نهضت و جنبش دانشجویی و نیروهای سیاسی خارج از دانشگاه

هدف ار پژوهش حاضر، بررسی ارتباط بین نیروهای سیاسی خارج از دانشگاه با جنبش دانشجویی در مقطع 76-1357 است.

این پژوهش با بهره گیری از مباحث نظری و کاربست آن در مطالعه مقاطعی از تاریخ ایران، درصدد است تا به این پرسش پاسخ دهد که « چه ارتباطی بین نیروهای سیاسی خارج از دانشگاه و جنبش دانشجویی در مقطع 76-1357 وجود داشت؟

در پاسخ به سوال فوق سه دیدگاه به شرح زیر مطرح می شود:

1. جنبش دانشجویی در سالهای 76-1357 مستقل از تأثیر نیروهای سیاسی خارج از دانشگاه عمل می کرد.
2. جنبش دانشجویی در سالهای 76-1357 تحت تأثیر نیروهای خارج از دانشگاه و دنباله رو آنها بود.
3. جنبش دانشجویی در سالهای 76-1357 هم بر نیروهای سیاسی خارج از دانشگاه تأثیر گذاشت و هم از آنها تأثیر پذیرفت ( تاثیر متقابل).

نگارنده دیدگاه دوم را به عنوان فرضیه پژوهش برگزیده است و بر اساس آن پس از اشاره به سیر تاریخی شکل گیری جنبش دانشجویی، سالهای 76-1357 را به چهار مقطع تقسیم نموده و سپس به نقش و تاثیر نیروهای سیاسی خارج ار دانشگاه ( روشنفکران، روحانیون و جناحهای سیاسی) در سالهای 76-1357 پرداخته است.

پس از اشاره مختصر به روشنفکران و روحانیون، جناحهای سیاسی در سالهای 76-1357 را به شش دسته تقسیم می نمائیم:

چپ سنتی، راست سنتی، راست مدرن، راست سنتی افراطی، چپ مدرن و روشنفکر تلفیقی.

در نهایت به بررسی و مستند سازی فرضیه پژوهش در سالهای 76-1357 می پردازیم و اشاره خواهیم کرد که در سالهای 76-1357 جنبش دانشجویی دنباله رو نیروهای سیاسی بوده است.

دفتر تحکیم وحدت به روحانیون مبارز و سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی( چپ سنتی و مدرن)،جامعه اسلامی دانشجویان و بسیج دانشجویی به راست سنتی و انجمن اسلامی دانشجویی به راست، وابسته بوده اند. این تشکلها به عنوان ابزار و بازوی نیروهای سیاسی راست یا چپ در دانشگاه ها( بویژه در زمان انتخابات ) عمل می کردند.

طرح مسئله پژوهش

جنبشهای اجتماعی یکی از مؤلفه های بسیار تأثیرگذار در عرصه تحولات اجتماعی و سیاسی جوامع نوین به شمار می‌آیند. سرزمین ایران در طی صد ساله اخیر، شاهد جنبش های اجتماعی مختلفی بوده است. بخشی از این جنبش ها با توجه به خاستگاه آن و پایگاه اجتماعی اعضایش تحت عنوان جنبش های دانشجویی مورد مطالعه قرار می‌گیرند.

جنبش دانشجویی در ایران از ابتدای شکل گیری از جنبشهای سیاسی و اجتماعی فعال و اثرگذار در فرایند سیاسی و اجتماعی در دوران معاصر بوده است. از وظایف و کارکردهای اصلی جنبش دانشجویی روشنگری و افشاء است به عبارتی جنبش دانشجویی باید به مثابه سیستم هشدار دهنده برای نظامهای حاکم و گروههای مختلف جامعه عمل کند. به سیاستها و برنامه های نادرست دولت و نظامهای حاکم در جهت اصلاح آنها، انتقاد و اعتراض کند.

لیکن از آسیب های بالقوه جنبش دانشجویی احتمال وابستگی آنان به گروه ها و طیف‌های سیاسی خارج از دانشگاه است. این وابستگی ، کارکرد انتقادی این جنبش را از بین برده و آن را به حرکتی پیرو، دنباله رو و تأیید کننده سیاستهای حاکم مبدل می‌سازد. البته روشن است که استقلال جنبش دانشجویی به هیچ عنوان به معنای عدم همکاری و همفکری با گروههای سیاسی خارج از دانشگاه نیست. جنبش دانشجویی و تشکلهای دانشجویی از یک سو می‌توانند با گروههای سیاسی خارج از دانشگاه و حکومت همکاری و همفکری داشته باشند و از سوی دیگر منتقد سیاستها و برنامه های آنها باشند.

بنابراین می‌توان گفت از وظایف و کارکردهای جنبش دانشجویی دید انتقادی داشتن نسبت به احزاب و نیروهای سیاسی است.

