مبانی نظری و تاریخچه طراحی پارک و باغ سازی

1-4- تحول تاریخی باغ در ایران

متأسفانه درباره باغهای ایران قبل از اسلام و بعد از آن آثار و نوشته و متون دقیقی در دست نیست که ما را از چگونگی آنها مطلع سازد. همان طوری که دوره سامانی دوره شروع و اوج اعتلا شعر و ادبیات فارسی بود از نظر معماری و طراحی باغ می‎توان گفت که ابتدا و شروع آن از دوره استیلای تیمور لنگ بر ایران آغاز گشت و تا امروز ادامه دارد.

در این فصل شرح مختصری از باغ های ادوار مختلف تاریخ ایران که به باغ های تیموری، باغهای صفوی یا شاه عباسی، باغ های قاجار و باغهای سلطنتی تهران تقسیم بندی شده است ارائه می گردد.

1-4-1- باغ های تیموری

تیمور که یکی از فاتحان بزرگ نظامی جهان بود در اطراف سمرقند پایتخت خود به احداث حلقه ای از باغهای سلطنتی مبادرت ورزید، این تفرجگاه ها عبارت بودند از: باغ شمال، باغ ارم،‌ باغ بهشت، باغ چنار، باغ دلگشا، باغ قراتپه، علاوه بر اینها کمربندی از باغ ها بوجود آورده و نام شهرهای معروف اسلامی از قبیل قاهره، دمشق، بغداد سلطانیه و شیراز را بر آنها نهاد. این باغها شهر سمرقند را احاطه کرده بودند، معدودی از این باغها شکوه و جلال خود را تا مدتی بیش از یک قرن حفظ کردند ولی اکنون همه آنها از بین رفته و ویران شده اند. نقش باغهای مزبور با اسامی خاص خود در نقاشی ها و مینیاتورهای آن زمان موجود است. با مطالعه این اسناد و مدارک می توان، تغییراتی را که در مراحل مختلف در طرح باغها صورت گرفته مشاهده نمود و در نتیجه مجسم نمود که چگونه برای اولین بار مرغزارها و جنگل های سبز به طرحهای رسمی تبدیل شدند و چطور این باغها با ساختمان های مخصوص باغ و کوشک آذین یافتند.

بطور کلی باغهای تیموری بسیار وسیع و با دیوارهای بلند محصور بودند، در وسط هر دیوار سردرهای بلند مزین به کاشی کاریهای آبی و طلائی احداث می نمودند، در گوشه دیوارها کاخهای سه طبقه با کاشی های رنگین بنا می کردند. در مرکز باغ تپه ای بسیار مرتفع با سنگ و خاک می ساختند. بر فراز این تپه های فضای مسطحی بود که با دیوارهای چوبی محصور می گردید، در داخل این حصار هم چندین باغ زیبا بنا می کردند و در وسط این باغها با دیوارهای کاشی کاری شده رنگارنگ کاخهای باشکوه می ساختند. این کاخها بر فراز تپه ساخته می شد که با خندقی آکنده از آب محصور بود.

در این باغها حوض های وسیع دیده می شد و در سرتاسر آن نهر بزرگی جاری بود و درختان تنومند نارون و چنار در دو طرف نهر غرس شده بود. پای این درختان را با سنگ فرش به صورت سکو درآورده بودند. نهرها در محل هایی که اختلاف ارتفاع زیاد بود با صدای ملایمی پایین می ریختند و به باغ زیبایی خاص می بخشیدند. بالاخره در انتهای آب نهرها به خندق اطراف تپه خاکی می ریخت. معمولاً چند خیابان بزرگ در این باغ ها بود که قسمت های مختلف را به هم وصل می کرد، از این خیابان های بزرگ خیابانهای کوچکتری منشعب می شد که تنوع در طرح به وجود می آورد، در حوض فواره های فراوانی تعبیه می شد.

فضای باغهای تیموری با تناسب زیاد طراحی می شد، در اغلب آنها خیابان ها و باغچه های مستطیل شکل و جنگل های کوچک به اشکال گوناگون احداث می نمودند. در دو طرف خیابان درختهای نارون می کاشتند و بقیه فضای باغ را با درختان میوه و بوته های گل و درختچه های زینتی آرایش می دادند، در این باغها جانوران وحشی از قبیل آهو و قرقاول و شترمرغ و زرافه دیده می شد.

1-4-2- باغهای صفوی یا شاه عباسی

رشته طراحی و معماری در دوره صفوی اگرچه خیلی پیشرفته نبود ولی از نظر کلی متاثر از سبک تیموری بود. در این زمان برای اولین بار در تاریخ معماری ایران فضای خارج (باغ) را با فضای داخل (ساختمان) مربوط می ساختند.

