تعادل و توسعه راهبرد حيات طيبه در ايران 1400
چکیده و مقدمه
«بالعدل قامت السموات و الارض»،قوام آسمانها و زمین به عدل است.چنانچه تعادل را از زندگی حذف کنیم، وجودی برای هستی باقی نخواهد ماند که عدل پایه و بنیانی است که قوام و استواری جهان به اوست.« العدل اساس به قوام العالم.»تعالی و ارتقاء جان آدمی به حیات طیبه الهی با ایجاد تعادل فردی در بستر تعامل جمعی است. تعادلی در مبدا، در مسیر و در مقصد.
توسعه ای که در عدل است در هیچ طرح و برنامه دیگری نمی توان یافت. از آن جایی که توسعه در اسلام تنها به معنای افزایش فیزیکی نیست و جنبه های معنوی و ارزشی نیز اهمیت دارد ، جهت گیری سیاستهای توسعه در اسلام به سمت اهداف خاصی است که در راستا و تامین کننده هدف اصلی خلقت انسان است.انسان به خاطر همین سعه و جامعیت وجودیش، بر همه عوالم، حتی بر فرشتگان نیز برتری دارد و تنها اوست که می تواند حامل عشق و طلب باشد.یک عارف با سعه وجودی خود با همه جهان و همه انسانها یگانه است.
قرآن کریم میفرماید: انسانی که در اثر حیات پاکیزه ،جانش به سمت الله حرکت کرد ، جاودانه خواهد بود و از ابدیت خاص برخوردار است چون عندالله می شود . این حیات طیبه باعث صعود و تکامل انسان می شود.برای تداوم حیات حقیقی و افزونی تاله آدمی، لازم است که انسان اولاً چیزی را روی اصول علمی ببیند و ثانیاً قواعد عملی آن را بپذیرد. ظهور برکات و عنایات، مرهون رشد علمی و عملی جامعه است و امت اسلامی در پرتو ایمان و عمل صالح به این فیوضات الهی بار می یابد.حیات واقعی که در یک فرد به جریان می افتد، با حیات دیگران نیز مشترک است. اساسی ترین مختص حیات، تعدیل و تصعید خودمحوری به سود انسان محوری است، که رو به کمال دارد.
با صدور فرمان مقام معظم رهبری ، حضرت آیه الله خامنه‌ای مبنی بر تدوین و تنظیم برنامه پنجم توسعه جمهوری اسلامی ایران در چارچوب چشم انداز بلند مدت کشور (دو دهه آینده) و با عنایت به الزامات حاکم بر تحقق چشم انداز بلند مدت کشور و ویژگیهای کنونی رشد و توسعه کشور، در این پایان نامه سعی بر این است تا با طرح و تشریح کاربردی تعادل و توسعه انسانی بعنوان راهبردی به حیات طیبه الهی در کشور ایران طی دو دهه آینده از منظر عرفانی تبیین گردد.
مقدمه
سپیده مشیت دمیده، آفتاب خلقت سرزده، معمار هستی دست اندر کار آفرینشی شگفت است و … انسان از رحم غیب پای به دامان شهود می‌نهد.در جشن تولد این مولود مبارک، خدای تعالی خود صحنه آرا و میزبان است. کروبیان عالم بالا و ساکنان حرم سرّ و عفاف ملکوت را به مصلای قداست انسان فرامی‌خواند و فرمان می‌دهد تا بر او سجده برند. «فاذا سوّیته و نفخت فیه من روحی فقعوا له ساجدین فسجدوا الا ابلیس…».
شرح این حادثه بدیع که می‌توان آن را زیباترین رویداد و پرشکوه‌ترین جلوه اراده ازلی در جهان خلقت نامید جان‌های لطیف و ارواح طیبه را که اعجازهای بزرگ ایمان و اندیشه‌اند به اهتزاز آورده و معناهای ژرف در اندام الفاظ به سینه تاریخ سپرده‌اند. علی (ع) آن وجدان ملتهب حکمت الهی چنین به ترنم آمده:
اتزعم انک جرم صغیر و فیک انطوی العالم الاکبر
و انت الکتاب المبین الذی باحرفه یظهر المضمر
و عارف رومی روح کلام علی (ع) را در قالب شعر پارسی بدین سان می‌دمد:
گر به ظاهر آن پری پنهان بود آدمی پنهان‌تر از پریان بود
نزد عاقل آن پری گر مضمر است آدمی صدبار خود پنهان‌تر است
راستی که آدمی زاده طرفه معجونی است و این راز وجود و پری پنهان باید سیمرغ آسا بال و پر آراید تااز محیط جاذبه ملک و طبیعت بیرون رفته و بر قله فاف «دنی فتدلی» نشیند و در هاله مغناطیس خود چنان مجذوب شود که بیش از دو هلال با مبدأ اعلی فاصله نداشته باشد و به افتخار «ابیت عند ربی یطعمنی و یسقینی» نائل آید.
انسان را حیوان ناطق یعنی جانور گویا می‌شناسیم، لکن با این فرق که او را دارای قوه و منّه و لیاقت و قابلیتی می‌یابیم که هر گاه آن دارایی را به فعلیت برساند، انسان حقیقی و واقعی خواهد بود. یعنی انسان واقعی و حقیقی در عرف عرفان آن کسی است که به فعلیت رسیده است و متصف به صفات ربوبی ومحاسن اخلاق و محامد آداب است وگرنه همان حیوان ناطق یعنی جانور گویا است.
آدم حقیقت انسانیت است که جامع و مظهر ذات و جمع اسماء و صفات الهی است که عالم خلق و آفرینش ظهور آنها محسوب می‌شود. و به این اعتبار آینه حق و خلق است و چون غرض از ایجاد، معرفت حق بوده و هیچ یک از مراتب وجود، استعداد آن را ندارند که حق را به نحو کمال و تمام بشناسند مگر انسان،بدین دلیل حقیقت انسانی، غایت ایجاد نیز هست و آفرینش محفوظ به بقا و دوام اوست. و هرگاه که این نوع از میان برخیزد – دوره عالم نیز به سر می‌رسد و دور آخرت آغاز می‌شود که رجوع آفرینش است به اسم اول که مصدر وجود است. حقیقت انسانی که کون جامع و آینه جمال و مظهر صفات قهر و لطف الهی است و به اعتبار خلافت و جانشینی خدا به ناچار باید دارای تمام اوصاف مستخلف باشد.
چون عقل اول را آفرید، سی صد و شصت نوع از انواع کمال در او ظاهر گشت و حق تعالی بر حسب استعداد و قوه عقل اول، چهل وشش هزار هزار نوع و ششصد هزار نوع و پانصد و شش هزار نوع از انواع کمال و فیض وجودی بر او افاضه کرد و به مقتضای این فیضی بخشی‌ها عوالم متعددی خلق شد و انتشار فیض از عقل اول به اختیار صادر نگشت بلکه از راه فیضان سرزد.
در درون ما نیروهایی است که اگر به کار گرفته شوند و رودهایی است که اگر رهبری شوند و غنچه‌هایی است که اگر شکفته شوند، ما را به وسعت‌ها و رشدها و حرکت‌هایی می‌رسانند و سیراب و شاداب می‌نمایند. در حالیکه غفلت از این نیروها و رها کردن آنها ما را به رکود و ایستایی می‌کشانند و همین است که رسول باید ما را یادآوری کند و آگاه سازد.و این ما هستیم که باید به این سرمایه‌ها و اندازه آنها پی ببریم و آنها را به جریان بیندازیم و زیانش را جبران کنیم که گفته‌اند: رحم اله من عرف قدر نفسه * انسان سرمایه‌های زیادتری دارد. انسان فرزند تمام هستی است و تا بی نهایت راه در پیش دارد. لذا باید طوری تربیت شود که در تمام این عوالم و در تمام این مسیر بتواند چه بکند و چگونه بماند و چگونه برود. باید مرزها را برداریم و دیوارها را بشکنیم و با این دید وسیع به هستی و به انسان نگاه کنیم و انسان را به عظمتی بشناسیم که این هستی را زیر پا دارد.
روشن است که جزء اصلی در تشکیل اجتماع صالح انسانی خود انسان است. انسان محور اصلی برنامه ریز‌ی‌ها، قوانین، علوم و دیگر مسائل جامعه بشری است. اصلاحات و تحولات وانقلاب‌ها نخست باید از درون انسان آغاز گردد. و در حوزه وجودی او صورت گیرد و سپس به برون جامعه سرایت کند. اقتصاد، سیاست، جنگ، صلح، اخلاق، ضد اخلاق، ارزش‌ها، ضد ارزش‌ها، خوشبختی، بدبختی، ایثار، خودخواهی، مهرورزی، نظم، بی نظمی و … همه و همه به انسان باز می‌گردد. بهترین برنامه‌ها و آموزش‌ها باید به دست انسان‌های شایسته اجرا شود وگرنه سودی نمی‌بخشد و تحولی نمی‌آفریند. بهترین قوانین، بهترین مجریان را می‌طلبد، از این رو ساختن انسان و پرورش و رشد انسانیت انسان و تربیت اصولی افراد انسانی، مقدمه اصلی تشکیل هر نظام صالح و انسانی است و همین همواره هدف نخستین مصلحان واقع گرا و انسان شناس است.