اما جنبش دانشجویی در ایران علیرغم داشتن نقش فعال و برجسته در برخی مناسبات اجتماعی و سیاسی، به دلایلی چون عدم استقلال مالی و سیاسی ،‌عدم خودآگاهی ، ضعف تئوریک و ضعف ایدئولوژی و ایدئولوگ از یک طرف و از سوی دیگر نیاز گروهها و نیروهای سیاسی به دانشجویان به منظور جلب آراء و حمایت مردمی‌(با توجه به نفوذ و تأثیر قشر دانشجو بر جامعه) در برخی از مقاطع تاریخی تحت تأثیر و دنباله رو گروههای سیاسی خارج از دانشگاه بوده است هدف از پژوهش حاضر، بررسی ارتباط نیروهای سیاسی خارج از دانشگاه با جنبش دانشجویی در مقطع 76-1357 می‌باشد. برای بررسی این ارتباط این سؤال مطرح می‌شود که :

چه ارتباطی بین نیروهای سیاسی خارج از دانشگاه با جنبش دانشجویی در مقطع
76-1357 وجود داشت؟

سؤال و فرضیه اصلی

برای بررسی و مطالعه نقش جنبش دانشجویی در تحولات سیاسی – اجتماعی ،شناخت و فهم ارتباط این جنبش با نیروهای سیاسی خارج از دانشگاه از اهمیت زیادی برخوردار است.

هدف اصلی این پژوهش، پاسخ به این سؤال است که : چه ارتباطی بین نیروهای سیاسی خارج از دانشگاه با جنبش دانشجویی در مقطع 76-1357 وجود داشت؟

نگارنده ضمن بیان سه دیدگاه در این زمینه (استقلال ، دنباله روی،‌تأثیر متقابل)، معتقد است: جنبش دانشجویی در مقطع 76-1357 تحت تأثیر و دنباله رو احزاب و نیروهای سیاسی خارج از دانشگاه بوده است.

مفاهیم و تعاریف

• جنبش های اجتماعی

در لغت نامه دهخدا ذیل کلمه جنبش (جلد پنجم، صفحه 7867) آمده است: حرکت. مقابل آرام، سکون.

کاربرد اصطلاح جنبش های اجتماعی در اوایل قرن 19 در اروپای غربی معمول شد و یکی از نخستین بحثهای منظم آن را می‌توان در کتاب لورنتس فون اشتاین بنام «تاریخ جنبش های اجتماعی در فرانسه از 1798 تا امروز » یافت.

جنبش های اجتماعی حرکتهایی است با گروههای سازمان یافته که در صددند تا عناصری از جامعه را تغییر دهند یا آنها را حفظ کنند.

مهمترین و جامعترین تعریف (به نظر نگارنده) در فرهنگ واژگان آکسفورد آمده است:

«جریان یا مجموعه ای از کنشها و تلاشها از سوی مجموعه ای از افراد که به شکلی کم و بیش پیوسته به سمت هدف خاصی حرکت می‌کنند یا به آن گرایش دارند. (رجوع کنید به ذیل عنوان جنبش های اجتماعی، اصول و کارکردهای آن)

• جنبش دانشجویی

حرکت مستمری که از دل دانشگاه بیرون می‌آید و به تدریج به تکامل می‌رسد اما در این جا باید بین آن حرکتی که اصالت دارد و مستقل از گروههای سیاسی خارج از دانشگاه است با حرکتی که وابسته به نهادها و گروههای سیاسی خارج از دانشگاه است و به نوعی پیرو و دنباله رو آن گروههاست، تمایز قائل شد.

• نیروهای سیاسی خارج از دانشگاه

با توجه به این که نقطه تمرکز پژوهش سالهای 76-1357 است. در این مقطع نیروهای سیاسی خارج از دانشگاه به گروهها و اقشار و نیروهای مختلفی تقسیم می‌شوند اما هدف نگارنده بیشتر آن نیروهای سیاسی است که نقش مهمی‌به لحاظ تأثیرگذاری بر جنبش دانشجویی داشته اند. لذا، ابتدا بطور مختصر به ارتباط روشنفکران و روحانیون با جنبش دانشجویی اشاره می‌کنیم و سپس به نقش و ارتباط احزاب و جناحهای سیاسی با جنبش دانشجویی می‌پردازیم.

روشن است که با اشاره به احزاب و جناحهای سیاسی، نقش و تأثیر روشنفکران و روحانیون در درون این احزاب و جناحها بیشتر آشکار می‌گردد.

(به عبارتی بررسی احزاب و جناحهای سیاسی ، روشنفکران و روحانیون را هم در بر می‌گیرد)

روش پژوهش و تحقیق

نگارنده در این پژوهش جهت گردآوری داده ها از روش ترکیبی (توصیفی – تاریخی، علّی‌و کتابخانه ای) استفاده نموده است.