باغ معروف و کوشک چهل ستون به این سبک طرح و احداث شده است (شکل 5).

باغ های صفوی در اصفهان و دیگر شهرهای ایران به طرز فشرده ای در اطراف کوشک سلطنتی قرار داشتند و با اسامی مختلف از قبیل باغ تپه، باغ چهل ستون، باغ صاحب الزمان، باغ زیتون، باغ حرم، باغ خلوت، باغ چشمه، باغ هزار جریب، باغ هشت بهشت معروف بودند. متاسفانه امروزه این باغها همگی از بین رفته اند و آثار و شواهد دقیقی از آنها در دست نیست ولی می‎توان حدس زد که طرح هر کدام بسته به استفاده ای که از آنها می شد طراحی گردیده و طبعاً‌ طرح آنها با یکدیگر فرق داشته است. در این باغها همیشه باغی به نام باغ تپه وجود داشت که بالاتر از سایر باغها احداث می شد.

خیابان کشی و ایجاد معابر عمومی به طرز منظم و صحیح برای اولین بار از زمان صفوی آغاز گردید. بهترین نمونه این معابر خیابان چهار باغ اصفهان است. این خیابان علاوه بر یک محل عبور و مرور، یک گردشگاه نیز بشمار می آمد. عرض خیابان چهار باغ 60 بود که در آن هشت ردیف منظم درخت تبریزی و چنار غرس شده بود. بین درختان بوته های گل سرخ و یاس پر گل کاشته بودند. این خیابان دارای چهار نهر آب بود. عریض ترین آنها در وسط قرار داشت و اطراف آن را با سنگهای تراشیده زینت داده بودند. در سطح خیابان نیز استخرها و فواره هایی به چشم می خورد که این استخرها هم دارای طرح خاص و منظم و مشخص بوده و دسته های گل بر سطح آب این استخرها شناور بودند تا زیبائی و لطف آن دو چندان گردد. در یک ضلع خیابان نزدیک یک اسکله زاینده رود قفس های بزرگ پرندگان و حیوانات قرار داشت.

طرح باغ هایی که به دستور شاه عباس در شمال ایران احداث گردید تحت تأثیر شرایط اقلیمی قرار گرفته و با باغ های جنوب ایران تفاوت داشت. در شمال بیشتر از گیاهان و درختان و گل ها و درختچه های زینتی مخصوص آن محل و به مقدار زیاد استفاده کرده و با هم آهنگی خاصی می کاشتند ولی طرح کلی همان طرح چهار باغ اصلی بود.

1-4-3- باغ های قاجاری

در دوره قاجاریه برای اولین بار سبک اروپایی در سبک باغ سازی ایران نفوذ کرد. باغ دوشان تپه که در زمان ناصرالدین شاه احداث شد اولین باغی است که با اقتباس از سبک ایرانی و اروپائی ساخته شده است (شکل 6). طرح باغ این قصر مخلوطی از سبک باغسازی ایرانی و اروپایی است. استفاده از آهن در ساختمان قصر و شبکه های آهنی تفکیک کننده باغ برای اولین بار در ایران متداول گردید. در این باغ تعداد زیادی شیر و روباه و میمون رها کرده بودند. در قسمتی دیگر از این باغ یک کوشک چند پهلو و داربست هائی از مو دیده می شد. این قصر قاجار که در دوران فتحعلی شاه ساخته شده بود یکی از باشکوه ترین قصرها و باغهای دوران قاجار است.

برای ایجاد فضای سبز مساحت زیادی از باغ را به درخت کاری اختصاص داده بودند. طرح این قصر پلکانی است که پای آن حوض بزرگی ساخته اند و قسمت بیرونی قصر که محل ورود و خروج مهمانان و غیره بود با یک طرح ساده طرح ریزی شده و قسمت پشت را با کاشتن درخت های بزرگ به صورت جنگل درآورده بودند، در این باغ درختان تبریزی بید و انواع درختان میوه و بوته های گل سرخ کاشته شده بود. این قصر را بر بلندی احداث نمودند تا حداکثر استفاده را از مناظر اطراف بنمایند.

