تربیت امری کاملاً اجتماعی است، او آنرا اجتماعی کردن نسل جوان بوسیله  نسل بالغ تعریف می کند. به نظر وی مدرسه ، جهان خرد اجتماعی است و جامعه هستی نوی را در آدمی می‌آفریند.

سوسیالیسم (1928)

برای مطالعه افکار سیاسی دورکیم، می‌توان از سه رشته از درسهایش که پس از مرگ چاپ و منتشر شدند، استفاده کرد.[1] از لحاظ تاریخی اندیشه دورکیم با اندیشه سوسیالیست‌های فرانسوی سالهای آخر قرن 19 رابطه نزدیکی داشته است. باید قبول کرد که در حوالی سالهای 1895 – 1885 تلقی دورکیمی سوسیالیسم از عناصر مهم اندیشه سیاسی فرانسه در بین روشنفکران چپ به شمار می‌رفت. هدف دورکیم مطالعه درباره مجموعه آیین‌های سوسیالیستی بود، حال آنکه او فقط موفق شده بود درسهایی درباره خاستگاه سوسیالیسم، یعنی اساساً درباره سن سیمون تهیه کند. سوسیالیسم دورکیم، اساساً سوسیالیسم آگوست کنت است که در دو کلمه خلاصه می‌شود: سازمان و اخلاقیت.

جامعه‌شناسی؛ فیزیک رسوم و حقوق (دورکیم و دموکراسی) 1950

نظریات دورکیم در مورد دموکراسی، خصوصاً در درسهای جامعه‌شناسی؛ فیزیک رسوم و حقوق که به سال 1950 منتشر شده‌اند، بیان گردیده است تعریف دورکیم از دموکراسی با تعریف امروزین آن متفاوت است. به  عقیده او خصیصه حقیقی یک دولت دموکراتیکی، همانا عبارت است از گسترش بیشتر آگاهی حکومتی و ارتباط‌های محکم‌تر ما بین این آگاهی و توده آگاهی‌های فردی؛ یا به عبارت دیگر بین مردم و دولت.  از این نظر دموکراسی برای ما آن شکل سیاسی است که جامعه از طریق آن ناب‌ترین آگاهی نسبت به خود را بدست می‌آورد. هر چه تفکر و روح اقتصادی، نقش مهم تری در جریان امور عمومی بازی کنند، باید گفت که مردم دموکراتیک تر اند و بر عکس، هر چه ناخودآگاهی، عادات ناشناخته، احساسات تاریک، پیش داوری های تحلیل نشده تفوق بیشتری داشته باشد درجه دموکراتیکی بودن مردم کم‌‌تر است. دموکراسی خصلتی است که جوامع بیش از پیش دارای آن می‌شوند. دموکراسی از آغاز تاریخ تا کنون در حال پیشرفت بوده است. (Durkheim, 1950: 107.108)

صور بنیانی حیات دینی (1912)

موضوع این کتاب عبارت است از ساختن نظریه‌ای عمومی درباره دین بر اساس تحلیل ساده‌ترین و بدوی‌ترین نهادهای دینی؛ یعنی که بنا کردن نظریه ادیان عالی‌تر بر اساس بررسی صور بدوی دینی به عقیده و مشروع و ممکن است. همه نتایجی که دورکیم از بررسی توتم پرستی می‌گیرد مستلزم پذیرش قبلی این تصور است که درک ذات یک نمود اجتماعی، با مشاهده بنیانی‌ترین صور آن امکان‌پذیر می‌باشد. از نظر دورکیم موضوع دین چیزی جز تجسم دیگری از جامعه نبوده است. «صور بنیانی حیات دینی، دورکیم در حکم راه حل دورکیمی تضاد موجود میان علم و دین است. علم با کشف واقعیت عمیق همه ادیان، دین دیگری ایجاد نمی‌کند، بلکه این اعتقاد را به وجود می‌آورد که جامعه قادر است در هر دوره خدایان مورد نیاز خویش را بسازد. علایق دینی، چیزی جز صور تمثیلی علایق اجتماعی و اخلاقی نیستند.