برای جمع آوری اطلاعات پیرامون موضوع پژوهش از روش کتابخانه ای، برای بررسی تاریخچه و فراز و فرود جنبش دانشجویی (از آغاز شکل گیری تا پس از انقلاب) از روش توصیفی – تاریخی و به منظور بررسی رابطه علی و معلولی بین دو متغیر نیروهای سیاسی خارج از دانشگاه (متغیر مستقل) و جنبش دانشجویی (متغیر وابسته) از روش علّی‌استفاده شده است.

سابقه پژوهش و بررسی ادبیات موجود

نگارنده برای فصل چارچوب مفهومی کتابهای زیادی (به انگلیسی و فارسی) در زمینه جنبش های اجتماعی را بررسی نمود لیکن هیچ نوشته ای در این زمینه (که بطور صریح با چارچوب مفهومی تطبیق نماید) پیدا نکرد.

تنها کتاب «جامعه شناسی سیاسی» موریس دو ورژه به رابطه احزاب و تشکلها و سازمانهای سیاسی اجتماعی پرداخته بود.

نویسنده این کتاب معتقد است که ارتباط احزاب و سازمانهای سیاسی، اجتماعی و اقتصادی به سه حالت قابل تصور است:

1. برخی سازمانها و گروههای اجتماعی، سیاسی و اقتصادی تابع احزابند.
2. برخی از احزاب کم و بیش تابع سازمانها و گروههای اجتماعی، سیاسی و اقتصادی‌اند.
3. حالت همکاری برابری میان این دو.

به نظر یورگن هابرماس دانشگاه سه رسالت خطیر دارد:

1. دانشگاه مسئولیت تضمین این امر را بر عهده دارد که فارغ التحصیلان آن از حداقل ویژگیهای لازم در حوزه تواناییهای فوق کارکردی یا خارج از حد وظیفه برخوردار باشند منظور از فوق کارکردی یا خارج از حد وظیفه تمامی‌مسئولیتها و رفتارهای مربوط به پیگیری یک حرفه تخصصی است که به تنهایی در دانش و مهارتهای حرفه ای – تخصصی یافت نمی‌شوند.
2. رسالت دوم دانشگاه به نظر وی عبارت است از انتقال، تبیین و اشاعه سنت فرهنگی جامعه.
3. دانشگاه همواره وظیفه ای را ایفا کرده است که تعریف یا تعیین حدود آن کار چندان ساده ای نیست.

جنبش های اجتماعی، اصول و کارکردها

به لحاظ روش شناسی جنبش دانشجویی را باید به عنوان یک جزء در دل کلیتی به نام جنبش اجتماعی قرار داد و به بررسی رابطه دیالکتیکی آنها پرداخت.

جنبش دانشجویی در سایه جنبش اجتماعی ارزیابی می‌شود و به عبارت دیگر برای درک پیروزی و شکست جنبش دانشجویی باید آن را در ارتباط با بستر جنبش های اجتماعی تشریح نمود.

حسین بشیریه نیز جنبش دانشجویی را در ذیل جنبش های اجتماعی قرار می‌دهد جنبش دانشجویی به لحاظ ساختار و نحوه سازماندهی، همانند جنبشهای اجتماعی از سلولهای نیمه خودمختار ترکیب یافته و دچار عدم تمرکز است و معمولا یک رهبر عالی مقام ندارد و هر بخش و گروه آن دارای رهبر و راهروانی است.

جنبش دانشجویی حامل ویژگیهای جنبش اجتماعی است و به دلیل همپیوندی وسیع و عمیق اجتماعی با گستره متنوع مردمی، نقش مهم و تأثیرگذاری دارد. بنابراین به دلیل این ارتباط بین جنبش دانشجویی و جنبش های اجتماعی و اینکه به گفته دکتر حسین بشریه جنبش دانشجویی در ذیل جنبش های اجتماعی قرار می‌گیرد، ما ابتدا به تعاریف جنبش های اجتماعی و سپس به اصول و کارکردهای جنبش های اجتماعی می‌پردازیم.

طبقه بندی جنبش های اجتماعی

برای طبقه بندی جنبشهای اجتماعی شیوه های متعددی پیشنهاد گردیده است اما گیدنز جامع ترین طبقه بندی را، طبقه بندی دیوید آبرل می‌داند که به صورت زیر می‌باشد؛

• جنبش های دگرگون ساز

اعضای این جنبشها در پی دگرگونیهای سریع و عظیم و غالباً خشن هستند و هدفشان دگرگونی فراگیر در جامعه است از مهمترین این جنبشها به نظر گیدنز جنبشهای انقلابی یا جنبش های مذهبی رادیکال است.

• جنبش های رستگاری بخش

این جنبش ها در صدد نجات افراد از شیوه های زندگی هستند که به نظر آنها فاسد کننده پنداشته می‌شود گیدنز فرقه های پنتیکوستی را که معتقدند رشد معنوی افراد نشانه حقیقی ارزش آنهاست نمونه ای از این گونه جنبشها به حساب می‌آورد.