از بالای این تپه مرقد طلائی حضرت عبدالعظیم در جلو و در قسمت پشت کوههای توچال و البرز به خوبی دیده می شد. در اطراف تهران در زمان قاجار باغ های زیادی وجود داشت که قصرهای مجلل را در خود جای داده بودند. از آن جمله باغهای عشرت آباد، صاحبقرانیه، که به سبک روسی طرح ریزی شده بودند. در باغ این قصرها تپه های گل و سکوهای پلکانی به منظور نمایش گل و گلدان درست کرده بودند. باغ چال یکی دیگر از باغهای مشهور این دوره است که دارای تپه های گل پوشیده از کوکب، اختر، بگونیا، گلادیول بود. در این باغ چندین دریاچه مصنوعی ساخته بودند که وضعیت هوا را دگرگون می ساخت. اندازه سنگ های تراشیده شده و نرده های فلزی و تپه هایی که با گل های زیبا تزئین یافته بود، زیبایی خاصی به محیط می بخشید. سبک این باغ و باغ کاخ سعدآباد هم ایرانی و اروپایی بود.

1-4-4- باغ های شیراز

شهر شیراز دارای باغهای عمومی زیادی بوده که تعداد آن ها به 20 یا بیشتر می رسد این باغ ها به قول شاردن استخرهای بزرگ و تنومندترین درختان جهان را در خود جای داده بودند (درختانی از قبیل سرو، چنار، کاج و غیره). در رکن آباد شیراز کوشک کوچکی بود که طرح خیابان های اطراف آن شبیه طرح چهار باغ اصفهان است. گمان می رود که چهار باغ از آن اقتباس شده باشد.

– باغ تخت

احداث باغ تخت را به محمدشاه قاجار نسبت می دهند ولی آثار و قراینی در دست است که نشان می‎دهد این باغ مدت ها قبل بنا شده است (شکل 7). باغ تخت به شکل تراس بندی ساخته شده و در پائین تراسها حوض بزرگ دریاچه مانندی که از درختان سر به فلک کشیده احاطه گشته قرار دارد.

– باغ ارم

درباره تاریخچه باغ ارم شیراز اطلاعات و منابع دقیقی در دست نیست ولی آنرا به یکی از سران قشقائی نسبت می دهند. بنای اصلی کوشک آن توسط یکی از معماران محلی به نام حاج محمدحسن که در طراحی و ساختمان کوشک در عهد خود رقیب بوده ساخته شده است. طرح این باغ متقارن است و دارای یک محور طولانی است که به صورت نهر بزرگی کوشک اصلی را به کوشک پائین باغ متصل می‌کند.

در دو طرف نهر سروهای بلند و کاج چتری و شمشاد را به طرز زیبائی کاشته اند. در میان آنها محل گل کاری (فصلی) زیبا در نظر گرفته شده است (شکل 8).

از دو باغ مشهور دیگر در شیراز می‎توان باغ گلشن و باغ دیوانی را نام برد (شکل 9).

1-4-5- باغ های تبریز

شهر تبریز یکی از مشهورترین شهرهای ایران بوده که چندین بار از حیث آبادانی و شکوه سرآمد شهرهای زمان خود گشته ولی بر اثر زلزله یا حمله طوایف دیگر از بین رفته و دوباره آباد گشته است. در این شهر باغ های مشهور و بزرگی وجود دارد که یکی از این ها باغی است که در زمان آق قویونلو ساخته شده و بعضی دیگر احداث آن را به اوزن حسن منسوب کرده اند. در هر صورت این باغ ابتدا هشت بهشت و سپس عشرت آباد و در زمان قاجاریه به باغ شمال (شکل 10) مشهور گردید وسعت این باغ بسیار زیاد بود.

کاخ ها و کوشک های فراوانی را در خود جای داده بود. ولی اکنون فقط یکی از ساختمان های آن باقی مانده است، این باغ محوطه درختکاری وسیعی دارد و در جوار این درختان جویبارهای متعدد و گل های متنوع و رزکاری های فراوان و تپه های گل بسیار قرار داشت. باغ شاه گلی یکی دیگر از باغ های مشهور تبریز است، تاریخ احداث آن دقیقاً معلوم نیست ولی تصور می شد که در سال 1785 میلادی و یا قبل از آن احداث شده، این باغ دارای حوض بسیار بزرگی است که هر ضلع آن حدود 650 متر پهنا دارد. محل حوض زمینی غیر مسطح بود و چنین به نظر می‌رسید که برای مسطح کردن آن مقادیر زیادی خاک در قسمت شمالی آن ریخته اند. زمین های اطراف حوض را هم طبقه بندی کرده و در آن ها درخت کاشته اند. درختان تبریزی را در کنار دیوار و درخت بید را کنار استخر کاشته اند، بطوری که مثل حصاری دور استخر پوشیده شده و هرگاه از ایوان کوشکی که در وسط دریاچه قرار دارد به اطراف نگاه می کنیم چنین به نظر می رسد که استخر بر فراز سطح دره ای است که پشت آن واقع شده است. (شکل 11)