سالنامه جامعه‌شناسی (1896)

سالنامه جامعه‌شناسی در سال 1896 با همکاری امیل دورکیم تأسیس شد. اولین مقالات دورکیم که در این سالنامه منتشر شده‌اند عبارتند از : تحریم همبستری با محارم و خاستگاه‌های آن، تعریف نمودهای دینی.

ساختارگرایی دورکیم

خیلی پیش‌تر از اینکه کلودلوی استراوس انسان‌شناس و یا نوام چاسکی زبان‌شناس، مکتب فکری ساختارگرایی را نامگذاری نمایند، دورکیم بحث ساختارگرایی را مطرح نمود بوده است. واقعیات اجتماعی و اخلاق در برگیرنده یک واقعیت خاص و نوظهور می‌باشند، وقتی که افراد به تقابل می‌پردازند، یک واقعیت جدید  ظهور می‌کند و کیفیات این واقعیت قابل کاهش به افراد آن نیست. این واقعیت قابل کاهش به افراد آن نیست. این واقعیت متشکل از روابطی مابین افراد و دیگر واحدهای اجتماعی است و بدین سان یک علم جامعه باید در جستجوی درک فرایندهایی باشد که کیفیت‌های نوظهور روابط اجتماعی را ایجاد، تثبیت و تغییر می‌دهد.

تکامل گرایی دورکیم

دورکیم از چشم انداز تکاملی خود که ابتدا در کتاب در باره تقسیم کار ظاهر گردید، دست نکشید، چرا که دورکیم، جوامع را اینگونه می دید که در حال حرکت از اشکال ساده به سوی اشکال پیچیده می‌باشند. وظیفه نظریه‌پردازی جامعه‌شناسی به زعم دورکیم، دریافت علی کلی این حرکت جامعه‌ای و توصیف اصول نظری است که به توضیح  تغییرات بر پایه همبستگی یا انسجام اجتماعی که با تکامل اجتماعی رخ می دهد، بپردازد. بدین سان مدلها و نظریات نظم اجتماعی دورکیم، در قالب یک چارچوب نظریه تکامل گرایی است. تکامل‌گرایی دورکیم اغلب وی را به سوی خط پر پیچ و خمی سوق می‌داد و ملهم از رسو و دیگران متفکران «قرارداد اجتماعی» وی اغلب در جستجوی ریشه‌های پدیده‌های اجتماعی بود.

کارکردگرایی دورکیم

نظریات امیل دورکیم در پیدایش کارکردگرایی تأثیری عمیق و مستقیم داشته است. به بیان دیگر، مکتب وی یکی از ریشه‌های سه گانه کارکردگرایی به شمار می آید دو ریشه دیگر، یکی انسان‌شناسی کارکردگرایی رادکلیف براون و مالینوفسکی است که خود تحت تأثیر جامعه‌شناسی و انسان شناسی دورکیمی بوده‌اند و دیگری، روانشناسی گشتالت.

مبنای جامعه‌شناسی معرفت دورکیم

جامعه شناسی معرفت دورکیم با جامعه‌شناسی دین او پیوند دارد. او در جامعه‌شناسی دینی‌اش می‌کوشد نشان دهد که ریشه تعهدات دینی انسان را می‌توان سرانجام در تعهدات اجتماعی‌اش پیدا کرد. جامعه‌شناسی معرفت دورکیم اصل را بر این می‌گذارد که مقولات اندیشه انسان ـ تصور زمان و مکان ـ از زندگی اجتماعی او سرچشمه می‌گیرد. دورکیم بر این عقیده بود که نخستین طبقه‌بندی‌های زمانی و مکانی و نیز طبقه‌بندی‌های دیگر ذهن، ریشه‌ای اجتماعی دارند و به سازمان اجتماعی مردم ابتدایی بسیار نزدیک‌اند. نخستین طبقاتی که ذهن انسان تصور کرده است. طبقات مردم بودند و طبقه‌بندی اشیا در جهان طبیعی، بسط همین طبقه‌بندی های نخستین بوده است.

