تهران و اکوسیستم طبیعی آن برای اوقات فراغت

افزایش امکانات مادی، کاهش زمان کار روزانه ، افزایش تعطیلات هفتگی و سالانه ، پیدایش سالهایی در دوران جوانی که فرد با فقدان و یا کمی مسئولیت روبروست و در مجموع توجه بشر به زمان فراغت به عنوان بخشی جدی از دوران زندگی ، این پدیده را در جایگاهی قرار داده است که بی توجهی به آن علاوه بر ایجاد ضایعات و آسیب های اجتماعی ، موجبات نارضایتی جامعه را نیز فراهم خواهد نمود . افزایش اوقات فراغت از 3 سال در جامعه کشاورزی به 12 سال در جامعه صنعتی و حتی 19 سال در جامعه فراصنعتی در طول عمر یک نسل امروزی نسبت به سادگی بتوان از آن چشم پوشید. تأثیر بهره بردادری مطلوب از این بخش از زندگی ، در پرورش انسان و رشد و شکوفایی شخصیت وی و در نهایت تکامل جامعه به حدی است که برخی تمدن جدید را « تمدن فراغت » نامیده اند. ( ساورخانی ، 1370 ، 764 )

در شهرهای بزرگ تراکم بالای ساختمان ، کمبود و قیمت بالای زمانی ، مانعی بر سر راه ایجاد اماکن ورزشی ، تفریحی و گردشگری برای رفع نیاز ساکنین شهر می باشد . از اینرو توجه به زمینهای حاشیه شهر و حتی مناطق خوش آب و هوای حومه شهرها به عنوان روشی جایگزین ، مورد توجه قرار گرفته است . در ایران خلأ قدرت اداری موجود در این زمینه یکی از موانع اساسی پرداختن به این امر است . بدین معنی که شهرداریها خود را در چارچوب محدوده قانونی شهر موظف و مکلف به برنامه ریزی می بینند و فراتر از آن را در خارج از حیطه مسئولیتی خویش می دانند . ازدحام جمعیت در ایام تعطیل در پارکها و فضاهای تفریحی داخل شهر و نیز خروج صدها هزار نفر از ساکنین در تعطیلات پایان هفته به حومه های شهر و پناهگیری در دامان طبیعت نمودهایی است از کمبود امکانات تفریحی شهر و نیز خستگی از دغدغه های زندگی شهری که لزوم توجه به امکانات تفریحی شهری را اشعار می دارند .

شهر تهران به صورتی شگفت آور تمام مراحل تحول و توسعه شهری را در طول کمتر از نیم قرن از سر گذرانیده و اینک به یکی از بیست کلان شهر پر مسأله جهان تبدیل شده است .

محدوه‌ تهران قدیم تا شصت سال پیش فقط چهار درصد از سطح تهران امروزی را دارا بوده است . رشد و توسعه این شهر تا جنگ جهانی دوم بطور آرام و یکنواخت بوده اما توسعه آن بعد از جنگ سرعت بیشتری گرفته و در سال 1354 به حدود 12 برابر افزایش یافته در حالیکه توسعه آن در سراسر دوره قاجاریه فقط چهار برابر بوده است . در روند این تحول سریع و ناموزون ، چشم انداز جغرافیایی و خاستگاه طبیعی تهارن با تغییرات ویرانگر و انواع عدم تعادل روبرو گردیده است . گسترش خزنده شهر به دامنه های کوهستانی البرز و دشتهای سرسبز جنوبی و ادغام صدها روستا و هکتارها باغ و مزرعه در پیکر آن ، تمام حیات شهروندان را به مخاطره افکنده است .

در گذشته آلودگیهای زیست محیطی تهران بسیار محدود بوده بطوریکه از سده هشتم تا سده سیزدهم تهران بقدری مشجر و سر سبز بوده که آن را به باغ گلزار و چنارستان و همچنین به بهشت پریان توصیف کرده اند .