• جنبش های تغیر دهنده

هدف اساسی این جنبشها ایجاد تغییر جزئی در افراد است یعنی این جنبشها خواهان دگرگونی و تغییر کلی و کامل در عادات و … افراد و جامعه نیستند بلکه می‌خواهند ویژگیهای معینی را تغییر دهند یک نمونه این جنبشها به نظر گیدنز جنبش الکلیهای گمنام است.

• جنبش های اصلاح طلب

این جنبشها خواهان ایجاد تغییرات تدریجی در جامعه هستند هدفهای محدودتری دارند به عبارت دیگر این جنبشها تنها برخی جنبه های نظم اجتماعی موجود را می‌خواهند تغییر دهند آنها به انواع ویژه ای از نابرابری یا بی عدالتی توجه نشان می‌دهند.

سیر وتاریخچه جنبش دانشجویی در ایران

در تاریخ صدساله اخیر ایران،‌جنبش های اجتماعی مختلفی ظهور نموده اند. در حقیقت این حرکت ها و جنبش ها از زمان شروع مدرنیسم و ایجاد نهادهای جدید روی داده اند. بخشی از این جنبش ها با توجه به خاستگاه آن و پایگاه اجتماعی اعضایش تحت عنوان جنبش دانشجویی مورد مطالعه و بررسی قرار می‌گیرند.

همانطور که اشاره شد برای بررسی معضلات و مسائل جنبش دانشجویی در ایران ناگزیر از سیر و تاریخچه جنبش دانشجویی در ایران هستیم. در سطور زیر به سیر تاریخی جنبش دانشجویی می پردازیم.

جنبش دانشجویی قبل از انقلاب

• الف) جنبش دانشجویی قبل از تأسیس دانشگاه تهران

تا قرن بیستم تحصیلات رسمی‌در ایران در دست روحانیون بود. اما نیاز به دانش و روش زندگی اروپایی از قرن 19 آغاز شده بود. پس از شکست های پی در پی ایران از روسیه، عباس میرزا به فکر اصلاحات افتاد. گاردن به شاهزاده عباس میرزا وعده داد تا تعدادی از ایرانیان را برای تحصیلات جدید به فرانسه اعزام نماید. در سال 1811 سرهارد فورد جونز موافقت کرد تا دو ایرانی را برای تحصیل در انگلیس با خود ببرد. در سال 1815 نیز 5 نفر دیگر به آنها پیوستند. یکی از این پنج تن میرزا صالح شیرازی بود که در سال 1836 اولین روزنامه چاپ ایران را با عنوان کاغذ اخبار منتشر کرد. فرد دیگر میرزا رضا بود که پس از بازگشت به ایران نقشه مدرسه فنی به سبک اروپایی ایران را به نام دارالفنون کشید.

• ب) جنبش دانشجویی پس از تأسیس دانشگاه تهران تا پیروزی انقلاب اسلامی

با گسترش مدرنیته بویژه در دوران رضا شاه و نیاز به یک نهاد جدید و مطابق با شرایط روز در جهت تربیت و تأمین نیروی انسانی متخصص برای نظام اداری جدید و صنعت نوپای کشور باید نظام جدید آموزشی و دانشگاهی پایه ریزی می‌شد. سنگ بنای این نظام جدید آموزشی ، تاسیس دانشگاه تهران بود.

نتیجه‌گیری

موضوع این پژوهش بررسی ارتباط نیروهای سیاسی با جنبش دانشجویی در مقطع 76-1357 بود. سوال اصلی ما این بود که چه ارتباطی بین نیروهای سیاسی خارج از دانشگاه با جنبش دانشجویی در مقطع 76-1357 وجود داشت؟

در راستای آزمون و اثبات این فرضیه در فصل نخست این پژوهش ابتدا به مباحث نظری مربوط به نسبت و ارتباط نیروهای سیاسی با جنبش های اجتماعی (و جنبش دانشجویی) پرداختیم در این فصل سه نظر در این خصوص مطرح شد (استقلال، دنباله روی و تاثیر متقابل) و نگارنده، دیدگاه دوم یعنی دنباله رو بودن جنبش دانشجویی نسبت به نیرو‌های سیاسی خارج از دانشگاه را به عنوان فرضیه پژوهش برگزید و در پایان این فصل به علت و چرایی این دنباله رو بودن جنبش‌های دانشجویی پرداختیم.

در فصل دوم به منظور بررسی و آزمون فرضیه ابتدا به سیر تاریخی و توصیفی جنبش دانشجویی پرداختیم در این بخش جنبش دانشجویی به قبل و پس از انقلاب تقسیم شد. جنبش دانشجویی در سالهای 76-1357 را به چهار مقطع تقسیم نمودیم و در پایان مقطع چهارم (76-1368)، به بررسی چهار تشکل دانشجویی (اتحادیه انجمن‌های اسلامی‌دانشجویان سراسر کشور، جامعه اسلامی‌دانشجویان، انجمن‌های اسلامی‌دانشجویی، بسیج دانشجویی) پرداختیم.