باری! چون تا کنون چنین دوران پایدار و جهان گستر پدید نیامده است و در اکثریت قاطع اعصار و قرون ظلم و بیداد، نامردمی، نادانی، محرومیت و… حاکم بوده است و نیروهای انسانی هرز رفته است وانسان‌ها به تکامل نرسیده‌اند و در مجموع عصر مرگ انسان و میرش انسانیت‌ها بوده است، نه عصر حیات و شکوفایی انسانیت‌ها، پس حیات راستین هنوز تحقق نیافته است و انسان همواره در انتظار فرارسیدن حیات طیبه است و شکوفایی کامل معنویت‌ها وانسانیت‌ها.
استیصال و درماندگی علمی و عملی انسان کنونی از تسلط بر سرنوشتش در قرن معاصر، عصر جهانی شدن و انفجار اطلاعات یکی از ثمرات شومی که برای انسان به ارمغان آورده به انفعال کشیدن اوست.انسان عصر حاضر که ثمره سالیان سال پیشرفت تجربه و تکنولوژی است، امروز خود در حلقه مؤسسان به دام افتاده و خود به خدمت تکنولوژی درآمده و با مکیدن خون از شاهرگ حیات طیبه خویش دائما سرمایه وجود خود را با هدف تولید و مصرف بیشتر به سمت رضایت از حیات مدرن سوق می‌دهد و این همان نقطه جاودانه خواهی رو به پایین است. بحران هویت تعبیری است که شاهد مثالش انسان امروزی است، انسان گریزان از خود، از حقیقت خود،او هیچ گاه آغازکننده نیست، همیشه عکس العمل است. نمی‌داند چه باید بکند؟ و حتی نمی‌داند چه می‌تواند بکند؟«شرایط سوزشده نه شرایط ساز»!!!
تنبّه، توجه و بازگشت به حقیقت و اصل خویش، درک خسرانی که در آن واقع است و تهوّع علمی و عملی از زندگی موجود مقدمه بروز نیاز، درک نیاز و حرکت او به سمت و سوی حیات مطلوب است. حیاتی که انسان با تمام ابعادش مورد نظر است (حیات دینی) و این مهم او را در وضع زندگی عینی او و آنچه که باید انجام دهد (وضعیت مقدور) که توأم با مهار، تسلّط و فراغت می باشد قرار می‌دهد. الگوی امور جاری، موظف و ویژه پیشنهادی است در این جهت. امید است که قبول حضرت حق افتد .
تفکر سنگ اول رشد انسان و زیربنای تربیت او و سرنخ این کلاف سردرگم است. ادامه تفکر شناخت است و ادامه شناخت، محبت است و ادامه محبت، حرکت و عمل و آزادی و رشد و تکامل و آدم شدن و انسان شدن. شناخت نهایی به مقایسه و سنجش و به نظارت عالی عقل نیازمند است.حرکت و رشد مسائلی را مطرح می‌کنند:
- جهت و حرکت: الله (انا الیه راجعون)
- صراط مستقیم: نزدیک‌ترین راه تا رشد استعدادها «توحید، عبودیت، اتباع».
- مرکب‌هایی برای رسیدن: فکر، عقل، عشق و ایمان، فشار و بلا، عجز، اعتصام.
- راهبر: (رسالت و امامت)
- منزل‌ها: رحم، دنیا، بهشت، که بهشت منزل است نه مقصد.
- روش حرکت: شرایع و احکام، نظام‌ها و قانون‌ها.
با تفکر دراستعدادهای انسان به این همه می‌رسیم و ارتباط و هماهنگی آنها را حس می‌نماییم.با این تفکر، عظمت استعدادهای او را می‌یابیم و به کار عظیم او می‌رسیم که رفاه نیست و خوشی نیست، بلکه رشد و خوبی است. می‌یابیم که انسان چقدر ادامه دارد و در نتیجه هستی تا کجا گسترده می‌شود.با این شناخت انسان می‌خواهد تمام استعدادهای خود را بارور کند و تمام سرمایه‌ها را زیاد کند. انسان می‌خواهد خودش را زیاد کند نه ثروت و قدرت و علمش و در این سطح است که می‌تواند امیر باشد و می‌تواند از اسارت‌ها آزاد گردد.
چنین استدلال می‌گردد که علوم مختلف، قدرت تقویت و توسعه ظرفیت روانی را دارند و هر ظرفی در اثر مظروف خود، دچار محدودیت می‌گردد، جز روان انسان که در اثر اضافه شدن علم، توسعه بیشتری پیدا می‌نماید. «کلّ وعاء یضیق بما جعل فیه الّا وعاء العلم فانّه یتسع به» بر اساس نتایج حاصل از توسعه ظرفیت روانی، این حالت همواره مورد تقاضای پیامبران،از خداوند بوده و از او خواسته‌اند که به آنها شرح صدر بدهد و درنتیجه کارهایشان را آسان سازد. «قال رب اشرح لی صدری و یسّر لی امری» حداکثر شرح صدر و توسعه ظرفیت روانی حالتی است که مخصوص پیامبران الهی و برگزیدگان خدا است. به عنوان مثال خداوند با اعطای آن بر پیامبر اسلام (ص) منّت گزارده و آن را برتر از هر نعمت می‌داند. «الم نشرح لک صدرک و وضعنا عنک وزرک الذّی انقض ظهرک و رفعنالک ذکرک» و در اثر اعطای این حالت، پیامبر (ص) قدرت مقابله با مشکلات عظیم را پیدا نموده است.
نتیجه شرح صدر به خود فرد برمی‌گردد و آسان شدن کارها، احساس سبکبالی و جلب احترام عمومی، در حقیقت همگی نتیجه شرح صدر و توسعه ظرفیت روانی می‌باشند. علامت شرح صدر دستیابی به حلم است که در قرآن به عنوان صفات پیامبران خدا معرفی شده است و حتی خداوند خود را به این صفت خوانده است.
ادیان الهی تلاش بسیاری را در جهت ایجاد ارتباط زنده و مستمر بین انسان و خالق او از طریق عبادت و ذکر نموده‌اند. ارتباط پویای بین انسان و خدا، وی را در غلبه بر مشکلات یاری نموده و از تنهایی رهایی می‌بخشد. انسانی که این چنین با خدا در ارتباط است و با گسترش بصیرت و معرفت خویش دامنه ارتباط خود را نیز توسعه می‌دهد به سوی نفس مطمئنه در حرکت است و می‌تواند در مقابل مصائب زندگی آرامش خود را حفظ کرده و با تکیه بر خدا، سراسر وجود خویش را صفا بخشد.حدیثی از پیامبر اکرم (ص) خطاب به امام علی (ع) نقل است که حضرت فرمود: مؤمن، مؤمن نمی‌شود مگر این که صدوسه صفت در او جمع شود. یکی از این صفات سعه صدر است. «اوسع الناس صدرا» یعنی سینه‌اش از همه گشاده‌تر است. قرآن در مورد سعه صدر میفرماید: «فمن یردالله ان یهدیه یشرح صدره للاسلام و من یرد ان یضله یجعل صدره ضیّقا حرجا».
یکی از اصول بهداشت روانی و روان درمانی که می‌توان از متون اسلامی کشف کرد، اصل لزوم توجه به ظرفیت روانی و عوامل تقویت کننده و محدودکننده آن است. در آموزش‌های اسلامی، ظرفیت روانی به ظرف‌های عادی تشبیه شده است و چنین آموزش داده می‌شود، که بهترین ظرفیت آن است که گنجایش بیشتری داشته باشد. «ان هذه القلوب اوعیه فخیرها اوعاها» و در تعبیر دیگری افراد بشر بر حسب ظرفیت روانی و میزان بازدهی به معادن طلا و نقره تعبیر شده‌اند «الناس معادن کمعادن الذهب و الفضه» و اصولا میزان تعقل را بر حسب گنجایش ظرفیت روانی می‌دانند.
هر فرد به میزان ظرفیت و قدرت عملی خویش در مقابل خدا مسئول است و موظف است این ظرفیت را شناسایی نموده و سعی نماید نهایت کوشش خود را برای افزایش آن و رفع عوامل محدودکننده به کار برد.این آرمان بزرگ انسان است که نه تنها بر هستی، که بر خویش هم حاکم بشود و بتواند به این هر دو جهت بدهد.«و لما بلغ اشدّه و استوی اتیناه حکما و علما». بلوغ اشد، رسیدن به کمال و قوت در تمامی نیروها و استعدادها است.و این همان تعادل و مرحله تسویه است..در این مرحله این نیرو به کار گرفته شده و بحران‌هایش را پشت سرگذاشته است و انسان با تعادل و تسلط همراه است..انسان با رسیدن به تعادل ومرحله تسویه و بلوغ نیروها و استعدادهای خود، به ترکیب کاملی دست می‌یابد. دو مثال زیر برای روشن شدن مطلب کمک میکند.
کشاورز برای رشد و توسعه دانه‌ای که در زمین می کارد و از آن امید برداشت محصولی را دارد باید با دقت و ظرافت به آن رسیدگی کند و همه ابزار و لوازم و مایحتاج رشد آن دانه را از جمله خاک مناسب، آب کافی، کود لازم، آفتاب و نور کافی و… را در اختیار آن دانه قرار دهد. اگر هر یک از لوازم و امکانات مورد نیاز برای رشد و توسعه یک گیاه به اندازه لازم و درحد تعادل و متناسب فراهم گردد، می‌توان انتظار داشت که یک گیاه با کیفیت لازم و مطلوب محصول دهد. امادر صورتی که تعادل درهر یک از نیازهای گیاهی رعایت نگردد و حالت افراط و تفریط بگیرد، گیاه به مرور از بین خواهد رفت و کشاورز با وجود تمام زحماتی که کشیده محصول مطلوب خود را برداشت نخواهد کرد. مثال دیگر این که انسان برای سوار شدن بر یک مرکب همچون اسب، فیل و یا حتی دوچرخه باید در جایگاهی متناسب قرار گیرد که بتواند تعادل خود را در روی آن مرکب حفظ نماید. و با اطمینان به ثبات و تعادل خود به حرکت خود به سمت هدف معین ادامه دهد. اما اگر جایگاه خاص خود را بر روی مرکب نیابد و تعادل لازم را ایجاد نکرده باشد یا از سرش یا از انتهایش یا از هر دو طرف به زمین خواهد افتاد و در نتیجه به مطلوب خود نخواهد رسید. در شکوفایی استعدادهای انسانی نیز باید تعادل رعایت شود.