– باغ فتح آباد

یکی دیگر از باغهای تبریز باغ فتح آباد است. ساختمان کاخ در قسمت شمالی باغ قرار دارد و نهر آب طویلی قسمتهای مختلف باغ را به یک دیگر متصل می سازد. این نهر در قسمتی که پستی و بلندی دارد به طرز زیبائی اختلاف سطح پیدا کرده است. قسمت انتهائی نهر به استخر بزرگی که به شکل استخر شاهگلی است متصل می گردد. اطراف استخر را درخت های تنومند احاطه کرده و قسمت شمال استخر کمی بالاتر از سطح زمین است. هیچ یک از قسمتهای این باغ به تنهایی زیبا نیست، بلکه به همدیگر جذاب و آرام بخش می‎باشد. در بخشهای میانی باغ درختان میوه کاشته شده است.

1-4-6- باغ فین کاشان

یکی دیگر از باغ های مشهور ایران باغ فین کاشان است که امروزه هم تقریباً به فرم اصلی خود باقی است. در مرکز این باغ کوشک بزرگی قرار دارد که به سبک قرینه احداث شده است. یکی از شگفت انگیزترین و زیباترین سیستم های کانال کشی و انشعاب کانال در این باغ دیده می‎شود که فوق العاده زیبا است. آب استخر مرکزی در عین حال که تمام قسمتهای مختلف باغ را آبیاری می‌کند به منزله محوری هدایت کننده نیز می‎باشد. اطراف و کف نهرها با کاشی های آبی رنگ پوشیده شده، در جلوی قصر مرکزی، استخر بزرگی با فواره های فراوان قرار دارد که منظره گچ بری و کاشی کاری قصر را منعکس می‌کند در این باغ از درخت و سبزه و گل های رنگارنگ به وفور و با استادی زیاد استفاده شده است (شکل 12).

1-4-7- باغ شاهزاده (ماهان کرمان)

مقبره شاه نعمت الله ولی در ماهان کرمان یکی دیگر از بدایع هنر معماری ایران است. این مقبره دارای سه حیاط است که بر روی یک محور مرکزی درست شده. هر یک از این حیاط ها دارای یک حوض و تعدادی درخت است. حیاط جلو با دروازه ای هک بالای آن تعبیه شده از دو حیاط دیگر زیباتر است. حوض آن دارای طرح صلیبی است و در اطراف حوض درختان سرو و کاج کاشته و در پای آن رزکاری و فضا برای گلکاری فصلی در نظر گرفته شده است. استخر این حیاط به شکل صلیب است و در داخل حوض، حوض هشت گوش کوچک تعبیه شده که در سطح مرتفع تری قرار دارد. هنگامی که فواره های آن را به کار می اندازند آب به شکل مخروط در می‎آید.

باغ گلشن

باغ گلشن در طبس یکی از باغهای مشهور ایران است. این باغ در قلب بیابان خشک احداث شده است. چشمه های آب که از چاههای آرتزین بیرون می جهد طرح و نقشه شهر را تعیین می‌کند. محلی که چشمه در آن قرار دارد باغی است که در قدیم متعلق به سران مملکت بوده و اکنون ساختمان شهرداری را در بر می‎گیرد. میدان اصلی شهر در پایین این درخت قرار گرفته است. نهرهای آب از این میدان منشعب گردیده و مرز اصلی را نمایان می سازد و همچنین از سایر قسمتهای شهر می گذرد. آرایش قسمت پایین این درخت ها طوری است که شاخ و برگ آنها را می زنند و در زیر آنها بر حسب فصل بوته های گل سرخ و گل اطلسی سفید پرورش می دهند.

صدها سال شعرای ایران در پیرامون باغ های ایران و زیبایی طبیعت اشعاری سروده اند. این شعرا باغ ها را از چندین نظر مورد توجه قرار می دادند مثلا به عنوان واحه ای خاموش و یا مکانی آرام، محلی که می‎توان گل و آب و درخت را از روی عطوفت توصیف کرد و سرانجام نمونه ای از شکوه و جلال یاد شده است.

مدت ها قبل از این که سایر جهانیان متوجه رابطه میان انسان و محیط زیست او بشوند، ایرانیان ارتباط نزدیکی با طبیعت ایجاد کردند. ممالکی که تماس زیادتر با ایران داشتند از سبک باغ های ایرانی پیروی می کردند و فضای سبز قصرها و کاخ های خود را به سبک ایرانی می آراستند، برای مثال می‎توان باغ تاج محل در هندوستان و باغ شالیمار در لاهورا را نام برد.