نقد و بررسی نظریه دین دورکیم

انتقاد که به تبیین دین و نظریه دین دورکیم شده است را می‌توان به سه دسته روش شناختی، نظری و مردم نگارانه – تجربی، تقسیم کرد.

از جمله انتقالات روش شناختی کار دورکیم یکی این است که او سراسر بررسی‌اش را  بر رشته محدودی از داده‌های مربوط به تعدادی از قبایل بومی استرالیا استوار ساخته بود. اما آیا ویژگی‌های یک دین را می‌توان به همه ادیان نسبت داد؟  مسئله این است که نمی‌توان مطمئن بود جوهر دین خاص بررسی دورکیم جوهر دین به معنای عام آن باشد. برای تعیین ماهیت عمومی دین، بررسی طیف گسترده‌ای از ادیان بشری ضرورت داد که دورکیم انجامش نداد (هملیتون 1377: 180)

نتیجه گیری

هر گونه نقد تحقیقی‌اندیشه دورکیم باید بر دوگانگی معنایی مفهوم جامعه در نزد او تاکید کند. چرا که جامعه را می‌توان برحسب متون متفاوت دورکیم، که گاه به عنوان محیط و مجموعه اجتماعی از بیرون مشاهده شدنی تعبیر کرد و گاه به عنوان کانون آرمان یا موضوع  عشق و احترام جامعه. در معنای اول به عنوان محیط اجتماعی موجود تعریف شده است و چونان عامل تعیین کننده دیگر نمودها در نظر گرفته شده است.

گرایش دورکیم این است که محیط اجتماعی را یک واقعیت تام بپندارد، در حالی که محیط اجتماعی یک مقوله تحلیلی است نه یک علت‌ نهایی.

جامعه در معنای دوم، یعنی معنایی که جامعه را در حکم کانون آرمانی و در حکم موضوعی برای عشق و احترام و پرستش می‌داند، است.

به اعتقاد دورکیم، «انسان، انسان نیست مگر آنکه متمدن باشد و متمدن شدن انسان هم در جامعه از طریق جامعه صورت می‌گیرد و تنها وجه تمیز انسان از دیگر حیوانات این است که انسان عنصری اجتماعی و جزئی  از یک کلیت اجتماعی است (دورکیم، کتاب فلسفه و جامعه شناسی). بنابراین، انسان اگر در جامعه نبود، حیوانی پیش نبود. از طریق جامعه است که حیوانیت بشر به مقام انسانی رسیده است ولی در برابر این مدعا به آسانی می توان پاسخ داد که کافی نیست گروهی از حیوانات با هم زندگی کنند تا بتوانند زبان و صور عالی هوش را پدید آورند.

جامعه برای توسعه انسانیت نوع بشر لازم است، اما این شرط لازم تبدیل به شرط کافی نمی‌شود مگر آنکه خود این حیوانی که نامش بشر است. واجد استعدادهایی که متمایز کننده او از دیگر انواع‌اند، باشد.

دورکیم در کتاب «صور بنیانی حیات دینی»، از آنچه خود ابتدایی‌ترین صورت دینی می‌انگارد، البته به عنوان وسیله شناخت همه ادیان بشری، در واقع کاری است که نویسندگان دیگر انجام نداده بودند. او سرچشمه‌های دین را به عنوان مفاهیم خطا و ساختگی جوامع ابتدایی در نظر نمی‌گیرد و در نتیجه، آنها را از اعتبار نمی‌اندازد. برعکس به نظر او، حتی ابتدایی‌ترین دین بیانگر نوعی حقیقت است و این حقیقت درست همان چیزی نیست که باور دارندگانش تصور می‌کنند. (همیلتون، 1377: 171)

کتاب صور ابتدایی حیات دینی دورکیم، در واقع نوعی بررسی معرفت شناختی نیز به شمار می‌آید.» به ادعای دورکیم مفاهیم و مقولات بنیادی زمان، مکان، عدد و علت از دین ریشه می‌گیرند و در غالب آن ساخته می‌شوند. از آنجا که به اعتقاد دورکیم دین یک پدیده اساساً اجتماعی است، پس مقولات بنیادی اندیشه بشری نیز باید از جامعه سرچشمه گرفته باشد. به نظر دورکیم، ما چون در جامعه زندگی می‌کنیم، می‌توانیم به چنین شیوه‌ای مفهوم سازی کنیم.

