کشف و شهود عرفانی در 5 کتاب: اسرار التوحید، تذکره الاولیاء، کشف المحجوب، اللمع و رساله قشیریه

دیدار محبوب ونیل به لقای دوست یک هدف متعالی است و عارفان همواره آن را سر لوحه طریقت خود قرار داده اند .در عرفان به این دیدار ،شهودیا مشاهده گفته می شود .موضوع اصلی این پژوهش بررسی کشف و شهود در پنج کتاب اصلی :اللمع ،اسرار توحید،رساله قشیریه، کشف المحجوب و تذکره الاولیاء است.

از آنجا که تحقیق مدون و مکتوب درباره این موضوع تا به امروز ارائه نشده است ،نگارنده را بر آن داشت تا با بررسی وژرف نگری بیشتر به این مهم بپردازد.

مطالعه متون عرفانی ،حالات روحی عارفان در هنگام مکاشفه و سخنان شطح آلودی که تحت تأثیر جذبه الهی بر زبان می اورند ،قند مکرر  است که با تکرار آن از تأثیر شگرف و عمیق آن کاسته نمی شود .بحث کشف وشهود ،حس کنجکاوی شیرینی را بر می انگیزد تا با اشتیاق هرچه تمام تر ،منابع آن مورد بررسی قرار گیرد.

چکیده:

سؤال بنیادین این پژوهش ،تعریف کشف وشهود ،انواع آن و مصادیق عملی در متون عرفانی :اللمع ،اسرار التوحید ،رساله قشیریه ،کشف المحجوب ،تذکره الاولیاء است .همچنین راههای رسیدن به کشف و شهود در سه مکتب زهد ،کشف و شهود وحدت وجود ،بررسی شده است.

فصل اول مبحثی از تعاریف کلی را تشکیل می دهد در فصل دوم به رهاهای رسیدن به کشف شهود در مکاتب مختلف ساخته شده است در فصل سوم مکاشفه ، مشاهده و مناظره بررسی شده است و مصادیق عملی کشف و شهود از کتابهای اصلی گردآوری شده است. از نظر بسامدی در جدولی ارائه شده و مورد مقایسه قرار گرفته است.

مکاشفه در هر مرحله مراتبی دارد که بسته به وضعیت روحی سالک او را در جایگاه خاصی قرار می دهد ودر رویت حقایق عالم ونائل شدن به دیدار پروردگار او را یاری می دهد .

لطف و جذبه الهی به عنوان یک راه میانبر همواره مورد توجه عارفان بوده است و در این پژوهش به عنوان کشش آن سویی از آن یاد شده است.هنگامی که عارف به وصال پروردگار خویش دست می یابد،تحت تأثیر احوال روحی خاصی قرار می گیرد و ممکن است سخنانی به ظاهر نامعقول بر زبان آورد به این سخنان شطح گفته می شود منابع شطحیات بیشتر قرآن ،حدیث و الهام است.

کلید واژه ها: کشف و شهود، مکاشفه، ستر و تجلی، خواب و رویا، آپوکالیپس.

فصل اول به منشا تصوف اسلامی ،اختصاص دارد . چهار نظریه در پیدایش تصوف اسلامی وجود دارد :

1. منشا تصوف اسلامی از تعالیم مسیحیت است.
2. منشا تصوف اسلامی از تعالیم ایران باستان است.
3. منشا تصوف اسلامی از تعالیم هندی است.
4. منشا تصوف اسلامی از تعالیم دین اسلام است.

تجارب عرفانی هر کدام خصوصیت منحصر به فرد خود را دارند.در فضا وزمان خاصی رخ می دهند .درک و سپس تأویل این گونه تجربه ها نیازمند ذهنی پویاست که فراتر از محدوده زمان و مکان سیر کند .

از آنجا که موضوع اصلی این پژوهش کشف و شهود و بررسی مسائل پیرامون آن است ،واژه کشف و شهود ،بر طبق متون عرفانی معنا شده و به بررسی و تحلیل آن پرداخته شده است.