انگیزه تحقیق
پس از صدور فرمان مقام معظم رهبری ، حضرت آیه الله خامنه‌ای مبنی بر تدوین و تنظیم برنامه پنجم توسعه جمهوری اسلامی ایران در چارچوب چشم انداز بلند مدت کشور (دو دهه آینده )برآن شدم تا در جهت نیل به اهداف والا و تعالی جویانه انقلاب اسلامی ایران قدمی هر چند کوچک بردارم.امیداست که در ظلتوفیقات الهی مورد قبول افتد و به کار آید… ان شاء الله.
روشن است که ستون خیمه انقلاب و رکن اساسی آن عدالت و تعادل است و چگونگی تربیت و تهذیب اخلاق مردم و عمل آنان و سلامت روح و جان و تعادل روان و سامان یابی زندگی همه و همه در گرو آن است و حتی دینداری و عرفان و به احکام دین عمل کردن مردم نیز بسته به آن است.و همین است که امام علی بن ابیطالب (ع) می فرماید: «العدل حیاه الاحکام».
مهمترین ویژگی انقلاب اسلامی ایران، عرفانی بودن این انقلاب بوده و هست وسکوی پرش این انقلاب همواره رهبری امام خمینی (ره) محسوب شده است و رمز رهبری ایشان تزریق بلندترین مضامین عرفانی در جان تک تک افراد جامعه بوده است،بدون ترس و واهمه از اینکه این مفاهیم از ظرفیت افراد بالاتر است و دیدیم که اتفاقاً چون این مفاهیم بلند با فطرت افراد منطبق بوده است، اصلاً احتیاجی به زمان برای تاثیر گذاری نداشت.روش این رهبر فرزانه همواره تربیت فرد و الهی کردن او برای اصلاح جامعه بوده است.
Abstract
Stability of skys and Earth is on justice. If the justice is removed from life, the existence will be annihilated. As justice is a base and foundation of world firmness. Justice is the base of world firmness.
Spirit transcendence and promotion depend on Divine good life and make individual equilibrium in group interactions, equilibrium inorganic, in path and in destination.
In the Koran God says that, if the man who in his spiritual good life approach to God, will be eternal, because he will be near to God. This good life results in human ascend and perfection. For permanence of real life and increase of holy aspect of sprite, the man should first, consider the scientific principals of things and second consider their practical rules. Man if estuation of blessings and providences indebted to scientific and practical development of society. And Muslim community takes divine emanations in the ray of religious faith and good deed.
Real life which streams in a body relates to the life of others the most essential property of life is equilibrium and ascension of a man in the sake of others, which this leads us to perfection.
Such a development exists in justice, does not exist in any other plans or programs. In Islam we do not consider only the physical aspect of development, but it is spiritual and valuable aspects are important. In Islam policies of development direct to typical aims which these aims are in turn in direction to and supply the main aim of human creation.
Because of this expansion and comprehensiveness, the man are superior to all worlds and angles, and only the man have passionate love and asking. A mystic with his sprite expansion is united with whole world and all humans.
According to a command, issued by Khameneyi, leader of Iran , based on compiling and arrangement of Fifth development program in Islamic Republic of Iran in the frame work of long term perspective of Iran during two coming decudes and with regard to obligations dominate over execution of this long term perspective, and present properties of development and growth in country, we try to introduce human equilibrium and extension, from mysticism point of view, as an approach of good life in Iran.
کلیات
مروری بر فصول
- فصل اول : تعادل – تعادل در سه حوزه مبدا(تعادل در خود شناسی )،مسیر(تعادل در ره شناسی یا طریقت)،مقصد(تعادل در خداشناسی).
- فصل دوم :توسعه- تعریف توسعه(وجودی) یا توسعه ظرفیت روانی، محورها، اهداف، مبانی، شاخصه‌ها، عوامل موثر، علایم و مظاهر توسعه الهی وجودی.
- فصل سوم : حیات طیبه در ایران 1400(ه ش)- ابتدا تعریف مفهوم حیات طیبه و نشانه‌هاو ویژگیها، ارکان، ثمرات و اصول حیات طیبه، سیمای حیات طیبه نزد پیشوایان اسلام و مراحل عبور از حیات طبیعی به حیات معقول (حیات طیبه)و سپس اشاره به نقلاب اسلامی ایران و موقعیت آن در جهان و تبیین چشم انداز آینده‌ای روشن برای ایران اسلامی با اجرای طرح «تعادل و توسعه»،و در نهایت نتیجه گیری آمده است.
سوال اصلی تحقیق
چگونه می توان با اعمال « تعادل و توسعه» در منشور زندگی خود راهی بسوی حیلت طیبه در ایران 1400(ه ش) برد؟
سوالات فرعی
- تعالی و ارتقاء جان آدمی به حیات طیبه الهی با ایجاد « تعادل» فردی در بستر «تعامل»جمعی چگونه امکان دارد؟
- بحث و بررسی جنبه‌های عرفانی «تعادل و توسعه» بعنوان دو راهبرد «حیات طیبه »الهی در متون عرفانی؟
- «تعادل» در مبدا،مسیر و مقصد چگونه می باشد؟
- چگونه می توان «حیات طیبه» را در لحظه لحظه این دنیا تجربه نمود؟
- چگونه می توان از« تعادل» با « تعامل» تا « تعالی» سیر نمود؟
- معنای « توسعه» در اسلام و عرفان چیست؟
- رشد و « توسعه » انسان چگونه میسر است؟
- « حیات طیبه» الهی شامل جه افرادی می شود؟
فرضیه: تعادل و توسعه ارزشهای اخلاقی و معنوی موجب تمرکز و ثبات شخصیت انسان می شود، بافاصله منطقی با حوادث و وقایع گریز ناپذیر عصر ارتباطات ، قدرت انتخاب و میزان تصمیمهای آگاهانه در مقابل واکنشهای غریزی انسان تقویت شده و تعادل و توسعه معنایی و معنوی انسانها، نقطه مبنا و مسیر ومقصد حیات طیبه ایران 1400 به شمار می رود.
محدودیت های تحقیق
- دشواری دسترسی به مفاهیم «تعادل و توسعه» در متون اصیل عرفانی بدلیل نو بودن و امروزی بودن این واژه‌ها و عدم اشاره مستقیم به آنها ،موجب شد تا با مطالعه خط به خط متون ،اوقات بسیار زیادی سپری گردد.
- دشواری گردآوری اطلاعات بدلیل مطالعه کلمه به کلمه و خط به خط متون عرفانی.
- دشواری در تطابق واژه‌ای مرتبط عرفانی کهن به نثر امروزی .
تعاریف لغوی و اصطلاحی
تعادل در لغتنامه دکتر محمد معین یعنی با هم برابر شدن، راست آمدن، همتا بودن. هنگامی جسمی در حال تعادل است که نتیجه همه نیروهای وارد بر آن صفر باشد. در اجسام متکی تا وقتی که خط قائم از مرکز ثقل آنها داخل سطح اتکا باشد، جسم به حال تعادل خواهد ماند. تعادل بر وزن تفاعل و ریشه‌اش عدل است.
عدل
عدل سبب زندگانی است. (العدل حیاه)- عدل و داد باعث افزایش انسانیت است. (العدل فضیله الإنسان)- ملاک کارها عدل وداد است. (العدل ملاک)- عدل احکام را زنده کننده است. (العدل حیاه الأحکام)- عدل اصلاح کننده کار بشر است. (العدل یصلح البریه)- عدل نگهدارنده ملت است. (العدل قوام الرعیه)- عدل اساس پایداری مردم است. (العدل قوام البریه)- عدل نیرومندترین بنیان است. (العدل أقوى أساس)- عدل و داد بهترین روش است. (العدل أفضل السجیه)- عدل سر و ریشه ایمان و گردآورنده نیکی و احسان است. (العدل رأس الإیمان و جماع الإحسان) [13]
معنای اعتدال
مفهوم قرآنی و دینی عدل، اعتدال است،یعنی میانه‌روی و میانه حال بودن در هر چیزی. نسفی گوید در مزاج‌ها باید گفت: قریب به اعتدال، چون اعتدال حقیقی وجود ندارد. در شرح گلشن راز اعتدال را هم در ظاهر و هم در باطن از محسنات به حساب آورده و گفته است:[14]
معنای عدالت
عدالت یعنی میانه روی، انصاف. به نزد سالکان «عدل» بر دو ضرب است. یکی آن است که در استطاعت بنده درآید و یکی نه. اما آنچه در استطاعت بنده درآید آن است که بنده را فرمودند:« انّ الله یأمر بالعدل» (نحل/90 ) و «أمر ربی بالقسط» (اعراف/29) و این عدل نقیض جور است که هر دو در توان بنده آید. اما آنچه در استطاعت و توان بنده نیاید راست داشتن دل است در مهر و دوستی با همه خلق.