در سه دهه اخیر به علت گسترش بی رویه تهران بیش از 300 هکتار از اراضی کشاورزی داخل محدوده 5 ساله و  2000 هکتار از اراضی محدوده 25 ساله  به مصارف ساختمان های شهری رسیده است .

با توجه به شرایط حساس زیست محیطی و کالبدی تهران از یک سو ، و نیازهای روز افزون اجتماعی و فرهنگی مردم به فضاهای باز شهری از سوی دیگر ، ضرورت بازنگری ، سازماندهی و نظام بخشی به این فضاها ، روز به روز بیشتر احساس می شود . بنابراین لازم است که در چارچوب برنامه ها و طرح های کلان شهر تهران ، برنامه ریزی برای فضاهای باز و سبز ، به عنوان یک بخش مستقل در برنامه ریزی شهری ، مدنظر قرار گیرد و راهبردهای نوین و مناسب برای آن ارائه گردد .

اوقات فراغت

اوقات فراعت دلپذیرترین اوقات آدمی است . بخشی از عمر او که از آن خود اوست . ساعاتی فارغ از کار روزانه و رنج ایام که مصرف آن چیزی می کند که خود می خواهد ، خود بر می گزیند و اگر عاملی بیرون از او دخالت نکند ، به رضا  و رغبت دل می گذراند . این لحظات برای عالمان دقایق تعمق ، برای هنرمندان زمان پدید آوردن و برای بی فکران و بی هنران ملال آورترین اوقات است . از اینروست که این اوقات برای عده ای بارور و شوق انگیز و برای عده ای مفسده انگیزترین اوقات است . زمان عظیمی که یک سوی آن بارو کردن عمر و زندگی  و سوی  دیگر آن ضایع شدن و هدر رفتن لحظه های شیرین و زود گذر است . اوقات فراغت نزدیکترین پیوند را با زندگی معنوی و فرهنگ دارد . اوقاتی که به میل و اختیار در راه آموختن ، آفریدن ، ساختن ، پژوهش ، تربیت ، مشارکتهای داوطلبانه اجتماعی ، خدمات رایگان انسانی ، گسترش افقهای فکری و در بسیاری از عرصه های دیگر زندگی صرف می شود ، تبعاً ارتباط آن با حیات معنوی و فرهنگی جامع تنگاتنگ است .

تأثیرات عدم برنامه ریزی فراغت

« زیباترین چیزی که می توان تجربه کرد ، چیزی است مرموز ، چنین چیزی سر چشمه هنر راستین و علم است . کسی که با چنین احساسی ناآشناست ، کسی که نمی تواند دمی فارغ از خویشتن به عالمی مرموز خیره شود ، کسی است که در وجود خود چیزی بیش از یک مرده ندارد و چشم بینایی و بسته است . » ( آلبرت انیشتین )

نیازهای امروزی به فعالیت های فراغتی

صنعت از طریق تقلیل تدریجی ساعات کار ، افزایش درآمد ، فراهم آوردن وسایل و امکانات لازم و القاء نظام نوینی از زندگی به انسانها ( نظام ماشینی ) ابعاد جدیدی به فراغت بخشیده است . ابعاد مزبور در زمینه های سیاسی ، اجتماعی ، فرهنگی و خانوادگی تجلی می یابد .

• در جوامع رشد یافته ، فراغت دیگر به طبقات ممتاز برخوردار اختصاص ندارد و به طبقات دیگر از جمله کارگران نیز تعمیم یافته است و با توسعه صنعت و تکامل فن آوری گسترش می یابد .
• اوقات فراغت از جنبه غیررسمی و خودمانی که در خانه و خانواده صرف می شد به جنبه رسمی تغییر شکل داد و دستگاههای فراوان به منظور خوش کردن اوقات بیکاری مردمان به ظهور پیوست .
• بکار بردن روز افزون وسایل و اسباب ماشینی مانند اتومبیل ، رادیو ، تلویزیون و رایانه هر یک در گذران فراغت سهمی بزرگ و نقشی نمایان دارند .
• تفکیک دقیق زمان کار از فراغت
• کاهش شیوه های سنتی گذران فراغت و در نتیجه پیدایی خلأ در زمان آزاد .
• افزایش امکانات مالی و مادی انسانها و پیدایی آنچه امروز در جوامع صنعتی و تمدن رفاه خوانده می شود .
• توجه ذهنی انسانها به زمان فراغت و آمادگی آنان برای اختصاص بودجه ای جهت گذران فراغت .