سه مکتب بزرگ در عرفان:مکتب زهد،مکتب کشف و شهود،مکتب وحدت وجود،با ذکر ویژگی های هر یک وسیر تکامل تدریجی آنها مورد تحلیل قرار گرفته است.

زندگی نامه نویسندگان پنج کتاب اصلی پایان نامه که عبارتند از : اللمع،اسرارالتوحید،رساله قشیریه،کشف المحجوب،تذکره الاولیاء توضیحاتی داده شده است.

واژه آپوکالیپس که معادل کشف و شهود در عصر حاضر است ،در متون کلاسیک و آثار نویسندگان غربی به آن پرداخته شده است.

ستر و تجلی از مباحثی است که در راستای کشف وشهود قرار می گیرد.در تجلی نیز مانند مکاشفه حقایقی بر سالک آشکار می شود .تجلی در هر مرتبه ای ویژگی های خاصی را داراست مانند تجلی ذات ،صفات،حکم که به تفصیل با ارائه جدول به آن پرداخته شده است .

همچنین به « منشا وحی و الهام در شهود دینی » اشاره ای شده است .

خلاصه فصل دوم:

رسیدن به مرتبه مکاشفه و دیدار حقایق عالم ماوراءالطبیعه ،آمادگی خاصی را می طلبد .سالک برای رسیدن به این جایگاه باید مراحلی را پشت سر بگذارد ،تا به آمادگی روحی که لازمه کشف حجاب هاست برسد.مکتب های مختلف عرفانی ،هر کدام راههایی را نشان داده اند .

در تعالیم مکتب زهد ،تهجد ریاضت ،روزه گرفتن های مداوم و طولانی ،چله نشینی اذکار و اوراد مختلف اشاره شده است .در مکتب کشف و شهود به جای ریاضت های طاقت فرسا برای تصفیه باطن ،راه کوتاه تری پیشنهاد می شود.این راه کوتاه تر ،به جای سیر در آفاق و انفس ،سیر در درون و تطهیر دل را توصیه میکند .مکتب مهم دیگر در عرفان وحدت وجود است.در این مکتب عرفان به صورت درس رسماًدر خانقاه ها تدریس می شده است .تعالیم این مکتب نظری بوده است .محی الدین ابن عربی در گسترش تفکر وحدت وجود نقش بسزایی ایفا کرده است.

لطف و جذبه الهی به عنوان عنایت و توجه خاص خداوند به سالک تلقی می شود:

تا که از جانب معشوق نباشد کششی           کوشش عاشق بیچاره به جایی نرسد (حافظ)

در بحث کشش آنسویی نکته مورد توجه این است که: اگر سالکی مورد این نواخت ومهربانی قرار بگیرد،ای بسا که یک شبه راه صد ساله را بپیماید.مکاشفه بر حسب درجه کمال سالک می تواند به همراه جسم ،دل یا روح باشد که در فصل دوم به آن اشاره شده است.

خلاصه فصل سوم:

هنگام بحث در مورد مکاشفه مقولاتی همچون :معاینه ،مشاهده ومحاضره مواجه می شویم .مرتبه ای که در آنبه سبب یقین در صفا وروشنی کامل به سر می برد .

مشاهده دیدار دل است .این دیدار یا رویت از جانب عالم غیب صورت می گیرد.او مشاهده را وصال دل تلقی کرده است.

    معاینه :معاینه کامل تر از مشاهده است در معاینه رویت به صورت کامل انجام می پذیرد .

عنوان بعدی اهمیت کشف وشهوداست.در این قسمت درباره تفوت شناخت ومعرفت یک عارف با یک انسان عادی بحث شده است .

انواع مکاشفه از کتابهای مختلف جمع آوری شده است .با ارائه جدول ودر نظر گرفتن سیر تاریخی بحث وبررسی شده است

وقتی که عارف در مقام مکاشفه حقایقی را می بیند که تا قبل از آن ،موفق به ادراک آنها نبوده است ،تحت تأثیر احوالی قرار می گیرد .این مبحث با عنوان حالات عارفان در هنگام کشف وشهود طرح شده است .آن احوال می تواند به صورت وجد یا قبض جلوه کند.ممکن است در این حال سخنانی را بر زبان آورد که رنگ وبوی کفر دارد به این سخنان کفر آلود،شطح گفته می شود.روزبهان بقلی برای شطحیات سه منبع معرفی کرده است :1- قرآن 2- حدیث 3- الهام (وحی).