همانطور که ملاحظه گردید دورکیم نگرش جدیدی در مورد دین داشته است. و به موضوعاتی در باب دین پرداخته است تا زمان وی مورد توجه قرار نگرفته بودند؛ موضوعاتی که در زمان دورکیم و پس از او راهگشای انسان شناسان، بخصوص انسان شناسان دینی شده است.

اندیشه‌های دورکیم ترجمان بینشی درباره انسان، جامعه جدید و تاریخ است.

[1] – این درسها عبارتند از سوسیالیسم (1938) ، درسهای جامعه‌شناسی؛ فیزیک رسوم و حقوق که 1950 منتشر شدند و درسهایی مربوط به تعلیم و تربیت و مشکلهای تربیتی

• پیشگفتار
• زندگی شخصی و حرفه‌ای امیل دورکیم
• ریشه‌های فکری اندیشه‌های دورکیم
• آثار دورکیم
• درباره تقسیم کار اجتماعی (1893)
• همبستگی مکانیکی
• همبستگی ارگانیکی
• وجدان جمعی
• تقسیم کار
• قواعد روش جامعه شناختی (1894)
• واقعیت اجتماعی
• قواعد مشاهده وقایع اجتماعی
• خصوصیات عمومی روش جامعه شناسی
• شیئی کردن
• خودکشی (1897)
• خودکشی
• آنومی
• تربیت و جامعه‌شناسی
• سوسیالیسم (1928)
• جامعه‌شناسی؛ فیزیک رسوم و حقوق (دورکیم و دموکراسی)
• صور بنیادین حیات دینی (1912)
• مفهوم مانا
• مفهوم توتم
• مفهوم تابو
• سالنامه جامعه‌شناسی (1896)
• سهم دورکیم در مشروعیت دانشگاهی جامعه‌شناسی
• جامعه شناسی دورکیم
• جامعه و اخلاق
• آینده جامعه
• ساختارگرایی دورکیم
• تکامل گرایی دورکیم
• کارکردگرایی دورکیم
• تبین کارکردی
• تحلیل کارکردی و تحلیل تاریخی
• تأثیر تحلیل کارکردی دورکیم بر مکاتیب علوم اجتماعی
• تأثیر دورکیم بر نظام آموزش همگانی
• تأثیر امیل دورکیم بر انسان‌شناسی
• مردم شناسی فرانسه
• انسان‌شناسی دینی
• تأثیر دورکیم از طریق دیدگاه اثباتی بر انسان‌شناسی
• انسان شناسی حقوق
• دورکیم، مالینوفسکی و رادکلیف – براون
• مطالعات دینی دورکیم
• تأثیر رابرتسون اسمیت بر رهیافت مذهبی دورکیم
• هدف دورکیم در کتاب صوربنیانی حیات دینی
• اهمیت تاریخ در بررسی امر دین
• تعریف دین
• اعتقادهای دینی
• باورهای دینی
• جادو و دین
• جان پرستی
• نقد دورکیم به نظریه جان پرستی
• طبیعت پرستی
• انتقاد دورکیم به نظریه طبیعت پرستی
• توتم‌پرستی به عنوان دین بنیانی
• کارکرد دین از نظر امیل دورکیم
• دین و همبستگی
• دین و نظریه اجتماعی دورکیم
• دورکیم و دگرگونی دین
• دین و نظریه معرفت
• مبنای جامعه‌شناسی معرفت دورکیم
• کلام آخر
• منابع