تأثیر اوقات فراغت در معماری

وسعت ابعاد اوقات فراغت و تفریح سمای ساختمانها را از لحاظ کیفیت ، شکل خارجی و مقیاس دگرگون ساخته است . تفریحات روزانه ، آخر هفته یا سالانه ، در حال گسترش دادن معماری کنونی بوده و در برخی موارد راهنمای آن هستند . این دید نوین فرمهای جدیدی را در گردهمایی انسانها ، روابط بین آنها و همچنین برداشتهای نوینی از زندگی ، کار و رفت و آمد بوجود می آورد که روشهای نوینی را در معماری و شهرسازی ایجاب می کند .

محیطها و مناطق مناسب برای گسترش تفریحات تعطیلاتی در حال تغییر شکل هستند تنوع محیط و فعالیتها نیاز به تنوع معماری دارد تا بتواند محیطی نوین و انسانی و هماهنگ ، با عوامل عالی که طبیعت به ما ارزانی داشته باشد .

اولین بار برای استفاده از مواهب طبیعی و استفاده از اوقات فراغت در دنیای معاصر ، در سال 1841 ، « توماس کوک » یک قطار تفریحی بین « لانکستر » و « لاک بورگ » به راه انداخت و کم کم طبقات مسافر را وارد کرد که از تغییرات آب و هوا و محیط استفاده کنند . هدف او استفاده از لذت زندگی با بهای ارزان بود . بدین ترتیب صنعت توریسم زمان مدرن بوجود آمد . ( کاندیلیس ، 1978 )

فضاهای فراغتی تهران

تهران ، شهری که پایتخت حکومتهای دویست ساله اخیر ایران بوده است ، تحت تأثیر مستقیم نمونه های اروپایی و غربی در کنار فضاهای سنتی فراغتی که عمدتاً زورخانه ، قهوه خانه ، کاروانسرا یا مسافرخانه بوده اند قرار داشته است . ورود مفاهیم جدید مهمانسرا ، هتل ، متل ، هتل ـ آپارتمان ، پانسیون ، سؤئیتهای کرایه ای و رستوران ، نشانگر نیاز به فضاهای جدید بود که جوابگو به طرز زندگی جدبد باشند .

در تهران قدیم ، حضور موثر مذهب و فعالیتهای مذهبی در ساماندهی فضاهای گذران اوقات فراغت مشهود است . کاربریهای فراغتی به شکل و مفهوم امروزی وجود نداشت که یا به دلیل ادامه داشتن زندگی سنتی قبلی و یا منتج از بی اطلاعتی از عدم وجود پاسخگوهای تفریحی و یا اقامتی موقت بود .

به تدریج از حکومت پهلوی اول ،‌ مفاهیمی چون مهمانسرا و هــتل در کنار مسافرخانه و کاروانسرا مطرح می شود و کافه ها و رستورانها متأثر از سبک غربی شکل می گیرند .

با گسترده تر شدن تهران در اطراف و خصوصاً در شمال ، کاربریهای فراغتی جدید در جای جای شهر و در اطراف و داخل آن شکل می گیرند و باعث توسعه گسسته فضاهای فراغتی می گردند ، از جمله استادیومها در حومه شهر ، هتلها ، کافه ها و رستورانها در راسته خیابانهای اصلی و هتل ـ آپارتمانها و ساختمانهای کرایه ای ، ابتدا برای مقیمان خارجی و بعد برای بقیه مسافران ، جای کاروانسراها را می گیرند . در حالیکه مسافرخانه و بعد زورخانه و در انتهای قهوه خانه کم رنگ تر می شوند .