2-1- بررسی و تحلیل باغهای ایرانی

باغ یکی از دستاردهای موفق و کهن این مرز و بوم می باشد که عناصر چهارگانه را به یگانگی رسانده است. باد و خاک و آب و آتش در باغ به وحدت می رسند. باغ نهاد بهشت است. بهشتی که از طبیعت برخاسته است و بر زمین نشسته. انسان در باغ به آرامش می رسد آنچنان که آدم در بهشت بود.

یکی از ویژگیهای مهم باغهای ایرانی تضاد و پارادایزی است که با محیط خود دارد. بهترین نمونه را می توان در باغ ماهان کرمان دید. بیابان خشک و لم یزرع که چشم را کور و ذهن را تهی می کند در مقابل باغ سرسبزی که انسان را بوجود می آورد و ترانه و سرود را رها می سازد بشدت خود نمایی می کند. باغ های ایرانی همواره با محیط در تناقض بوده اند.

2-1-1- بررسی عناصر باغهای ایرانی

2-1-1-1- آب نما و استخر

مهمترین مساُله برای حیات بخشیدن به باغ رساندن آب از راههای دور دست بوده است. که با انتقال آب از طریق قناتها این مساُله را حل نمودند.

آب قنات در جدولها و جویهای منظم قرار گرفته با گذر از نهر اصلی به مشابه رگ و شریان اصلی باغ به نحوی به نهر ها و جدولهای فرعی جریان پیدا می کند. این روش آبیاری مسلماً تاُثیر گذار در طراحی باغ بوده است و یا به عبارت دیگر طراحی باغ بر اساس این امر صورت می گرفته است.

آب نما به جویهایی گفته می شود که برای منظره دادن به آب و جبران خشکی مناطق مورد استفاده بوده است. ابعاد این جویها عمق حدود 30 و عرض 80 سانتی متر بوده است.

در باغ ایرانی آب نماها تعیین کننده شکل باغ و چگونگی کرت بندی ها هستند. مثلاً در باغ هفت تن، گلشن و ارم شیراز محور اصلی در وسط باغ قرار دارد و محور های فرعی موازی و عمود بر آن قرار گرفته است.

در باغ فین کاشان سه محور اصلی داریم که یکی محور اصلی وسط باغ و دو محور دیگر عمود بر آن است. معمولاً در محل تقاطع محور های اصلی حوض یا استخر قرار می‌گیرد. در بعضی موارد نیز استخر در جلوی کوشک در محور اصلی قرار گرفته است همچون چهل ستون اصفهان.

2-1-1-2- کوشک

کوشک بنایی چهار گوش یا هشت گوش می باشد که معمولاً بر روی صفحه قرار می گیرد. مکان کوشک در باغ بر روی محور اصلی در وسط باغ یا در انتهای آن می باشد کوشکها دارای معماری برون گرا هستند بطوری که باغ را به درون فضا می کشانند. از جملة آنها در باغ گلشن، دلگشا در شیراز و هشت بهشت در اصفهان قرار گرفته اند. کوشک باغ ارم دارای نقشه ای متفاوت است برای وارد شدن به فضای اصلی با تالار برگ آن دو راه پله و راهرو در طرفین آن قرار گرفته و علاوه بر ارتباط به تالار، ارتباط فضاهای کنار آن را نیز مسیر می سازد.

2-1-1-3- درخت و گیاه

سازندگان باغها مثل سایر هنر ها پرهیز از بیهودگی داشته اند به همین دلیل استفاده آنها از درخت و گل و گیاه منطق داشته و هیچگاه بدون دلیل چیزی را نمی کاشتند. در باغها در هر قسمت درختانی با عملکرد های متفاوتی می کاشتند. بعضی از درختها برای ایجاد سایه بوده است. این درختان را پده یا بیاخ می گفتند. مثل سرو، کاج، نارون، افرا، ارغوان و …

از درختان میوهاز همه مهمتر درخت توت بوده است. از دیگر درختان سیب گلابی، آلو، آلوزرد، هلو و شفتالو و … می باشد.

درخت انجیر را معمولاً در گوشه های باغ می کاشتند، درخت مو را در انواع مختلف مثل مو داربستی یا سواره، موی پیاده و موی خوابیده می کاشتند. در کنار دو جوی خیابان های سراسری، درختان سرو و کاج و شمشاد می نشاندند. در زمین های رسی و شور خاک، که چنار خوب بار نمی آید درختانی مثل تبریزی، زبان گنجشک کبودار و سپیدار می کاشتند.