در این فصل درباره مکاشفه بحث شده است وبه بررسی انواع خواب ها پرداخته شده است .انواع خواب ها (اضغاث احلام ،رویای صادقه ،واقعه و…) از کتاب های مختلف با ذکر توضیحات در مورد هر دسته در یک جدول به صورت مقایسه ای آمده است .مصادیق عملی کشف وشهود عارفان تحت عناوین :فراست ،پیشگویی،مکاشفه در خواب،مکاشفه در بیداری،در اخبار پس از مرگ ،کشش آن سویی ودیدار ماوراء الطبیعه جمع آوری شده است ودر جدول بسامدی مورد تحلیل وبررسی قرار گرفته است.

• چکیده
• مقدمه

فصل اول: تعاریف

• منشأ پیدایش تصوف اسلامی: – 1
• مکتب زهد – 3
• مکتب کشف و شهود – 4
• مکتب وحدت وجود – 5
• نویسندگان پنج کتاب اصلی: – 7
• عبدالله بن علی سراج طوسی – 7
• ابوسعید ابوالخیر – 8
• ابوالحسن علی بن عثمان هجویری – 10
• عبدالکریم قشیری – 11
• ابوحامد شیخ فریدالدین عطار – 12
• آثار عطار – 13
• تجربه عرفانی و مشکلات آن – 14
• تعریف کشف و شهود – 16
• سترو تجلی (با ارائه جدول) – 16
• آپوکالیپس و واژگان همسو با آن – 21
• مکاشفه و اسطوره – 22
• مکاشفه (آپوکالیپس) در ادیان زنده جهانی – 22
• مکاشفه در کتابهای مقدس (عهدین ) و کتابهای آسمانی دیگر – 23
• تعریف کشف و شهود از متون عرفانی – 23
• سرمنشأ منحصر به فرد مکاشفه، از دیدگاه غربیان اشارات دینی و الهیات – 28
• خلاصه فصل اول: – 32

فصل دوم: راههای رسیدن به کشف و شهود

• راههای رسیدن به کشف و شهود – 34
• راههای رسیدن به کشف و شهود در مکتب زهد – 35
• طریق وصول به مکاشفه در مکتب کشف و شهود – 37
• کشش آنسویی در کشف و شهود – 46
• مکاشفه با همراهی جسم – 47
• مکاشفه با همراهی دل – 48
• مکاشفه با همراهی روح – 52
• خلاصه فصل دوم: – 57

فصل سوم: انواع و مراتب مکاشفه (مشاهده، معاینه، محاضره) – 58

• ارجعیت مشاهده ، معاینه،محاظره با ارائه جدول – 72
• انواع مکاشفه با ارائه جدول – 79 –
• حالت عارفان در هنگام مکاشفه – 79
• سخنان شطح آمیز به هنگام مکاشفه – 84
• منابع شطیحات – 85
• آیا هر رویایی مکاشفه است؟ – 85
• انواع خواب و رویا با ارائه جدول – 92
• خلاصه فصل سوم: – 92
• مکاشفه در بیداری – 93
• مکاشفه درخواب – 105
• دراحوال پس ازمرگ – 116
• پیشگویی – 118
• لطف وجذبه الهی – 119
• دیدار ماوراءالطبیعه – 122
• فراست – 122
• انواع مصادیق و تعداد آن با ارائه جدول – 137
• نتیجه گیری – 138
• خلاصه فصل سوم – 139
• فهرست منابع – 140
• چکیده انگلیسی – 145