آخر فصل دوم به بررسی نیروها و جریانهای سیاسی سالهای 76-1357 اختصاص یافت در این بخش ابتدا اشاره مختصر به روشنفکران و روحانیون و تاثیر آنها بر دانشجویان در سالهای 76-1357 نمودیم و سپس جناحها و نیروهای سیاسی پس از انقلاب اسلامی‌تا سال 1376 را به 6 دسته تقسیم کردیم: چپ سنتی، راست سنتی، راست مدرن، راست  سنتی افراطی (رسا)، چپ مدرن و جناح روشن فکر تلفیقی.

اشاره شد که یکی از نیروهای تأثیرگذار بر دانشجویان، روشنفکرانند. در سالهای اولیه انقلاب اکثر دانشجویان تحت تأثیر اندیشه های دکتر علی شریعتی بودند. اما به تدریج این اندیشه کنار زده شد. با کنار زدن اندیشه دکتر شریعتی، اندیشه رضا داوری به اندیشه مسلط تبدیل شد که نمونه عملی این اندیشه را در انقلاب فرهنگی و سالهای تک صدایی دفتر تحکیم وحدت شاهدیم.

با پایان جنگ عراق علیه ایران شاهد تغییرات ساختاری داخلی، منطقه ای و بین المللی بودیم. به تدریج روشنفکران نیز به تجدیدنظر در اندیشه های خود می پردازند.

نسل جدید روشنفکران پس از جنگ با انتقاد به دولت سازندگی و اقتدارگرایی آن، از آزادی و توسعه سیاسی و حقوق بشر… سخن به میان آوردند.

نمونه بارز این نسل از روشنفکران، دکتر سروش است.

با تجدید نظر در قشر روشنفکر، انجمن های اسلامی نیز دست به تجدیدنظر و بازسازی می زنند و از شعارهایی چون آزادی، توسعه سیاسی و … دفاع می نمایند.

از نیروهای دیگری که در میان دانشجویان نفوذ زیادی داشته اند، روحانیون می باشند.

روحانیون سالهای 76-1357 را می توان به دو دسته تقسیم نمود:

دسته اول، روحانیونی که با دانشجویان روابط نزدیک داشتند و روابط تقریباً متقابل بین آنها وجود داشت (روحانیون مبارز و انجمن های اسلامی).

دسته دوم، روحانیونی که با دانشجویان خواهان برقراری روابط مرید و مرادی بودند.

این دسته اخیر (جامعه روحانیت مبارز)، نه تنها محبوبیتی در بین دانشجویان (بویژه انجمن های اسلامی) پیدا نکردند در رویدادهای سیاسی مهم نظیر انتخابات کاملاً در مقابل دانشجویان (انجمن های اسلامی دانشجویان) قرار گرفتند.

فصل سوم این پژوهش در جهت آزمون فرضیه پژوهش به مستندسازی ارتباط نیروهای سیاسی با جنبش دانشجویی در سالهای 76-1357 اختصاص یافت.

به منظور رسیدن به این هدف سالهای 76-1357 به چهار مقطع ( 59-1357، 62-1359، 68-1362،76-1368) تقسیم شد در ذیل هر مقطع احزاب و نیروهای سیاسی آن مقطع و ارتباطشان با جنبش دانشجویی بطور عینی و موردی بیان شد.

به نظر نگارنده، با این مستندسازی فرضیه پژوهش به اثبات رسید.

جنبش دانشجویی در مقطع 76-1357 ابزار و بازوی عمل نیروهای سیاسی بود و در رویدادهای مهم دنباله ‌رو جناحها و نیروهای سیاسی خارج از دانشگاه بود. البته این به معنای آن نیست که جنبش دانشجویی به طور کلی از لحاظ فکری و عملی در اختیار نیرو‌های سیاسی بیرون از دانشگاه بوده است، چرا که همراهی و دنباله روی تشکل‌های دانشجویی با احزاب و نیروهای سیاسی از یک سو مطلق نیست و از طرف دیگر در مقاطع مختلف متفاوت است.