نتیجه گیری
چه از دیدگاه قابلیت انسان برای تکامل و چه از این نظر که همه انسانها در به وجود آوردن آهنگ کلی هستی مشترک‌اند وچه از این جهت که یک احساس عمیق در درون انسانها وجود دارد که وحدتی بسیار با اهمیت را در همه افراد انسانی اثبات میکند و آنان را در مجرای تأثیر و تأثر از یکدیگر قرار می‌دهد. شخصیت انسانی به عنوان یک حقیقت باارزش توجهی است که از حیات معقول سرچشمه می‌گیرد نه از زندگی طبیعی محض و اثبات ارزش برای شخصیت انسانی معلول پذیرش حیات معقول است. زیرا سه مسئله فوق احتیاج شدید به آن دارد که آدمی از خود طبیعی بیرون بیاید و وجود انسان دیگر را به رسمیت بشناسد و رابطه زیر بنایی خود را با آن انسان دیگر درک کند. و ارزش آن را دریابد و در نتیجه شخصیت انسانی را دارای ارزش تلقی نماید. و بدان جهت که عمل حیات معقول در شناخت ارزش وجودی محض شخصیت محدود نمی‌گردد لذا پس از شناخت ارزش شخصیت با نظر به سه مسئله فوق قدم را فراتر نهاده، انسان تلاشگر در راه رشد و کمال را که جلوه گاه مشیت الهی است در افق والاتری می‌بیند. و بدون انحراف به سوی انسان خدایی، انسان رشد یافته را آیینه‌ای که نماینده جمال و جلال حق است می‌بیند و بالعکس هرچه که شخصیت آدمی در به کار انداختن عقل و وجدان سیر نزولی را در پیش بگیرد با داشتن حق حیات طبیعی از ارزش او کاسته می‌شود تا آنگاه که از مرز پذیرش حیات دیگران تجاوز کند یعنی حیات انسانها را بی ارزش بداند و به نحوی به آن حیات تجاوز نماید، در این صورت شخصیت وی ساقط است. اگرچه در عرصه زندگی طبیعی محض چشمگیرترین فرد بوده باشد.[1]
صفات خدای سبحان در بعد نظری بر مبنای علم و حکمت است و هر آنچه در ساحت اوصاف الهی اعمال می‌شود چون تحت امامت علم و حکمت است، هم عالمانه است و هم حکیمانه. اگر در یک تحقیق نظری به قدرت خدای سبحان توجه کنیم و جوانب آن را از دید حکمت و کلام بسنجیم، قدرت حق را برخاسته از پایگاه علم و حکمت او می‌بینیم، یعنی هر چه علم الهی به مصلحت آن تعلق گیرد، قدرت خدا طبق آن اعمال می‌شود و همین حقیقت از مبانی نظام احسن به شمار می‌رود. در صورتی که تأله انسانی در سطح بین الملل حاصل شود و بشر در این بحث علمی مظهر خدای سبحان گردد بناهای انسانی نیز بر مبنای علم و حکمت او استوار می‌گردد و به لحاظ جامعه شناختی نظام احسن و مدینه فاضله انسانی و جهان عاری از بی عدالتی تصور پذیر خواهد شد.
جامعه مثل یک فرد است، حکما می‌گویند حالتی که حیات بدن را حفظ میکند بین دو حد است و به تعبیر آنها مزاج نوسان دارد.مثلا فشار خون انسان بین دو حد باید باشد، از یک حد کمتر باشد می‌میرد و ازیک حد هم بیشتر باشد می‌میرد. یک حد تعادل دارد. انسان کوشش میکند که مزاج را در این حد تعادل نگاه دارد. جامعه هم همین طور است. حق و حقیقت در جامعه اگر از یک حد کمتر باشد، آن جامعه می‌میرد. اگر جامعه‌ای باقی باشد معلوم می‌شود در میان دو حد باطل، افراط و تفریط نوسان دارد. حالا اگر در آن حد متعادل باشد جامعه‌ای مترقی است و در مقابل ممکن است در مرز از هم گسیختگی باشد. از این طرف، یا در مرز از هم گسیختگی باشد، از آن طرف جامعه‌هایی که قرآن می‌گوید آنها هلاک شدند کدام جامعه‌ها است؟ جامعه‌هایی که باطل بر آنها غلبه کرده است. تاکیدی که قرآن میکند این است که جامعه باید در حال تعادل واقعی باشد.[2]
اما بیان اینکه کمال دینی فقط مصحح زندگانی انسان است در همه عوالم خلقیه و امریه به نحو انفراد و اجتماع گوییم دین مشتمل است بر سه قسمت عدالت، عبودیت و معرفت به حقایق از مبدأ و معاد و بین المبدأ و المعاد.
اما عدالت که عبارتست از اعطاء کل ذی حق حقه، اگر در میان اجتماع برقرار باشد کوچک‌ترین نفعی که عائد آنها می‌شود حفظ نفوس مردم و اموال آنها و حفظ نوامیس مردم و اخلاف آنها است پس صحت زندگانی انسان متوقف است بر پایه محکم عدالت حتی این که صحت حیات انسان قبل از حیات متوقف بر عدالت است زیرا اگر پدر و مادر انسان دارای ملکه عدالت نباشند و اجتناب از مال غیر ننمایند هر آینه نطفه از مال حرام متحقق شود و البته چنین نطفه‌ای بعد از انسان شدن اقتضاء صدور اعمال قبیح دارد و همینطور اگر پدرو مادر از جهت عدم عدالت مرتکب زنا شوند و نطفه به نحو سفاح در رحم مادر واقع شود چنین نطفه‌ای اقتضاء شقاوت در او تام است پس می‌گوییم عدم عدالت موجب فساد در زندگانی انسان است حتی پیش از زندگانی.[3]
جهان در عصر جدید علی رغم برخی پیشرفت‌های بزرگ فلسفی و علمی و اجتماعی سرانجام به علت اعوجاج و عدم تعادل در جمع میان دو نگرش معنوی و مادی و هستی و انسان در نگاه خود به انسان و جهان سرانجام در تمام عرصه‌های گوناگون فلسفی، علمی، زیست محیطی و در ارتباط انسان با انسان و رابطه جوامع نیرومند غرب با دیگر ملل عالم، دچار یک سلسله بحران‌های عمیق شده است به گونه‌ای که به وجود آورندگان اندیشه دموکراسی و واضعان منشور جهانی حقوق بشر، امروزه خود بزرگ‌ترین عاملان سلطه و نقض کنندگان حقوق همه ملل عالم و حتی در درون خود جوامع غربی نسبت به اقلیت‌های اعتقادی و نژادی می‌باشند. از سوی دیگر در عصر ارتباطات و تشکیل دهکده کوچک و واحد جهانی تمدن انسانی علاوه بر اعتقاد به جهانبینی و فلسفه متعادل الهی – انسانی نه آنچنان فلسفه‌ای که در قرون وسطی و یا عصر جدید غرب، به نحوی نامتعادل و افراط و تفریط آمیز آدمیان شاهد آن بوده‌اند نیاز به تفاهم و رعایت حقیقی حقوق همه ملت‌های جهان دارند که این خود با اصل تشنج زدایی بین المللی کامل سازگار است.[4]
حضرت علی (ع): من عدل فی البلاد نشر الله علیه الرحمه. کسی که عمل به مقتضای عدل نماید و عدالت را در شهرها گسترش دهد خداوند متعال رحمت خود را بر او توسعه و نشر خواهد داد.[5]
توسعه متعادل توسط انسان‌های متعادل تحقق خواهد یافت.
- قبل از هر چیز لازم است افراد فهم درستی از الگوی توسعه کشور داشته باشند و بتوانند نسبت خود را با آن به خوبی برقرار کنند.
- از طریق پرورش انسان‌های همه جانبه نگر می‌توان کمک زیادی به توسعه پایدار کرد. توسعه یک مقوله چند بعدی است و انسان‌های چند بعدی قادرند توسعه چند بعدی را تحقق بخشند.
- انسان متفکر و اندیشمند موتور توسعه است و تفکر و خلاقیت به مقدار زیادی در فضای تربیتی رشد میکند. انسان متفکر انسان توسعه یافته است که می‌تواند درحل مسائل اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی گام‌های مؤثر بردارد.
- توسعه به انسان‌های مثبت نگر محتاج است. مثبت نگری به انرژی انسان می‌افزاید و حرکت به سوی اهداف توسعه را قوی‌تر و با انگیزه‌تر می‌سازد. در راه توسعه نباید مرعوب و مقهور الگوهای توسعه غربی شد، چرا که به یقین الگوهای غربی حامل ارزشهای غربی اند. در راه توسعه با اعتماد کامل باید حرکت کرد و با اطمینان پیش رفت. وقتی که مثبت نگری درانسان تقویت شود، در بدترین شرایط به بهترین شکل‌ها ظاهر می‌شود.
- انسان‌های مسئول و با حس اجتماعی قوی از لوازم توسعه‌اند. آنانی که در زندان فردیت اسیرند به تحقق اهداف توسعه نمی‌توانند کمکی بکنند. پیشرفت و توسعه کشور نیازمند ایثارگری و از خودگذشتگی است. از این رو جامعه می‌تواند احساس مسئولیت را در وجود اعضای خود تقویت کند و از این طریق به فرآیند توسعه یاری رسانند.