فهرست منابع

1. قرآن کریم.
2. نهج البلاغه.
3. آشتیانی، جلال الدین، (1367)، شرح مقدم قصیری بر خصوص الحکم تهران.
4. آملی، شمس الدین (1370) نفایس الفنون فی عرایس العیون، تهران، اسلامیه.
5. ابن عربی، محی الدین (1379)، حجاب هستی (چهار رساله الهی) ترجمه: گل بابا سعیدی، تهران، شفیعی.
6. ابن عربی، محی الدین (1367) رسائل، مقدم و تصحیح: نجیب مایل هروی، تهران، مولی.
7. استخری، احسان الله (1338) اصول تصوف، تهران، کانون معرفت.
8. انصاری، خواجه عبدالله (1358) صد میدان، به اهتمام: قاسم انصاری، تهران، طهوری.
9. انصاری، خواجه عبدالله (1373) شرح منازل السائرین، نگارش: علی شیروانی، تهران، الزهرا.
10. برتلس، یوگنی ادوراردویچ، (1356)، تصوف و ادبیات تصوف، ترجمه: سیروس ایزدی، تهران، امیرکبیر.
11. بقلی شیرازی، روزبهان، (1351)، رساله القدس و رساله غلطات السالکین، به تصحیح: جواد نوربخش، تهران، طهوری.
12. بقلی شیرازی، روزبهان، (1382)، شرح شطحیات، تصحیح و مقدمه: هانری کربن، ترجمه: محمد امیر معزی، تهران، طهوری.
13. پناهی، مهین، (1378)، اخلاق عارفان، تهران، روزنه.
14. جام، احمد، (1368)، انس التائبین، تصحیح و توضیح: علی فاضل، تهران، توس.
15. جامی، نورالدین عبدالرحمن (1366)، نفحات الانس، تصحیح: مهدی توحیدی پور، تهران، علمی.
16. جان ریجون، لویدوینست، (1378)، عزیز نسفی، ترجمه: مجدالدین کیوانی، تهران، نشر مرکز.
17. دایره المعارف کتاب مقدس، (1381)، مسئول گروه ترجمه: بهرام محمدیان، تهران.
18. دایر، وین، (1380)، درمان با عرفان، ترجمه: جلال هاشمی، تهران، روزنه.
19. رادفر، ابوالقاسم، (1368)، فرهنگ بلاغی ادبی، تهران، اطلاعات.
20. رازی، نجم الدین، (1356) مرصاد العباد، تصحیح: حسین حسینی نعمت اللهی، تهران، خانقاه نعمت اللهی.
21. رازی، نجم الدین، (1381)، مرموزات اسدی در فرمورات داوودی، تصحیح: محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، سخن.
22. رضی، هاشم، دین و فرهنگ ایرانی پیش از عصر زرتشت، تهران، علمی.
23. زرین کوب، عبدالحسین، (1381)، ارزش میراث صوفیه، تهران، امیرکبیر.
24. زرین کوب، عبدالحسین، (1379)، جستجو در تصوف ایران، تهران، امیرکبیر.
25. ژیلسون، استین، (1376)، عقل و وحی در قرون وسطی، ترجمه: شهرام پازوکی، تهران، موسسه مطالعات و تحقیقات.
26. سجادی، جعفر، (1378)، فرهنگ اصطلاحات عرفانی، تهران، امیرکبیر.
27. سجادی، ضیاءالدین (1375)، مقدمه ای بر مبانی عرفان و تصوف، تهران، سمت.
28. سراج طوسی، ابونصر (1382)، اللمع فی التصوف، ترجمه: مهدی محبتی، تهران، اساطیر.
29. سمنانی، علاءالدوله، (1369)، مصنفات فارسی، به اهتمام: نجیب مایل هروی، تهران، علمی و فرهنگی.
30. سهروری، شهاب الدین، (1383)، حکمه الاشراق، ترجمه و شرح: جعفر شهیدی، تهران، دانشگاه تهران.
31. سهروردی، شهاب الدین، (1364)، عوارف المعارف، ترجمه: ابومنصور عبدالمومن اصفهانی، تصحیح: قاسم انصاری، تهران، علمی فرهنگی.
32. سهروردی، شهاب الدین، (1355)، مجموعه مصنفات شیخ اشراق، تصحیح: حسین نصر، تهران، انجمن شاهنشاهی ایران.