در مجموع می‌توان گفت جنبش دانشجویی از دهه 1370 تا حدودی در جهت استقلال و خود فهمی‌و خودآگاهی گام برداشته است اما جنبش دانشجویی زمانی می‌تواند به صورت یک جنبش مستقل و نه دنباله‌رو عمل کند که:

1. جنبش دانشجویی و تشکل‌های آنها نهادینه شوند.
2. استقلال مالی داشته باشند چرا که وابستگی اقتصادی باعث وابستگی سیاسی هم خواهد شد.
3. در جهت نقد قدرت گام بردارد و جنبه روشنگری و انتقادی داشته باشد نه آنکه به دنبال کسب و حفظ قدرت باشد.
4. احزاب و جامعه مدنی قوی باشد. با ضعف احزاب و جامعه مدنی، زمینه برای تأثیرگذرای برجنبش دانشجویی بیشتر فراهم می‌گردد جنبش دانشجویی بلندگوی احزاب و جناحها می‌شود و کارکرد حزبی پیدا می‌کند.
5. در جهت پی‌ریزی یک تئوری برای عمل گام بردارد. چرا که پیدا کردن مبنای تئوریک قوی، جنبش دانشجویی را از وابستگی تئوریک به نیروهای سیاسی بی‌نیاز می‌سازد.

• مقدمه – 1
• طرح مسئله پژوهش – 2
• سؤال و فرضیه اصلی – 3
• مفاهیم وتعاریف – 3
• روش پژوهش و تحقیق – 5
• سابقه پژوهش و بررسی ادبیات موجود – 5
• سازماندهی پژوهش – 9

فصل اول (چارچوب مفهومی)

• جنبش های اجتماعی، اصول و کارکردها – 14
• طبقه بندی جنبشهای اجتماعی – 18
• چارچوب مفهومی – 20
• پی نوشت های فصل اول – 31

فصل دوم

• سیر و تاریخچه جنبش دانشجویی در ایران – 34
  • جنبش دانشجویی قبل از انقلاب اسلامی‌ایران – 34
• جنبش دانشجویی قبل از تأسیس دانشگاه تهران – 34
• جنبش دانشجویی پس از تأسیس دانشگاه تهران تا پیروزی انقلاب اسلامی: – 37
• الف ) دوره تأسیس دانشگاه تهران تا سقوط رضا شاه – 38
• ب) دوره سالهای 1320 تا کودتای 28 مرداد 1332 – 41
• پ) دوره پس از کودتای 28 مرداد 1332 تا 1340 – 46
• ت) دوره سالهای آغازین دهه 1340 تا اوایل دهه 1350 – 49
• ث) ‌دوره سالهای 1350 تا پیروزی انقلاب اسلامی – 51
• 2- جنبش دانشجویی پس از انقلاب اسلامی‌تا سال 1376 – 53
• الف ) جنبش دانشجویی در مقطع 59-1357 – 54
• ب) جنبش دانشجویی در مقطع 62-1359 (انقلاب فرهنگی) – 64
• پ ) جنبش دانشجویی در مقطع 68-1362 – 67
• ت ) جنبش دانشجویی در مقطع 76-1368 – 72
• اتحادیه انجمن های اسلامی‌دانشجویان سراسر کشور (دفتر تحکیم وحدت) – 79
• جامعه اسلامی‌دانشجویان – 83
• انجمن های اسلامی‌دانشجویی – 85
• بسیج دانشجویی – 86
• جریانها و نیروهای سیاسی سالهای 76-1357 – 88
• روشنفکران – 88
• روحانیون – 90
• جناحها و نیروهای سیاسی پس از انقلاب اسلامی‌تا1376 : – 91
• جناح چپ سنتی – 93
• جناح راست سنتی – 94
• جناح راست مدرن – 95
• جناح راست سنتی افراطی (رسا) – 95
• جناح چپ مدرن – 96
• جناح روشنفکر تلفیقی – 97
• پی نوشت های فصل دوم – 99

فصل سوم

• نسبت و ارتباط نیروهای سیاسی با جنبش دانشجویی در سالهای 76-1357
• احزاب و نیروهای سیاسی سالهای 59-1357 و ارتباط آنها باجنبش دانشجویی – 113
• 2- احزاب و نیروهای سیاسی سالهای 62-1359 و ارتباط آنها با جنبش دانشجویی – 117
• 3- احزاب و نیروهای سیاسی سالهای 68-1362 و ارتباط آنها با جنبش دانشجویی – 120
• 4- احزاب و نیروهای سیاسی سالهای 76-1368 و ارتباط آنها با جنبش دانشجویی – 123
• پی نوشت های فصل سوم – 126
• نتیجه گیری – 128
• کتابنامه – 132
• منابع فارسی – 133
• الف ) کتابها – 133
• ب ) مقاله ها – 137
• پ ) کتابچه ها، جزوات و بولتن های تشکلهای دانشجویی – 138
• ت) روزنامه ها و نشریات – 138
• منابع انگلیسی – 139