- توسعه پایدار و متناسب با جمهوری اسلامی ایران به ترکیب نوگرایی و سنت گرایی نیاز دارد، آن‌هایی که به بهانه نوگرایی سنت‌های اصیل را از یاد می‌برند به غفلتی عظیم گرفتار شدند و آن‌هایی که در دفاع از سنت‌های اصیل هیچ جایی برای روش‌ها و راه‌های نو قائل نیستند و تدبیر های جدید را وارد زندگی خود نمی‌سازند پیشرفت نخواهند کرد. تربیت صحیح می‌تواند بین این دو ترکیب کند وانسان سنتی ولی نوگرا پرورش دهد. سنتی در اصالت‌های واقعی و منطقی و نوگرا در روش‌های کهنه و بی ثمر.
بی شک بالاترین و والاترین عنصری که در موجودیت هر جامعه دخالت اساسی دارد فرهنگ آن جامعه است. اساسا فرهنگ هر جامعه هویت و موجودیت آن جامعه را تشکیل می‌دهد و با انحراف فرهنگ هر چند در بعدهای اقتصادی، سیاسی، صنعتی و نظامی قدرتمند و قوی باشد ولی پوچ، پوک و میان تهی است. (امام خمینی)
ایران اسلامی به عنوان ام القری جهان اسلام و حامی محرومان و مظلومان سرنوشت ملت‌های دربند را رقم زد. و راه مجد و عظمت را هم خود می‌پیماید. و هم برای دیگران الگو و اسوه می‌باشد.به علاوه حیات انسانها در سایه رشد و حرکت و پویایی است و مرگ هر فرد و یا جامعه و ملتی در سایه سهل انگاری، سستی، بی تفاوتی و عدم تحرک است.
تحولات اخیر اروپا و بلوک شرق و بلندپروازی و خیال پردازی غرب و آمریکای غارتگر مبنی بر رهبری جهان و نظم نوین جهانی از یک طرف و امید و نشاط صدها میلیون مسلمان زنده و پرتحرک و میلیاردها انسان مظلوم و مستضعف و حرکت عظیم انقلاب اسلامی و امواج خروشان آن بشریت را به مبارزه‌ای سرنوشت ساز و حیاتی فرامی‌خواند. بدیهی است برای تحقق این آرمانها و ارائه الگویی نیرومند و ارزنده از اسلام و ارزشهای اسلامی و آزادی و عدالت و فضیلت پروری و رفاه و آسایش و اخلاق و معنویت باید جمهوری اسلامی پیشقدم باشد. و راه خود اتکایی و استقلال و رشد و توسعه و رفاه و عدالت اجتماعی و اقتصادی و سیاسی را در قول و عمل ارائه نماید.
ما باید در داخل کشور و در سطوح گوناگون جامعه با استمداد از روح بزرگ امام و شهدای اسلام و امکانات و منابع عظیم و غنی خدادادی و تلاش و جهاد گسترده و با تکیه بر استعدادها و نعمت‌های الهی آرمان های آن امام عزیز را اجرا نماییم. همان گونه که مفهوم توسعه یافتگی و توسعه نیافتگی نسبت به مناطق گوناگون جهان صادق است، نسبت به قاره‌های مختلف بلکه نسبت به شرایط اقلیمی یک کشور و یک منطقه کوچک و خاص نیز حاکم است. همان طور که در میان کشورهای جهان مسئله کشورهای صنعتی و شمال شمال از یک سو و کشورهای گروه 77 و جنوب جنوب از سوی دیگر مطرح است. گاهی در چارچوب یک شهر و یک کشور و بلکه یک منطقه محدود نیز این عدم تعادل ناهماهنگی، اختلاف، بی عدالتی و به عبارت دیگر عدم تعادل و تناسب در روابط گوناگون اجتماعی و اقتصادی نیز حاکم است. لذا ما نخست باید این تناسب و تعادل را در نظام داخلی و بافت و ساخت اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی جامعه خود حاکم نموده و نمونه‌ای علمی و ارزشمند از تحقق مفاهیم اسلامی و رهنمودهای امام امت را ارائه نماییم تا برای جهانیان سرمشق و برای آیندگان راه هدایت باشد.[6]
قرآن کریم این منبع حیات و حرکت و این سرچشمه نور و هدایت چه زیبا فرموده و چه درس بزرگ و آموزنده‌ای به ما داده و از امت بزرگ اسلام خواسته که همواره و در همه زمینه‌ها و زوایای زندگی مادی و معنوی اسوه و الگو باشیم و مثل اعلای کمال و انسانیت گردیم و نقش امت نمونه را ایفا نموده، از جمله در آنجا که با بیان بسیار اعجاب انگیز و ژرف و زندگی ساز مثل پیروان حضرت محمد (ص) و مؤمنان راستین و جامعه بزرگ اسلامی را با استعاره و کنایه در لطافت کلمات حکیمانه و مثل‌های آموزنده میفرماید: «ذلک مثلهم فی التّوریه و مثلهم فی الانجیل کزرع اخرج شطأه فاذره فاستغلظ فاستوی عی سوقه یعجب الزّرّاع لیغیظ بهم الکفّار»( فتح/29).
تحریک پذیری که نتیجه قهری عدم تعادل و عدم توسعه مناسب شخصیت معنوی انسان است زمینه تمام تنش‌های خواسته و ناخواسته که در عصر ارتباطات به انسان عصر حاضر تحمیل می‌شود، است.اصلی‌ترین مسئله عصر حاضر، از هم گسیختگی تمامی ابعاد وجود انسان در عصر ارتباطات است.
حیات آرمانی – عرفانی تمام عرفای جهان از جمله افلاطون (مدینه فاضله) و لائوتسه چینی و ابن عربی و وعده قرآن، آرمان شهری است که همه انسانها و همه فرزانگان در طول تاریخ تمامی تلاش‌های خود و تأملات عرفا، حکما و شعرا متوجه ترسیم و تبیین منظره حیات متعالی در فرهنگ اسلامی و قرآنی به حیات طیبه و راه‌های وصول به آن منتهی می شود.
تحصیل علوم، ظرفیت دل را گسترش می‌دهد و مایه تأمل صحیح و قابل توجه معارف قرآن می‌سازد و مایه شرح صدر خواهد بود.انسان به خاطر همین سعه و جامعیت وجودی‌اش بر همه عوالم حتی بر فرشتگان نیز برتری دارد و تنها اوست که می‌تواند حامل عشق و طلب باشد.
آسمان بار امانت نتوانست کشید قرعه فال به نام من دیوانه زدند[7]
سعه وجودی انسان و کون جامع بودن او اقتضا میکند که او وجودی باشد عالی و دانی در پستی تا آنجا رود که سنگ و چوب را بپرستد اگرچه در برتری هم تا آنجا پیش رود که پروردگار کائنات باشد[8].
عشق عمیق به حق و همه مظاهر حق که منشأ وسعت نظر و عموم و شمول عشق و عاطفه نسبت به همه کس و همه چیز می‌شود، از آن جهت که کینه و بدبینی ناشی از تضادها و تفرقه‌ها وکوته بینی‌ها است.[9] یک عارف با سعه وجودی خود با همه جهان و همه انسانها یگانه است.[10]
استفاده‌ای که از اصل افزایش ظرفیت روانی در روان درمانی فردی و گروهی می‌توان نمود به صورت زیر است:
هنگامی‌که سلامت بدنی و روانی تأمین و شخص از هوش کافی برخوردار باشد و از نظر علمی و سایر تجربیات تکاملی، آموزش مناسبی دریافت کرده باشد، ظرفیت روانی گسترده‌تری خواهد داشت. به عبارت دیگر به هر مقدار معیارهای ایده‌آل سلامت روانی را در خود بیشتر پیاده کرده و در این مورد دارای تمرین بیشتری باشد میزان گستردگی ظرفیت او بیشتر خواهدبود.افزایش ظرفیت روانی را می‌توان به عنوان عامل اصلی در پیشگیری از اختلالات روانی واکنشی تلقی کرد. در درمان اختلالات عضوی نیز پس از فروکش کردن دوره حاد بیماری، می‌توان و باید با ارزیابی شخصیت بیمار و بررسی مدارهای اساسی زندگی او نسبت به افزایش ظرفیت روانی اقدام و عوامل محدود کننده ظرفیت را از بین برد.
همان طور که ذکر شد یکی از تجربیات مهم تکاملی که در افزایش ظرفیت روانی نقش اساسی بازی میکند پذیرش توحید و اصول مذاهب توحیدی است.آموزش‌های مذهبی،عرفانی اصیل، می‌توانند به عنوان محرکی امید بخش در زندگی فردی و اجتماعی وارد عمل شوند و با افزایش تحمل فرد به مشکلات و ناراحتی‌های زندگی، از بروز واکنشهای بیمارگونه و افراطی در مقابل رویدادها جلوگیری نمایند. به عنوان مثال فکر، تمایل و اقدام به خودکشی را که ناشی از محدودیت ظرفیت روانی می‌باشند به طور کلی کنترل نموده و فرد را، از پناه بردن به الکلیسم و مواد مخدر و اختلالات مشابه باز می‌دارند.[11]
رشد و تثبیت ایمان و تقوی و تسلیم، با افزایش استعداد و ظرفیت شخص برای اقدام به عمل صالح یا عبادت ملازمه دارد.به حکم قرآن، آنچه صعود می کند، کلمه‌های طیبه تقوی، ایمان و توکل و تسلیم است. و آنچه مایه رشد آنها و کمک به صعود آنها است، عمل صالح یا انواع عبادات و فعل خیرات است.صعودی را که از ارتقای صاحبان تقوی و ایمان جدا نیست، تعالی یا تقرب الی الله می‌خوانیم. پس نخستین حرکت در سیر الی الله، تکوین تقوی و ایمان است. از ایجاد این دو وضع نفسانی طیبه، با «جاهدت فی الله» یاد میفرماید: «والذین جاهدوا فینا لنهدینهم سبلنا وإن الله لمع المحسنین»(عنکبوت/69) و کسانی که در راه ما جهاد کنند، بی گمان ما آنان را به سبیل‌های خویش هدایت کنیم و به راستی خدا با محسنان است.