منابع

1. آرون، ریمون (1381) «مراحل اساسی سیر اندیشه در جامعه‌شناسی». ترجمه باقر پرهام. انتشارات علمی و فرهنگی. چاپ پنجم.
2. اشرف، احمد (1347) «فونکسیونالیسم» نامه علوم اجتماعی دوره اول شماره اول.
3. تامسون، کنت (1381) «دین و ساختار اجتماعی» ترجمه علمی بهرامپور و  حسن محدثی. نشر کویر
4. ترنر، جاناتان. اچ (1318) «پیدایش نظریه جامعه‌شناسی» ترجمه دکتر عبدالعلی لهسائی زاده. نشر دانشگاه شیراز جلد دوم.
5. توسلی، غلام عباس (1280) «جامعه‌شناسی دین» نشر سخن
6. دورکیم، امیل (1343) «قواعد روش جامعه‌شناسی» ترجمه دکتر علی محمد کاردان. نشر دانشگاه تهران
7. دورکیم، امیل (1360) «فلسفه و جامعه‌شناسی» ترجمه فرحناز خمسه‌ای. نشر مرکز ایرانی مطالعه فرهنگ‌ها
8. دورکیم، امیل (1376) «تربیت و جامعه‌شنای» ترجمه دکتر علی محمد کاردان. نشر دانشگاه تهران.
9. دورکیم، امیل (1378) «خودکشی» ترجمه دکتر نادر سالارزاده امیری. نشر دانشگاه علامه طباطبایی
10. دورکیم، امیل (1381) «درباره تقسیم کار اجتماعی» ترجمه باقر پرهام. نشر نی
11. دورکیم، امیل (1383) «صوربینانی حیات دینی» ترجمه باقر پرهام. نشرنی.
12. روح الامینی، محمود (1380) «مبانی انسان‌شناسی، گردشهر با چراغ» نشر عطار چاپ دهم.
13. ریویر، کلود (1381) «درآمدی بر انسان شناسی». ترجمه دکتر ناصر فکوهی. نشرنی: چاپ دوم.
14. فکوهی، ناصر (1381) «تاریخ اندیشه و نظریه‌های انسان‌شناسی» نشرنی
15. کرایب، یان (1382) «نظریه اجتماعی کلاسیک» ترجمه شهناز مسمی پرست. نشر آگاه.
16. کوزر، لیوئیس (1382) «زندگی و اندیشه بزرگان جامعه‌شناسی» ترجمه محسن ثلاثی، انتشارات عملی، چاپ دهم
17. گرب، ادوارد . ج. (1373) «نابرابری اجتماعی: دیدگاه های نظریه‌پردازان کلاسیک و معاصر» ترجمه محمد سیاهپوش و احمدرضا غروی زاده. نشر معاصر
18. گیدنز، آنتونی (1363) «دورکیم» ترجمه یوسف اباذری، شرکت سهامی انتشارات خوارزمی
19. گیدنز، آنتونی (1378) «جامعه‌شناسی». ترجمه منوچهر صبوری. نشر نی. چاپ پنجم
20. همیلتون، ملکم (1277) «جامعه‌شناسی دین» ترجمه محسن ثلاثی. موسسه فرهنگی- انتشاراتی تبیان.
21. Alpert. H(1939) Emile Durkheim and His Sociology” New York. Columbia university Press.
22. Durkheim, Emile(1960) “Montesquieu and Rausseau” Ann Arber The university of Michigan Press.
23. Durkheim, Emile (1956) “Education and Sociology” New york. The free Press.
24. Evans, Pritchard.E.E. (1965) “Theories of Primitive Religions” New York. The free Press.
25. Merton, Rober. K. (1959)” Socioal Conflict over styles of Sociological work.”
26. Mauss, Marcel (1958) “Introdudion to Emile Durkheim, Socialism and saint- simon.” ed by Aluin Gouldner. Yellow springs. Ohio, Antioch. Press.
27. Parsons,Toalcott. (1973). “Religion and the Problem of Meaning.”
28.  Sills, David. L (19680) “International Encyclopedia a of the social scicnces.” by Macmillan Company. The free Press.
29. Elwell, Frank (2003) The sociology of Emile Durkheim (www. Faculty, isu/edu)