منابع

1. آبراهامیان، یرواند، ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل محمدی و محمد ابراهیم فتاحی، تهران: نی، 1377.
2. ازغندی، علیرضا، سیاست خارجی در جمهوری اسلامی ایران، تهران: قومس ، 1381.
3. با تامور، تام، جامعه شناسی سیاسی، ترجمه منوچهر صبوری کاشانی، تهران: انتشارات کیهان، زمستان 1368.
4. بازرگان، مهدی، انقلاب ایران در دو حرکت، چاپ چهارم، تهرام: انتشارات مظاهر، 1363.
5. ــــــــــــ، مدافعات، نهضت آزادی ایران خارج از کشور، 1356.
6. بشیریه، حسین، دیباچه‌ای بر جامعه شناسی سیاسی ایران دوره جمهوری اسلامی‌ایران، تهران: موسسه نگاه معاصر، 1381.
7. بهنود، مسعود، 275 روز بازرگان، تهران: نشر علم، 1383.
8. پدرام ، مسعود، روشنفکران دینی و مدرنیته در ایران پس از انقلاب، تهران: گام نو، 1382.
9. ترابی، سید مصطفی، روحی، نبی‌الله، بسیج در پرتو قانون، تهران: سازمان تحقیقات خود کفایی بسیج، 1379.
10. حکمت، علی‌اصغر، سی خاطره، تهران: وحید، 2535.
11. خلیلی‌خو، محمدرضا، توسعه و نوسازی در ایران دوره رضا‌شاه، تهران: مرکز انتشارات جهاد دانشگاهی، واحد شهید بهشتی، 1373.
12. دابسون، اندرو، فلسفه و اندیشه سیاسی سبزها، ترجمه محسن ثلاثی، تهران: آگاه، 1377.
13. داداش پور، فرخزاد، دانشگاه در بحران: شناختی تازه از مسائل جوانان و آموزش، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی، بی‌تا.
14. دوورژه، موریس، جامعه شناسی سیاسی، ترجمه ابوالفضل قاضی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، تیر 1376.
15. دهخدا، علی‌اکبر، لغت نامه، جلد 49، تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1340.
16. راضی، حسین، نقدی بر مقاله الگو‌های نوآوری سیاسی در ایران، فصلنامه گفتگو، شماره 15، زمستان 1376.
17. رمضانی، روح‌الله، چارجوبی تحلیلی برای بررسی سیاست خارجی جمهوری اسلامی‌ایران، ترجمه علیرضا طیب، تهران: نی، 1380.
18. روشن نهاد، ناهید، انقلاب فرهنگی در جمهوری اسلامی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1383.
19. روشه، گی، تغییرات اجتماعی، ترجمه دکتر منصور وثوقی، چاپ سوم، تهران: نی، 1370.
20. زاهد، سعید، جنبش‌های اجتماعی معاصر ایران، تهران: سروش، 1381.
21. زرشناس، شهریار، نگاهی کوتاه به تاریخچه روشنفکری در ایران، مروری بر روشنفکری در غرب، بیداری روشنفکری در ایران و نسل اول روشنفکران مشروطه، تهران: کتاب صبح، 1383.
22. زیبا کلام، صادق، مقدمه‌ای بر انقلاب اسلامی، تهران: روزنه، 1372.
23. سفیری، مسعود، دیروز، امروز و فردای جنبش دانشجویی ایران، تهران: نی، 1379.
24. سیف‌زاده، سید حسین، مدرنیته و نظریه‌های جدید علم سیاست، تهران: نشر دادگستر، 1379.
25. شادلو، عباس، اطلاعاتی درباره احزاب و جناحهای سیاسی ایران امروز، تهران: نشر گستره، 1379.
26. شرکت، حمید، کنفدراسیون جهانی محصلین و دانشجویان ایرانی (اتحادیه ملی)، تهران: عطایی، 1378.
27. صالح، سید محسن، روایت دگردیسی: بازخوانی گفتمان دفتر تحکیم وحدت در دو دهه گذشته (1360-1380)، قم: انتشارات وثوق، اردیبهشت 1380.
28. ظریفی‌نیا، حمیدرضا، کالبد شکافی جناحهای سیاسی ایران 1358 تا 1378، تهران: آزادی اندیشه، 1378.
29. علی بابایی، داود، بیست و پنج سال در ایران چه گذشت؟ (از بازرگان تا خاتمی)، جلد دوم، تهران: امید فردا، 1382.
30. قزلسفلی، محمدتقی، بازخوانی اندیشه 68، تهران: فرهنگ و اندیشه، 1377.
31. قیصری، علی، روشنفکران در قرن بیستم، ترجمه محمود دهقانی، تهران: هرمس، مرکز بین المللی گفتگوی تمدنها، 1383.
32. کریمیان، علیرضا، جنبش دانشجویی در ایران از تاسیس دانشگاه تا پیروزی انقلاب اسلامی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1381.
33. گیدنز، آنتونی، جامعه ‌شناسی، ترجمه منوچهر صبوری، چاپ چهارم، تهران: نی، 1377.
34. لیتل، دانیل، تبیین در علوم اجتماعی: (درآمدی به فلسفه علم الاجتماع)، ترجمه عبدالکریم سروش، تهران: موسسه فرهنگی صراط، 1373.
35. متین، افشین، کنفدراسیون تاریخ جنبش دانشجویان ایرانی در خارج از کشور 57-1332، ترجمه ارسطو آذری، تهران: موسسه نشر و پژوهش شیرازه، 1378.
36. محمدی، مجید، درآمدی بر رفتار شناسی سیاسی دانشجویان در ایران امروز، تهران: کویر، 1378.
37. معاونت خدمات مدیریت و اطلاع رسانی دفتر رئیس جمهور، اسنادی از جنبش دانشجویی در ایران، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد، 1373.
38. ملکی، محمد، دانشگاه تهران و جای یای امپریالیسم آمریکا، بی‌تا، تهران، 1359.
39. ــــــــــ، دیروز و امروز …: گزیده یادداشتهای سیاسی ـ اجتماعی 76-1358، تهران: قصیده، 1377.
40. موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)، دانشگاه و دانشگاهیان از دیدگاه
    امام خمینی، بی‌جا، 1376.
41. مارش، دیوید، استوکر، روش و نظریه در علوم سیاسی، تهران: پژوهشکده مطالعات راهبردی، 1378.
42. میلانی، محسن، شکل گیری انقلاب اسلامی از سلطنت پهلوی تا جمهوری اسلامی، ترجمه مجتبی عطارزاده، تهران: گام نو، 1383.
43. موسوی اردبیلی، سیدعبدالکریم و دیگران، غائله چهاردهم اسفند 1359: ظهور و سقوط ضد انقلاب، تهران:نجات، 1364.
44. نجاتی، غلامرضا، تاریخ سیاسی بیست و پنج ساله ایران، جلد اول، تهران: رسا، 1371.
45. ـــــــــ، شصت سال خدمت و مقاومت، خاطرات مهندس بازرگان، تهران: رسا،1375 .
46. ـــــــــ، مصدق، سالهای مبارزه و مقاومت، جلد دوم، تهران: رسا، 1376.
47. نقیب‌زاده، احمد، تاثیر فرهنگ ملی بر سیاست خارجی جمهوری اسلامی‌ایران، تهران: وزارت امور خارجه، مرکز چاپ و انتشارات، 1381.
48. نوذری، عزت‌الله، تاریخ احزاب سیاسی در ایران، شیراز: نوید شیراز، 1380.
49. هانتیگتون، سامان سیاسی در جوامع دستخوش دگرگونی، ترجمه محسن ثلاثی، تهران: علم، 1370.
50. هولاب، رابرت، یورگن‌ هابرماس: نقد در حوزه عمومی، ترجمه حسین بشیریه، تهران: نی، 1375.
51. یادنامه سومین سالگرد شهادت دکتر کاظم سامی، تهران: چاپخش 1370.
52. Banks, J.A. , The sociology of social movement, london: Macmillan, 1972, P.7.
53. Paridar, parvin, women and The political in Twentieth century Iran, university press, 1995, PP 312-314.
54. The Encyclopedia of higher education,  pp. 99.