پیرامون استخر را با درختان نارون، افرا، مورد، بید، ارغوان، می پوشاندند. در حاشیه محورهای فرعی معمولاً توت برگی جای می گرفت.

کرتهای دو سوی خیابانهای باغ را با نهالهای میوه پر می کردند. در کرتهای دورتر و پیرامون باغ مو می کاشتند. در میان کرت برای جلوگیری از هدر رفتن آب و مسائل دیگر اسپیست می کاشتند. اسپیست نوعی یونجه است که زنبور را نکشه حشرات دیگر را نابود می کند.

گلها نقش خاصی در باغها داشته اند. چند نوع گل بخاطر خاصیت هایشان بیشتر کاشته می شدند مثل:

گل سرخ و محمدی برای گلاب دهی

گل آتشی، گل زرد یا دورو و گل مشکیزه یا مشکیجه که گلی است کوجک و ریز، با عطری فوق العاده، این گلها را در کنار درختان یا در پای درختها می کاشتند.

گل رشتی صورتی کم رنگ، گل سفید، گل روغنی یا صابونی در تمام فصول سال گل می دادند.

دیگر گلهای مورد استفاده، گل همیشه بهار، زنبق سفید، گل شب بو و غیره بوده اند.

2-1-1-4- حصار

معمولاً باغ را حصاری در بر می گیرد. البته این حصار در مناطق مختلف ایران دارای ویژگیهای متفاوتی می باشد. مثلاً وقتی باغ درون شهر قرار می گیرد. از حالت جداکنندگی شدید بین باغ و فضای خارج کاسته می شود و حتی گاهی با تنوع در آجر چینی امکان مشاهده داخل باغ را می نهادند. و بالعکس در مواردی همچون باغ ماهان کرمان دیوار را ضخیم و ارتفاع را زیاد می کردند تا باغ را در مقابل عوامل سخت و نا مناسب محیط محافظت کنند.

2-1-1-5- زمین

زمین به عنوان زمینه طرح نقش مهمی را در شکل گیری باغ دارد. شب زمین ابزاری مناسب برای ایجاد شکل های متفاوت می باشد. در معماری ایران باغهایی را که در شیب قرار می گیرند تراس بندی کرده و به باغهای تخت معروفرند.

شیب زمین برای حرکت آب و ایجاد صدا و همچنین آببندی کرتها مناسب می باشد. در زمینهای هموار مرکزی ایران معمولاً حوض ها را بالاتر از سطح زمین می گرفتند تا شیب لازم برای حرکت آب ایجاد شود.

2-1-2- بررسی مفاهیم در معماری باغ

هنرمند صورت ظاهر هنر را در پرتو الهامی می آفریند که از جانب روح دریافت کرده است، از این رهگذر صور هنری قادرند انسان را به شؤون والاتر هستی و سرانجام به وحدت رهنمون شوند. انسان به یاری نهاد ها به میانجی عقل خود، فرایندهای طبیعت را به تاُویل می گیرد، در حالیکه پیشاپیش آمادگی یافته تا از راه شعائر مقرر با این فرایندها در هماهنگی باشد. انسان بنابر تصور سنتی، از لحاظ صورت ظاهر خود به آفرینش وابسته است و همخوانی اش با آن البته نه چون یک عین بلکه به طرز کیفی است مانند اثر مشابهی از ذات حق تعالی.

صور هنری و نمادها که در پرتو مفاهیم و ادراک انسان از هستی بوجود می آیند. به معماری رنگی دیگر می بخشد. معماری بر آمده از مفاهیم هستی شناسانه همچون باغ های ایرانی به انسان آرامشی روحانی بخشیده و نیرو های درونی انسان را به وحدت می رسانند.

2-1-2-1- حس مکان یا مکانیت

وقتی در فضای کیهانی نظم بر قرار شد، ذهن تعبیرگر آنگاه انتظام منطقه ئی را طلب می کند. این انتظام چرب از طریق میانکش شهرهای ساخته ی دست انسان با مواضع برجسته بدست آید میانکشی که یک مکانیت معین و منطقه ای پدید می آورد. این انتظام حتی در ارتباط با فضاهای درون شهری و جزءتر قابل بررسی است. مفهوم مکان هم از حاوی (جسم) هم از معنوی (روح) تشکیل شده است، موجودیت ملموسی ندارد اما در آگاهی بیننده ئی وجود دارد که حدود جسم را به چشم در می یابد در حالی که عقل روح را در حد معنوی در می یابد که در میان حد و مرز ها تحدید شده است.