سبیل‌های خدا، رویه‌های اعمال صالحه یا عبادات گوناگون است که فقط کسی آنها را می‌پیماید که متقی و مؤمن باشد: «من عمل صالحا من ذکر أو أنثى وهو مؤمن فلنحیینه حیاه طیبه» کسی متقی و مؤمن و قادر به انجام عمل صالح و طی سبیل آن است که با «مجاهدت فی الله» اوضاع نفسانی طیبه ایمان و تقوی را در خویشتن ایجاد کرده باشد.سیر الی الله که در صراط مستقیم صورت می‌گیرد، با عبادات و انجام عمل صالح به تحقق می‌پیوندد: «و إن الله ربی وربکم فاعبدوه هذا صراط مستقیم» و بی گمان خدای یگانه، پروردگار من و شماست، بنابراین او را بپرستید، این صراط مستقیم است. صراط مستقیم همان قوس صعود الی الله است.
بنابراین، عبادت یا عمل صالح باعث رفع یا رشد ایمان و تقوی و تسلیم می‌شود و رشد این سه کلمه طیبه، مایه تقویت میل فطری به حق و تبدیل آن به عشق فزاینده به حق و سرعت سیر آن می‌گردد، تا آدمی از آسمان این فطرت، در مراتب حیات طیبه و سپس عالم برزخ و بهشت و رضوان الهی درمی‌آید…
آنچه از کلمه روح می‌فهمیم، این است که مبدأ حیات می‌باشد و اراده و شعور می‌زاید. میفرماید: «أولئک کتب فی قلوبهم الایمان وایدهم بروح منه» (آنان هستند که خدا ایمان را در قلب‌هایشان ثبت کرد و آنان را با روحی از خود تقویت نمود). می‌دانیم که ایمان، کلمه طیبه‌ای است که به موجب آیه صعود، به سوی خدا بالامی‌رود.
پس روح که رحمت خاصه‌ای است، چون از جنس ایمان است، صعود الی الله دارد. به هر حال، جمله «ایدهم بروح منه» دلالت قطعی دارد بر این که در مؤمنان، غیر از روح آدمیت که در مؤمن و کافر هست، روح دیگری وجود دارد که حیات جدیدی از آن سرچشمه می‌گیرد و قدرت و شعور و خصایص حیاتی تازه‌ای می‌آورد. این حیات جدید، همان حیات است که آیه 122 انعام حکایت از آن می‌نماید: «او من کان میتا فأحییناه وجعلنا له نورا یمشی به فی الناس کمن مثله فی الظلمات لیس بخارج منها»آیا کسی که مرده – یا فاقد حیات طیبه – بود، بعد او را زنده کردیم – به حیات طیبه – و برایش نوری قرار دادیم که به وسیله آن، در میان آدمیان رفتار میکند، مانند کسی است که در تاریکی‌ها اندر است و از آن بیرون آمدنی نیست؟ نزول این روح – یا رحمت خاصه – با انتقال از حیات آدمیت به حیات طیبه یکی است:«من عمل صالحا من ذکر أو أنثى وهو مؤمن فلنحیینه حیاه طیبه»
پس، نزول رحمت خاصه یا روح به معنای اعطای حیات طیبه است یا سیر دادن مؤمن نیکوکار در مراتب حیات طیبه که همان تقرب و سیر الی الله است.در این میان، یک فرق میان اعطای حیات آدمیت به بشر و اعطای حیات طیبه به مؤمنان وجود دارد و آن این است که دومی پاداش می‌باشد و اولی پاداش نبوده، بخششی یا فضل است.[12]
ایمان به خدا و قیامت و نبوت و رسالت و عمل صالح، انسان را به حیات طیب می‌رساند و عصاره آن بحث در ضمن چند اصل یا چند امر مطرح شد.
اصل اول: طبق آیه سوره انفال، اجابت دعوت پیامبر انسان را زنده میکند. «یاایها الذین آمنوا استجیبوا لله و للرسول اذا دعاکم لما یحییکم»
اصل دوم: طبق آیه سوره نحل که «من عمل صالحا من ذکر أو أنثى وهو مؤمن فلنحیینه حیوه طیبه»هر کس عمل صالح انجام دهد خواه زن و خواه مرد، و مؤمن و معتقد باشد، یعنی حسن فعلی همراه با حسن فاعلی باشد، به این معنی از نظر جان معتقد، و مؤمن به مبدأ و معاد باشد و از نظر کار عملش مطابق با دستور پیامبر باشد، این شخص از حیات طیب و زندگی پاکیزه برخوردار خواهد شد و روشن شد که خدا فرمود، ما به او زندگی پاکیزه می‌دهیم نه این که زندگی او را پاکیزه می‌کنیم. آن زندگی پاکیزه، زندگی مادی و طبیعی نخواهد بود چنانچه بحث آن مبسوطا گذشت.
اصل سوم: این حیات طیب باعث صعود و تکامل انسان است و طیب است که بالا می‌رود طبق آیه سوره فاطر که فرمود: «إلیه یصعد الکلم الطیب والعمل الصالح یرفعه»
اصل چهارم: این صعود به معنای تجافی و جاخالی کردن از جهان طبیعت نیست. فرق بین نزول و صعود مادی و نزول و صعود معنوی به طور گسترده بیان شد. یک وقت باران نازل می‌شود، یک وقت قرآن نازل می‌شود. یک وقت بخار و دود بالامی‌رود، یک وقت کلمه طیب بالا می‌رود.
اصل پنجم: لازمه صعود و کمال انسانی جاودان بودن و جاوید شدن اوست، که هرگز نمی‌میرد و از بین نمی‌رود که آن هم در سوره نحل بیان شد، زیرا اگر انسان در اثر حیات پاکیزه‌اش، رشد کرد عبداللهی می‌شود، به سمت الله و به نزد او حرکت میکند و لازمه این سیر عالی، آن است که از گزند مرگ محفوظ باشد. هرگز نمیرد و هرگز از بین نمی‌رود. این اصل پنجم را در سوره نحل چنین فرمود: «ما عندکم ینفد و ما عند الله باق».
تعادل و توسعه به عنوان ارکان مهارت‌های زندگی عارف و انسان قرآنی است.عرفان اسلامی ما بین نیازهای جسمانی و نیازهای معنوی و همچنین مابین این جهان و عالم آخرت تعادل و موازنه کاملی برقرار میکند.با عمق بخشیدن به تعادل و توسعه، محور داوری در اختلاف آراء انسانها ایجاد می کنیم.
تعادل و توسعه ارزشهای اخلاقی و معنوی موجب تمرکز و ثبات شخصیت انسان می‌شود و با فاصله منطقی با حوادث یا وقایع گریزناپذیر عصر ارتباطات قدرت انتخاب و میزان تصمیم گیری آگاهانه در مقابل واکنشهای غریزی انسان تقویت شده و تعادل و توسعه معنایی و معنوی انسانها نقطه مبنایی و مسیر و مقصد حیات طیبه در ایران 1400 به شمار می‌رود.