مقالات

1. اصغرزاده، محمد ابراهیم، تسخیر سفارت آمریکا، ماهنامه بیان، شماره دهم، مهر و آبان1369.
2. باقری، علی، بررسی یک دهه جنبش دانشجویی، روزنامه سلام، سال هشتم 3 آذر 1377.
3. بیات، کاوه، «دانشگاه تهران: اول بهمن 1340»، فصلنامه گفتگو، شماره 5، پاییز 1373.
4. ثقفی، مراد، دانشجو، دولت و انقلاب، فصلنامه گفتگو، شماره 5، پاییز 1373.
5. خانبا با تهرانی، مهدی، روایتی از سرگذشت کنفدراسیون، مجله مطالعات سیاسی، موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی،کتاب اول، پاییز1370.
6. سرخوش، علی، جنبش دانشجویی ایران، ماهنامه ایران فردا، شماره 4، آذر و دی 1371.
7. شاه حسینی، حسین، سه قطره خون، ماهنامه ایران فردا، شماره 38، آبان و آذر 1376.
8. گفتگو با عباس عبدی، بررسی نحوه شکل‌گیری حرکتهای دانشجویی از آغاز، کیهان سال، ویژه سالهای 66-1365.
9. گفتگو با مهندس بازرگان، «دانشجو، دانشگاه و جنبش دانشجویی»، ایران فردا، سال اول، شماره 4، آذر و دی 1371.
10. مصاحبه با خوئینی‌ها، نشستی با سه تن از دانشجویان پیرو خط امام، کیهان 13/8/1360.
11. هابرماس، یورگن، رسالت دانشگاه در جامعه مدرن، ترجمه حسین‌علی نوذری، فصلنامه سیاست علمی‌و پژوهشی رهیافت، شماره ششم، بهار 1373.