نمونه های برجسته این تحدید فضایی در مناطق فلاتی ایران یافت می شود. باغ به عنوان یک مکان در حد و مرز هایی که توسط کویر تعریف می شود محدود می گرود. کویر همچون دیواری عظیم و نفوذ ناپذیر از گسترش باغ جلوگیری می کند. باغ در شهر بصورت فضایی مرکز مرکز گرا نمایان می شود. که انسان را به درون خود هدایت می کند.

باغ ایرانی مکانی بعنوان یک حاوی به تنهایی نیست و روی در آن جاری است که جاصل انتظامی است که از کیهان سرچشمه می گیرد.

2-1-2-2- همزمان زمان – صورت

فضا در معماری و طرح ریزی جامعه سنتی موفقیتی ازلی و مسلط بر قرار می سازد. مفهوم زمان و صورت در حد تداوم های همزمان، موقعیتی کم اهمیت تر دارند. فضا شامل امکاناتی هم فاعلی و هم انفعالی است. در قبال جنبه فاعلی فضاست که تصور زمان در حد حرکت پدید می آید. متقارناً، امکان انفعالی در ماده یا صورت بروز می کند که خود مستقیماً فراورده هائی از این حرکت است. نظریه باطنی علیت این حرکت را سیرنفس از میان فضا به سوی روح اعظم قلمداد می کند.

بدینسان مقام زمان و صورت همان فضاست که جنبه های فاعلی و انفعالی خود را همزمان به میانجی حرکت آشکار می کند. این یکپارچگی که نمایشگر نظامهای حرکتی همزمان است در معماری باغ در در جریان متداوم حرکت از ورودی و سردر به سوی کوشک مرکزی به تجسم می آید.

2-1-2-3- نواخت یا ریتم

پیوستگی و هماهنگی بخوبی دریافتی است. ریتم یکی از مسائل پایه ای موسیقی را تشکیل می دهد که فقط به صرب آهنگ ختم نمی شود. «معماری، موسیقی زمان است». بدین معنی که وقتی شکل با زمان به وحدت می رسند و هماهنگی و پیوستگی بینشان ایجاد می شود، معماری به ریتم ها و ضرب آهنگ های مختلف و هماهنگ زمان بدل می شود. این مساُله را می توان به خوبی در نقش جهان دید.

در باغ سازی نیز ریتم و تکرار در نوع درختان و حرکت آب نماها و رنگ گلها و … به خوبی مشاهده کرد.

2-1-2-4- هندسه

هندسه،در حد تبیین از «تشخیص» اعداد، به انسان سنتی امکان کاوشی ژرف تر در فرایند های طبیعت می دهد. عدد 1 نقطه را پدید می آورد، 2 خط را و 3 مثلث را. این مفاهیم صور – که جنبه ایستایی هندسه اند – ذهن فکور را از محسوس به معقول، از ظاهر به باطن صورت، رهنمون می شوند. میان مثلث و مربع فرقهای ذاتی وجود دارد که تنها اندازه گیری نمی تواند روشنگرش باشد درست همچنانکه تفاوت ذاتی قرمز و آبی با وسایل کمی صرف مشکوف نمی شود.

نقطه نشان عدد یک است، بنیان همه چیز، خدای واحد که همه چیز از او شروع می شودو تکثر می یابد.

خط نشان عدد 2 است، در عالم کبیر نشان عقل الهی است و ویژگی فطری و اکتسابی را می رساند. خط نشان دو پیکره بودن است و اینکه در خط حرکت زاییده می شود از پیکرهای به پیکرة دیگر.

مثلث نشان عدد 3 است. زاییده نفس است و ویژگی نباتی، حیوانی، عقلانی دارد. مربع نشان عدد4 است. نشان ماده در جهان است. مربع ثبات و مرکزیت دارد. پنج صنفی نشان طبیعت است. حواس پنج گانه در انسان و اثیر و آتش و آب و هوا و زمین در عالم کبیر را بیان می کند.

شش ضلعی گویای پیکره (جسم) است و شش قوة حرکت را تداعی می کند.

هفت ضلعی، عالم است. هفت سیاره مشهود و هفت روز هفته را می نمایاند. نیروی فعال انسانی است. هشت ضلعی نشان طبایع است. اولین عدد مجذور و اولین عدد نت موسیقی است. از هندسه و ویژگی های آن بشدت در معماری ایرانی استفاده شه است از طرح پلانها گرفته تا نوع پوشش و گنبدها و گوشوار ها و تپکانه ها و … .