خدایا ما را از این خواب گران، غفلت و تسامح نابجا بیدار کن و با نفس انبیا و اوصیا (ع) حیات بخش. حیات فردی واجتماعی، حیات اقتصادی و معیشتی، حیات اخلاقی و انسانی ، حیات انقلابی و اقدامی، حیات قرآنی و محمدی(حیاه طیبه).[13]
[1] – جعفری ، محمد تقی ،حیات معقول ، دفتردوم ،ص81
[2] – مطهری ، مرتضی ، حق و باطل،ص36
[3] – شاه آبادی ، محمد علی ،رشحات البحار
[4] – باوند، نعمت الله، درآمدی بر نظریه انقلاب اسلامی، 1378، نشر موسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، ص60
[5] – رستگار، محمد قطب الدین، عدل اصل دوم دین(عدل نوجوان)،1360،ص141
[6] – دری نجف آبادی ، قربانعلی ،توسعه ، فرهنگ و سازندگی، دو مقاله از دری نجف آبادی ، موسسه فرهنگی هنری ضریح، 1374،صص11 و 12
[7] – یثربی ، سید یحیی ، پژوهشی در نسبت دین و عرفان،ص 126
[8] – همان،ص193
[9] – همان،ص 202
[10] – – همان ،ص297
[11] – حسینی، سید ابوالقاسم، اصول بهداشت روانی( بررسی مقدماتی اصول بهداشت روانی، روان درمانی و برنامه ریزی در مکتب اسلام)،ص136
[12] – فارسی ، جلال الدین ، نظام هستی،صص 172-145
[13] – حکیمی ، محمدرضا ، کلام جاودانه، ص231
[14] – هریسی تبریزی المسکن ، حسن ،غررالحکم و دررالکلم ، ج دوم، مترجم محمد علی انصاری ،صص 503- 477
[15] – نسفی، عبدالعزیز محمد، انسان کامل، با کوشش ماریژان موله، تهران، طهوری، 1379، ص 265
فهرست مطالب و منابع
- چکیده
- مقدمه
فصل اول – تعادل
- تعاریف لغوی و اصطلاحی
- عدل
- معنای اعتدال
- معنای عدالت
- واژه‌هایی که با عدل پیوند معنایی دارند
- استقامت
- قصد
- قسط
- وسط
- توسط
- تعادل
- تعادل در مقصد (تعادل در خداشناسی)
- عدل الهی
- عدل خدا در خلقت جهان
- تعادل در خلقت انسان
- تعادل در مبدأ (تعادل در خودشناسی)
- ضرورت تعدیل در قوای طبیعی تحت فرماندهی عقل
- نشانگرهای رفتار و شخصیت متعادل
- مراحل وصول به تعادل
- تعادل جسمانی
- تعادل عقلانی (اجتماعی)
- تعادل روحی (معنوی)
- ارتباط و نحوه تأثیر امور جاری و موظف و ویژه در یکدیگر
- نشانه‌های عدم تعادل و سلامتی در امور مذکور
- در امور جاری (فردی)
- در امور اجتماعی
- در امور ویژه (معنوی)
- تعادل در مسیر (تعادل در فرمان خداشناسی)
- تعادل در شریعت و طریقت و حقیقت
- صراط مستقیم
- تعادل در انسان کامل
- انسان کامل صاحب مقام برزخ البرازخ است
- مقام برزخیت کبری = تعادل در بین غیب مطلق و شهادت مطلق
- تعادل اسمایی (اسماء جمالی و جلالی)
- تعادل در تشبیه و تنزیه
- عقل حد واسط ربوبیت و عبودیت
- تعادل در دو قوه عقل عملی و نظری
- تعادل در دو جنبه یلی الخلقی و یلی الحقی
- تعادل در علم و عامل
- تعادل در عقل و قلب (عشق)
- تعادل در اقبال و ادبار قلب
- تعادل در خوف و رجاء
- تعادل در قبض و بسط
- یقین به خداوند موجب اعتدال آدمی می‌شود
- تعادل در هیبت و انس
- ادب پرهیز از افراط و تفریط
- تعادل در فرق و جمع (جمع الجمع)
- تعادل در رضا و غضب
- تعادل در رتق و فتق
- تعادل در انبساط
- تعادل در فناء
- تعادل در تسلیم و تفویض
- تعادل در توکل
- تعادل در خلوت و جلوت
- تعادل در دنیا و آخرت
- برخی از نتایج ایجاد تعادل در انسان
فصل دوم – توسعه
- تعریف لغوی و اصطلاحی
- توسعه از دیدگاه فلسفی
- توسعه فرهنگی
- منظور از خلقت بشر، ظهور استعدادات نهانی است
- تجلی شهود الهی تابع استعدادات است
- هدف از خلقت تحقق تمامیت انسان است
- استفاده از تمام قوا (توسعه انسانی)
- توسعه وجودی از منظر قرآن
- توسعه از منظر عرفان
- نبوغ عرفانی
- محورهای توسعه الهی
- اهداف توسعه
- گسترش علم و عقل یکی از اهداف توسعه
- مبانی توسعه
- شاخصه‌های توسعه الهی
- انسان با ایمان، انسان توسعه یافته قرآنی
- مظهر اهتداء و ضلالت قلب انسان است (شرح صدر و ضیق صدر)
- قلب المؤمن عرش الرحمن (توسعه دل)
- علایم توسعه وجودی
- شرح صدر
- علامت شرح صدر دستیابی به حلم است
- انس
- انبساط
- من انسان کامل من فراگیر است
- وسعت نظر عارف
- سرور
- راه‌های افزایش توسعه وجودی
- پذیرش توحید راه اساسی افزایش ظرفیت روانی
- خداخواهی
- طی مراتب کمال در انسان کامل
- سیر و سلوک
- عبادت (عبودیت)
- تقوی مایه شرح صدر و گسترش دل
- گستردگی ظرفیت روانی و حلم نتیجه علو همت است
- شکر
- عوامل مؤثر در ایجاد ظرفیت روانی
- مظاهر توسعه وجودی
- سلوک فردی
- سلوک جمعی
- نتایج توسعه وجودی
- تنگی و فراخ قبر تابع انشراح صدر و عدم آن است
- نتیجه گیری
فصل سوم – حیات طیبه در ایران 1400 (ه.ش)
- تعریف حیات معقول
- عبور از مراحل خام «حیات طبیعی محض» به مراحل حیات معقول
- حیات
- طیب
- حیات دنیایی و زندگانی طیب
- حیات طیبه
- حیات طیبه بهره مؤمن صالح
- ارکان حیات طیبه
- حیات طیبه انسان را به کجا می‌رساند؟
- راه رسیدن به عزت چیست؟
- معنای صعود و شرح معراج
- عمل صالح واسطه ارتقاء ارواح طیبه
- نشانه‌ها و ویژگیهای حیات طیبه
- سیمای حیات طیبه نزد پیشوایان معصوم
- ایران در سال 1400 (ه.ش)
- نتیجه گیری
- Abstract
- فهرست منابع
منابع
- زاهدی ، محمد جواد ، 1382 ،کتاب توسعه و نابرابری،انتشارات مازیار،ص
- صفایی حائری، علی، مسئولیت و سازندگی، ص188
- نظرپور ، محمد نقی ،ارزش‌ها و توسعه ،1378،ص
- ملکی ، حسن ،مقاله خانواده متعادل و توسعه پایدار، نشریه پیوند
- نصر ، سید حسین ،آموزه‌های صوفیان،1381 ، انتشارات قصیده سرا،ص261
- سعید تهرانی ، جواد ، اسلام و تجدید حیات معنوی جامعه، شرکت سهامی انتشار، 1351،ص204
- شریعتی ،محمدتقی،تفسیر نوین، ، ص
- شیرازی، صدر المتألهین محمد، ترجمه مفاتیح الغیب، ترجمه و تعلیق محمد خواجوی،ص164
- بلخی،جلال الدین،مثنوی مولوی، نسخه نیکلسون، دفتر چهارم، رویه 806
- فراهانی فرد ، سعید ،نگاهی به فقر و فقرزدایی از دیدگاه اسلام، بهار 78
- طوسی، خواجه نصیرالدین،اوصاف الاشراف ، به تصحیح و توضیح نجیب مایل هروی، انتشارات امام،1361،ص147
- جوادی آملی، عبدالله، هدایت در قرآن ، مرکز نشر فرهنگی رجاء، 1376، ص70
- جوادی آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن مجید،بخش سوم سیره حضرت رسول (ص)، ص201
- ذاکری، سید مجتبی،اخلاق عرفانی، انتشارات صدر، 1372
- انصاری، خواجه عبدالله، صد میدان ، باهتمام قاسم انصاری، انتشارات طهوری 1360 ص70
- الترکه ، صائن الدین علی بن محمد ،تمهیدالقواعد، با مقدمه سید جلال الدین آشتیانی ، 1976
- جعفری ، محمدتقی ، تعلیم و تربیت اسلامی ، گردآوری وتنظیم محمدرضا جوادی ،1378
- شیمل ،آن ماری،ابعاد عرفانی اسلام ،ترجمه وتوضیحات دکترعبدالرحیم گواهی،دفتر نشر فرهنگ اسلامی ،1374 ،ص381
- جوادی آملی ،عبدالله، شمیم ولایت ، مرکز نشر اسرا، آبان 83 ، ص 714
- ولی، شاه نعمت الله، رسائل ،ج4،ص181
- میبدی ،ابوالفضل رشیدالدین، کشف الاسراروعده الابرار،ج3،ص484
- طباطبایی،سید محمدحسین، ترجمه تفسیر المیزان، ج12 ،جزء 14،ص 491
- جعفری ، محمد تقی ،حیات معقول ، دفتردوم ، صص 36 – 37
- حکیمی، محمدرضا، کلام جاودانه
- صحیفه امام، ج5،ص440، 23/10/57
- کارگزار (یعقوبی) ،ابوالقاسم، حیات طیبه پاک زیستی، صص 2 – 46
- مطهری ،مرتضی، حق و باطل، به ضمیمه احیای تفکر اسلامی، انتشارات صدرا،1362،ص36
- شاه آبادی ، محمدعلی ،رشحات البحار ،1360
- درّی نجف آبادی ،توسعه و فرهنگ و سازندگی،صص11- 12
- یثربی ، سید یحیی ، پژوهشی در نسبت دین و عرفان، 1379
- فارسی ، جلال الدین ، نظام هستی، انتشارات امیرکبیر، 1370
- هریسی تبریزی المسکن ، حسن ،غررالحکم و دررالکلم ، ج دوم، مترجم محمد علی انصاری ،
صص 503- 477 - نوربخش،جواد، فرهنگ اصطلاحات تصوف، ج8 ، ص 49
- گوهرین،سیدصادق، شرح اصطلاحات تصوف ، ص79
- عطارنیشابوری، شیخ فریدالدین، تذکره الاولیاء، ، ص569
- میبدی،ابوالفضل رشیدالدین ،کشف الاسرارو عده الابرار،جزء 14، ص452
- جلابی هجویری غزنوی، ابوالحسن علی بن عثمان، کشف المحجوب، تصحیح ژوکوفسکی، چاپ ششم، تهران، طهوری، 1378، ص 501
- نسفی، عبدالعزیز محمد، انسان کامل، با کوشش ماریژان موله، تهران، طهوری، 1379، ص 265
- لاهیجی،محمد فیاض،مفاتیح الاعجاز فی شرح گلشن راز، ص474
- بحارالانوار، جلد 6، ص 178
- جامی، عبدالرحمان بن احمد، نفحات الانس من حضرات القدس، تصحیح و مقدمه مهدی توحیدی پور،انتشارات علمی، 1375، ص 78
- قمی،حاج شیخ عباس، مقامات العلیه فی سعادت الابدیه(خلاصه معراج السعاده)، انتشارات ارشاد، 1362، ص25
- افلاطون:جمهور، ترجمه فؤاد روحانی ،ص38
- ارسطو:سیاست،ترجمه حمید عنایت، ص7
- طباطبایی،سید محمدحسین، المیزان فی تفسیرالقرآن،ج1،ص371
- مطهری، مرتضی،بیست گفتار، ص9
- خمینی ، سید روح الله، شرح جنود عقل و جهل، ص 149
- طوسی، خواجه نصیرالدین،اخلاق ناصری، ص136
- سیوطی، جلال الدین، الدّره المنثور، ج 3، ص 56.