تمدن و شهر

جامع موجود زنده ای است که روح دارد ، کمال می یابد ، تجربیات خود را به نسلهای بعد انتقا-ل می دهد و در نهایت تمدن معنا می یابد  . ملت تمدن ، در این منظر ، ملتی است که از گذشته طولانی ترین از حیات اجتماعی برخوردار بوده به گونه ای که مظاهر و دستارودهای زندگی مدنی او در فرهنگ ، هنر ، حکومت و آدابش پیداست نزد ملل متمدن ، از دستاوردهایی است که در تعامل دو سویه با  تمدن شهر به سر می برد ، شهر از تمدن مایه می گیرد و در عین حال تمدن را قوام می بخشد .

شهر محل وقوع اجتماع است : فضایی است که در آن مفهومی به نام اجتماع با همه ابعاد خود محقق می شود . نمی توان اجتماعی را بدون فضای زندگی جمعی آنها تصور کرد . اجتماع ، مجموع آدمهایی نیستند که در کنار هم ایستاده اند ، بلکه گروهی از انسانهاست که در سیستم منظمی با یکدیگر مرتبط بوده و عملکردهایشان در فضایی به نام شهر رخ می دهد .

فضای جمعی

فضای جمعی جایی است که انسانها گرد هم می آیند تا یکدیگر را ببینند . از  اوضاع خود و دیگران با خبر شوند ، روابط متقابل ایجاد نمایند و درباره راه حل مسائل خود تبادل نظر کنند . جایی است که در ‌آن ، انسانها تجربیات معنوی و اجتماعی خود را در معرض شناخت و استفاده یکدیگر قرار می دهند .

فضای شهری

فضای شهری یکی از عناصر ساخت فضایی شهر است که همواره با تاریخ یک ملت در ادوار مختلف به وجود می آید . شکل می گیرد و دگرگون می شود . این عنصر که فعالیتهای مختلف فرهنگی ، اجتماعی یا سیاسی همواره در آن جریان داشته همیشه با قلب تاریخ شهر طپییده و سرگذشت شهـر را رقم زده است . ( توسلی و بنیادی ، 1371 ، 9 )

کارکردهای فضاهای شهری

فعالیتهای یک شهر در حریم های عمومی و خصوصی صورت می پذیرد . الگوی رفتاری مردم و هر دو محیط مشابه است . پس نتیجه می گیریم که طرز آرایش فضای عمومی در همه دورانها تأثیر نیرومندی در طراحی خانه های شخصی گذاشته است . وجود نوعی آداب اجتماعی را که تجانس کاملی بین فرد و گروه ایجاد می کند باید دریابیم . چیزی که اینجا مهمتر است آن دسته از فعالیتهایی که فرد در بیرون از محیط آشنای خانه خود انجام می دهد و از فضای عمومی استفاده می نماید . مثل آمد و شد به محل کار ، خرید ، فروش اجناس ،  تفریح ، گذران ایام فراغت و غیره . ( کریر ، 1375 ، 17 )