33. سهروردی، شهاب الدین، (1355)، رساله حق الیقین، به تصحیح: جواد نوربخش، تهران، خانقاه نعمت اللهی.
34. صاحب الزمانی، ناصرالدین، (1351)، خط سوم، تهران، مطبوعاتی عطایی.
35. عبادی، قطب الدین اردشیر، (1367)، صوفی نامه، التصفیه فی احوال متصوفه، تصحیح: غلامحسین یوسفی، تهران، علمی.
36. عراقی، فخرالدین، ابراهیم، (1353)، رساله لمعات و اصطلاحات، تهران، خانقاه نعمت اللهی.
37. عطار، فریدالدین، (1381)، تذکره الاولیاء، مطابق با نسخه نیکلسون، مقدمه: غنی قزوینی، تهران، پیمان.
38. غزالی، احمد، (1356)، بحرالحقیقه، به اهتمام: نصرالله پورجوادی، تهران، انجمن شاهنشاهی.
39. غزالی، احمد، (1368)، سوانح العشاق، تصحیح: هلموت ریتر، تهران، نشر دانشگاهی.
40. غزالی، احمد، (1370)، مجموعه آثار فارسی، به اهتمام: احمد مجاهد، تهران، دانشگاه تهران.
41. غزالی، محمد، (1382)، کیمیای سعادت، به اهتمام: پروین قائمی، تهران، پیمان.
42. فروزانفر، بدیع الزمان، (1376)، شرح احوال و نقد و تحلیل آثار شیخ فرید الدین عطار نیشابوری، تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
43. قشیری، عبدالکریم، (1367)، ترجمه رساله قشیریه، تصحیح: بدیع الزمان فروزانفر، تهران، علمی فرهنگی.
44. کاشانی، عزالدین محمود، (1376)، مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه، تصحیح: جلال الدین همایی، تهران، هما.
45. کتاب مقدس عهد جدید، (1995).
46. مستملی بخاری، اسماعیل بن محمد، (1363)، شرح تعرف لمذهب التصوف، با مقدمه و تصحیح: محمد روشن، تهران، اساطیر.
47. مطهری، مرتضی، (1349)، خدمات متقابل اسلام و ایران، تهران، انجمن اسلامی مهندسین.
48. معین، محمد، (1382)، فرهنگ معین، جلد 4، تهران، امیرکبیر.
49. مکی، ابوطالب، (1381 ق، 1961 م)، قوت القلوب فی معامله المحبوب و وصوف طریق المرید الی مقام توحید، قاهره، مصطفی البابی الحلبی.
50. منور میهنی، محمد، (1366)، اسرارالتوحید فی مقامات شیخ ابی سعید، تصحیح: محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، آگاه.
51. نسفی، عزیزالدین، (1379)، انسان الکامل، مقدمه: ضیاءالدین دهشیری، تهران، طهوری.
52. نسفی، عزیزالدین، (1381)، زبده الحقایق، تصحیح و مقدمه: حق وردی ناصری، تهران، طهوری.
53. هجویری، علی بن عثمان، (1383)، کشف المحجوب، تصحیح: محمود عابدی، تهران، سروش.
54. هدایت، صادق، (1322)، یادگار جاماسپ، مجله سخن، شماره 3-6.
55. همدانی، عین القضات، (1377)، تمهیدات، مقدمه و تصحیح: عفیف عسیران، تهران، منوچهری.
56. همدانی، مجذوب علی شاه، (1351)، مراحل السالکین، به سعی و کوشش: جواد نوربخش، تهران، خانقاه نعمت اللهی.
57. Bernard, Bell. (Summer 1996) Myth, Symbol and Reality in The Apocalypse. Regent college 20/11/2003.
58. Felix, s.t. (2001) definition and reloted terms layala. Merriment University.
59. The oxford English dictionary, second edition.
60. Religion- online. Org/ show article. as title= 2001.