- انصاری، خواجه عبدالله، مقامات معنوی، ترجمه و تفسیر منازل السائرین، صص 3 -1
- سبزواری ، حاج ملاهادی ، اسرار الحکم ، با مقدمه توشیهیکو ایزوتسو ،ص7
- میزان الحکمه،ج6،ص78
- موریسن،کرسی،راز آفرینش انسان،ترجمه محمد سعیدی،ص44
- فرشاد، مهدی ،عرفان ایرانی و جهان بینی سیستمی ،1368،نشر بلخ، صص125-130
- نهج البلاغه،خطبه 93،ص104
- ابن عربی، محیی الدین،فتوحات مکیه، سفرالثالث، الباب الخامس عشر، فی معرفه الانفاس، ص369
- حسن زاده آملی، حسن، انسان در عرف عرفان، 64
- شاذروان، حسن ،عرفان مثبت- عرفان منفی،ص154
- غزالی طوسی، ابوحامد امام محمد، گزیده کیمیای سعادت،ص45
- کراجکی ، محمد ابن علی کنرالفوائد ، قم دارالذخائر، 1368،ج1،ص200.
- برگرفته از سلسله مباحث کارگاه آموزش فرهنگ قرآن کریم
- آملی، سید حیدر،تفسیر المحیط الاعظم و البحر الخضم،ج1،ص228
- نوری،حسین بن محمد تقی، مستدرک‌المسایل و مستنبط المسائل، قم، مؤسسه آل البیت، 1365، ج11،
ص174. - مرقاتی،سید طه،مجموعه مقالات قرآن و توسعه فرهنگی (1) ،ص151
- نصر،سیدحسین،آرمانها و واقعیتهای اسبلام،ص76
- کاشانی، کمال الدین عبدالرزاق، لطایف الاعلام فی اشارات اهل الالهام ،ص418
- ابن عربی، محمد بن علی، شرح مناقب محی الدین عربی، شارح محمد صالح بن محمد موسوی خلخالی، 1363، ص98.
- سبزواری ، حاج ملاهادی ، اسرار الحکم ، با مقدمه توشیهیکو ایزوتسو ، ص341
- ابن عربی، محی الدین، شرح قیصری بر فصوص الحکم، فص آدمی، صص61 تا 73
- ابن عربی، محیی الدین، فتوحات مکیه،السفر الثانی، تحقیق وتقدیم= د. عثمان یحیی ،تصویر و مراجعه = د . ابراهیم مرکور ص 332
- تاجدینی ، علی ،مفتاح نور ، شرح اصطلاحات عرفانی امام خمینی ،ص135
- خمینی، سید روح الله، سر الصلوه، صص 147 و 148
- کیانی نژاد، نور و ظلمت، ترجمه مشکاه الانوار تألیف امام محمد غزالی،ص44
- نصر ، سید حسین ،معرفت و معنویت ،صص 293 -290
- صادقی ارزگانی،محمد امین، انسان کامل از نگاه امام خمینی(ره) و عارفان مسلمان،ص29، مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی پژوهشکده فلسفه و کلام اسلامی،1382،ص5
- شیرازی، صدرالمتالهین محمد بن ابراهیم (ملاصدرا)،ترجمه و تفسیر الشواهد الربوبیه ،به قلم دکتر جواد مصلح،ص409
- کاشانی، مولی محسن،المحجه البیضاء فی تهذیب الاحیاء، ص36و37
- طباطبایی نجفی،سید مهدی بن سید مرتضی، رساله سیرو سلوک منسوب به بحر العلوم، با مقدمه و شرح علامه سید محمد حسین حسینی طهرانی ، انتشارات حکمت،1360،ص 39
- قمی ، قاضی سعید ،تعلیقات بر اتولوجیا،ص121
- سبزواری ، حاج ملاهادی ، اسرار الحکم ، با مقدمه توشیهیکو ایزوتسو ، ص305
- مکی،شیخ ابی طالب، قوت القلوب فی معامله المحبوب و وصف طریق المرید الی مقام التوحید، ج 1،
ص 441 - الهامی ، داوود ، عقل و عشق، ص 169
- لاریجانی،اسماعیل،مناجات خمسه عشر،چاپ اول، ص 63،انتشارات خلیلیان،1383
- ابن سینا،حسین ،اشارات وتنبیهات، النمط العاشر فی اسرار الایات ، ترجمه و شرح دکتر حسن ملکشاهی، تهران، 1363،سروش،ج2،ص395
- فرغانی، سعید الدین سعید ،مشارق الدراری شرح تائیه ابن فارض، ص65
- سراج، ابونصر،اللّمع فی التصوف، ص374
- فیض کاشانی، ملامحسن،منازل السائرین، صص284 الی 288
- بینا ، محسن، مقامات معنوی،ترجمه و تفسیر منازل السایرین خواجه عبدالله انصاری، ج2 ،ص114
- قشیری، ابوالقاسم، الرساله قشیری، تحقیق عبدالحلیم محمود و محمد بن الشریف، تهران، انتشارات بیدار، 1374،ص3
- فتوحات مکیه ،ج2 ،ص152
- حسینی، سیدابوالقاسم، اصول بهداشت روانی( بررسی مقدماتی اصول بهداشت روانی، روان درمانی و برنامه ریزی در مکتب اسلام)، 1379،ص76
- ابن العربی،محیی الدین ابن عبدالله محمد بن علی ،المسایل، با تصحیح دکتر سید محمد دامادی، موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی،1370، ص136
- قونوی، ابوالمعالی محمد بن اسحق صدرالدین،الفکوک، مقدمه و ترجمه محمد خواجوی ،فک ایوبی ،ص 143
- فیض کاشانی ،ملامحسن، کلمات مکنونه من علوم اهل الحکمت و المعرفت ،ص122
- فرشاد ، مهدی ،عرفان ایرانی و جهان بینی سیستمی ،1368،نشر بلخ، ص 183
- وسایل الشیعه، ج27،ص27
- خوارزمی، تاج الدین حسین، شرح فصوص الحکم، تحقیق آیه الله حسن زاده آملی،1377، مرکز انتشارات قم،فصّ حکمه فردیه فی کلمه محمدیه ،ص1119
- العربی، محمد شهاب الدین، رسائل ، دار صا بیروت، ص 161
- جعفری ، محمدتقی ، تعلیم و تربیت اسلامی ،ص191
- کافی، ج2، ص186
- خمینی،سید روح الله، آداب نماز، ص287
- خمینی،سید روح الله، چهل حدیث ،صص531 و532
- جوادی آملی،عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن کریم،حیات حقیقی انسان در قرآن،1382،ص211
- النفحات ، ط 1، من الحجری ،ص18
- جعفری، محمد تقی، شناخت انسان در تصعید حیات تکاملی، ذکر دفتر هفتم، 1362،صص86 -87
- ستاد فرهنگی فجر انقلاب اسلامی، گامی بسوی دولت اسلامی، 1384، ناشر صادق آل محمد(ع)، ص155
- صحیفه امام، ج5،ص440، 23/10/57
- باوند، نعمت الله، درآمدی بر نظریه انقلاب اسلامی، 1378، نشر موسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر،
ص 62 - حقیقت ، عبدالرفیع ،پیام جهانی عرفان ایرانی یا تشریح ارزشهای معنوی فرهنگ ایرانی ،کومش ،1370،
ص 54 - کیهان،20/6/76
- روزنامه جمهوری اسلامی ،20/12/75
- رستگار، محمد قطب الدین، عدل اصل دوم دین(عدل نوجوان)،1360،ص141
- مقاله درمورد تعادل و توسعه راهبرد حيات طيبه در ايران 1400
- پروژه دانشجویی تعادل و توسعه راهبرد حيات طيبه در ايران 1400
- پایان نامه در مورد تعادل و توسعه راهبرد حيات طيبه در ايران 1400
- تحقیق درباره تعادل و توسعه راهبرد حيات طيبه در ايران 1400
- مقاله دانشجویی تعادل و توسعه راهبرد حيات طيبه در ايران 1400
- تعادل و توسعه راهبرد حيات طيبه در ايران 1400 در قالب پايان‌نامه
- پروپوزال در مورد تعادل و توسعه راهبرد حيات طيبه در ايران 1400
- گزارش سمینار در مورد تعادل و توسعه راهبرد حيات طيبه در ايران 1400
- گزارش کارورزی درباره تعادل و توسعه راهبرد حيات طيبه در ايران 1400