• مقدمه
• ۱ ـ ۱ ـ اوقات فراغت
• نظریات مرتبط با فراغت
• اهداف گذران فراغت
• ویژگیهای فعالیتهای فراغتی
• کار دلخواه و آزاد در وقت آزاد
• فراغت و تفریح در دین
• ابعاد اقتصادی گذران فراغت
• تأثیرات عدم برنامه ریزی فراغت
• تقسیم بندی وقت آزاد
• نیازهای امروزی به فعالیتهای فراغتی
• تأثیر اوقات فراغت در معماری
• جهانی شدن برنامه ریزی گذران فراغت
• سابقه برنامه ریزی فراغت در ایران
• بخشهای موثر در برنامه ریزی فراغت
• تمهیدات کالبدی و راهکارهای عملی تفریح
• فضاهای فراغتی تهران
• مقدمه
• سیر تحول کاربری گذاران اوقات فراغت در تهران
• حکومت صفویه و قاجاریه
• حکومت پهلوی اول
• حکومت پهلوی دوم ( ۲۵ ـ ۱۳۲۰ ش )
• حکومت پهلوی دوم ( ۴۵ ـ ۱۳۲۵ ش )
• حکومت پهلوی دوم ( ۵۷ ـ ۱۳۴۵ ش )
• حکومت جمهوری اسلامی ( بعد از بهمن ۱۳۵۷ )
• تبیین نیاز ـ شرایط خاص تهران
• ۱ ـ جمعیت شهری
• ۲ ـ ترکیب سنی جمعیت
• ۳ ـ نظام تعطیلات و مرخصی
• فرصتهای گذران اوقات فراغت در تهران
• طبقه بندی فعالیتهای گذران اوقات فراغت در تهران
• ویژگیهای عرضه تسهیلات گذران اوقات فراغت در محیط بیرون شهر تهران
• ویژگیهای عرضه تسهیلات گذران اوقات فراغت در درون شهر تهران
• تحلیل و جمع بندی
• ۱ ـ ۲ ـ فضاهای جمعی
• مقدمه
• ۱ ـ ۲ ـ ۱ ـ تمدن و جامعه
• ۱ ـ ۲ ـ ۲ ـ تمدن و شهر
• ۱ ـ ۲ ـ ۳ ـ شهر و حیات مدنی
• ۱ ـ ۲ ـ ۴ ـ فضای جمعی
• ۱ ـ ۲ ـ ۵ ـ فضای شهری
• کارکردهای فضاهای شهری
• اهمیت پیاده روی
• مسافت فضای شهری
• میدان
• خیابان
• ۱ ـ ۳ ـ انسان و طبیعت
• ۱ ـ ۳ ـ ۱ ـ انسان و طبیعت در تمدن ایران
• ۱ ـ ۴ ـ باغ ایرانی
• ۱ ـ باغهای مسطح و کم شیب
• ۲ ـ باغهای شیبدار و صفه بندی شده
• ۳ ـ باغهای احداثی در زمینهای عارضه دار
• ۱ ـ ۴ ـ ۱ ـ آب در باغ ایرانی
• ۱ ـ ۴ ـ ۲ ـ گیاه در باغ ایرانی
• ۱ ـ ۴ ـ ۳ ـ اصول طراحی باغ ایران
• ۱ ـ ۵ ـ چشم اندازهای فرهنگی
• ۱ ـ ۶ ـ حس قداست
• ۱ ـ ۷ ـ گردشگری ( توریسم )
• ۱ ـ ۷ ـ ۱ ـ گردشگری و گردشگران در ایران
• ۱ ـ ۷ ـ ۲ ـ اکوتوریسم
• امکان سنجی جاذبه های اکوتوریسم در ایران
• ۱ ـ ۸ ـ طرح منظر
• ۱ ـ ۸ ـ ۱ ـ منظره پردازی
• ۱ ـ ۸ ـ ۱ ـ ۱ـ منظره پردازی در هنر اروپا
• ۱ ـ ۸ ـ ۱ ـ ۲ ـ منظره پردازی در ایران
• مطالعات بستر
• فرحزاد در گذر زمان
• ۲ ـ ۱ ـ شناخت تاریخ منطقه
• سفر امامزاده داوود
• درختهای توت وقفی
• راه امامزاده داوود
• سنگ مثقال ـ ینجه زار
• معجزات امامزاده
• امامزاده داوود ( از توابع قصبة کن )
• مطالعات اقلیمی
• زمین شناسی
• آب و هوا
• ویژگیهای طبیعی
• زمین لرزه های تاریخی
• ۲ ـ ۳ ـ پوشش گیاهی
• ۲ ـ ۴ ـ مطالعات سازمان فضایی و سیمای منطقه
• ۲ ـ ۴ ـ ۱ ـ شناخت سازمان فضایی
• ۲ ـ ۴ ـ ۱ ـ ۱ ـ نظام توزیع عناصر
• توده و فضا
• کیفیت بناها ( قدمت )
• ۲ ـ ۴ ـ ۱ ـ ۲ ـ نظام توزیع کاربریها
• ۲ ـ ۴ ـ ۲ ـ شناخت ساخت فضیی
• ۲ ـ ۴ ـ ۳ شناخت فضای شهری ( جمعی )
• تجزیه و تحلیل فضاهای شهری
• فضای شهری ( ۲ )
• نتیجه گیری
• ۲ ـ ۴ ـ ۴ ـ شناخت سیمای شهر
• ۲ ـ ۴ ـ ۴ ـ ۱ ـ سیمای بیرونی شهر ( نمای از دور شهر )
• عوامل سازندة سیمای بیرونی شهر
• ۲ ـ ۴ ـ ۴ ـ ۲ ـ سیمای درونی بافت
• ۲ ـ ۵ ـ شناخت ارزشهای اجتماعی ـ فرهنگی
• ۲ ـ ۶ ـ تحولات جمعیتی ، اقتصادی و فعالیتی
• ۲ ـ ۶ ـ ۱ ـ وضعیت و عوارض اجتماعی توسعه در محدوده
• ۲ ـ ۶ـ ۱ ـ ۱ ـ تغییرات اکولوژی اجتماعی
• ۲ ـ ۶ـ ۱ ـ ۲ ـ تعارض طبیعت و شهر
• ۲ ـ ۶ ـ ۱ ـ ۳ ـ نا امنی اجتماعی
• ۲ ـ ۶ ـ ۱ ـ ۴ ـ افول نقش فراغتی و تفریحی محدوده
• ۲ ـ ۶ ـ ۲ ـ وضعیت مالکیت اراضی
• ۲ ـ ۶ ـ ۲ ـ ۱ـ نحوه حقوقی مالکیت اراضی
• منابع طبیعی
• مالکیت عرضی اراضی روستا
• حرایم و اراضی طرح دار
• ۲ ـ ۷ ـ مطالعات منظر محیط
• ۲ ـ تحلیل نیروهای موثر بر حوزه
• ۲ ـ ۸ ـ ۱ ـ شبکه حمل و نقل
• ۲ ـ ۸ ـ ۲ ـ تأسیسات و زیر ساختهای شهری
• ۲ ـ ۹ ـ طرحها و پروژه های مصوب
• ۲ ـ ۹ ـ ۱ ـ کلیات طرح تفصیلی
• ۲ ـ ۹ ـ ۲ ـ طرح جامع قدیم تهران
• ۲ ـ ۹ ـ ۳ ـ طرح اجرایی تهران ( ۱۳۵۰ )
• ۲ ـ ۹ ـ ۴ ـ طرح جامع توسعه جهانگردی در ایران ( ۱۳۵۱ )
• ۲ ـ ۹ ـ ۵ ـ طرح جامع جدید ساماندهی تهران ( ۱۳۷۰ )
• ۲ ـ ۹ ـ ۶ ـ طرح مطالعات ساماندهی گردشگاههای تهران ( ۱۳۷۴ )
• ۲ ـ ۹ ـ ۷ ـ طرح بهسازی منطقه فرحزاد ( ۱۳۷۲ ـ شهرداری تهران )
• نتیجه گیری
• امکانات و محدودیتها
• ۳ ـ ۱ ـ امکانات و محدودیتهای طبیعی
• ۳ ـ ۲ ـ امکانات و محدودیتهای کالبدی
• ۳ ـ ۳ ـ امکانات و محدودیتهای اجتماعی
• اهداف کلی و اهداف عملیاتی
• ۴ ـ ۱ـ اهداف کلی
• ۴ ـ ۲ ـ اهداف عملیاتی
• برنامه های پیشنهادی
• ۵ ـ ۱ ـ برنامه کاربری اراضی
• ۵ ـ ۲ ـ برنامه حمل و نقل و زیر ساختها
• ۵ ـ ۲ ـ ۱ ـ برنامه حمل و نقل
• ۵ ـ ۲ ـ ۲ ـ برنامه زیر ساختها
• ۵ ـ ۳ ـ برنامه مدیریت آب
• ۵ ـ ۴ ـ برنامه نظام فضای باز و سبز
• ۵ ـ ۵ ـ برنامه طراحی شهری