در باغهای ایرانی نیز هندسه نقش مهمی را ایفا می کرده است. هیچ یک از باغ های ایرانی بدون هندسه و نظم منطقی شکل نگرفته اند. همواره کرت ها به شکل مربع و مستطیل بوده اند که نشان زمین است که گیاه را در خود بارور می کند. آب همچون روح هستی است در خط هایی که در نهایت شبکه ای را تشکیل می دهد در باغ حرکت می کند و هر آنچه که توان روئیدن داشته باشد می رویاند. کوشک که همة نیرو های باغ را به سوی خود می کشد. هشت ضلعی است که گنبدی آسمانی بر روی آن قرار دارد در این نقطه است که نیروی های افقی جهتی عمودی می یابند و به عرش حرکت می کنند.

2-1-2-5- ابعاد نهادین

سطحها مکانی در دل دارند، یا «حسی از مکان» همچنانکه که هر یک از ابعاد – یا سامان – مقصود مشخصی دارند و نمادی از مفهوم ماورایی خاصی بدست می دهند، در سلسله مراتب ابعاد سطح، الگوها در پیوستن یک سطح به دیگری سهیم می شوند. هر چیزی به آنچه فراسوی اوست محدود می شود – در به دیوار، دیوار به آسمانه، آسمانه به آسمان.

• کف:مساحت عرضی، یا بعد افقی، کف در معماری نمادی از زمینی است که عالم صغیر، یا جهان کهین، روی آن برپاست. اینجا سلسله مراتبی از طرحها نشود و نمایافته است. از مکان افقی که به سادگی یقین یافته باشد گرفته تا مقدس ترین کاربرد های نمادین بعد افقی در مفهوم «تحت».

تجسمات مشخص تر و گونه گون تری از ابعاد افقی در میان باغ توسعه می یابد. تسلط از آن خط و طرح است که بر جهت افقی تاُکید دارند. کفهای باغ یا حیاط از سطوح سفت و ساده ی خاکی تا آن حیاطهای آجر فرشی سیر می کنند که در مرکز خود حوضهای آینه‌وار دارند و به باغهای افسانه ئی می رسند از آن دست که در باغ فین کاشان می توان دید.

اینجا، در این آفریده محصور آدمی، آبراهه های ساخته شده که از فرا دستها تا فرودستها روانند و آب هستی زای را از میان خانه بندیهای هندسی باغ پخش می کنند، پیگیر انتظامی هستند بر کف باغ.

• دیوار: دیوار، خود، رمزی و نمادی از سومین بعد فضا بدست می دهد. مساحتی اعتلائی در آن جهت طولی با محور هستی همخوانی دارد.
• دیوار همسان خود انسان، مقام نفس یک فضای متعین می گردد. این مقام قوس عروجی باید رسانای ویژگیهای سطح، یعنی سبکی،تحرک کلی باشد که با لزوم کمی انتقال ثقلهای گرانشی به زمین در تضادند. بعد عمومی از قاطع ترین روشنایی آفتاب برخوردار است. این کیفیت خاص – با اهمیت ویژه اش در کشوری که غالباً روزهای درخشان آفتابی دارد – باین نگاره های بی پایان از تاریکیها و سایه – روشنهاست که پیش چشمها حاکی از کیفیت متعالی سطحهای عمودی اند.
• بام: یا آسمانه – نسخه ئی صغیر از عالم افلاک، آسمان، است که مقام روح است. نقطه ای که قوس عروجی تحقق در آن به اوج می رسد و قوس نزولی از آنجا سیر خود را به رو به ملک آغاز می کند.

سطوح بامها یا سقفها، بیش از هر بعد دیگری به طرح تصوری شکل وابسته اند. طاق ضربی گهواره ای امکان «سیر» در فضای سه بعدی به دست می دهد. در کیفیت نظیر یک فضای محوری خطی است که موجد حرکت عمودی و خطوط متقارنی از حرکت افقی در دو جهت است. گنبد و صور مخروطی با حداکثر تحرک سازگاری دارند و بدینسان شکلهای ناثابتی هستند که در عین حال اینکه یگانه خویشاوند فضاهای منتسب به محور متعالی اند، قادر به تولید خطوط حرکت در بسیاری جهات هم هستند.

2-1-2-6- رنگ

در سنت ایرانی، رنگ اصولاً از دیدگاه ما بعد الطبیعی در نظر گرفته می شود، چیزی که ناظر بر دوگانگی نور و ظلمت در حد امکانات همیشگی مضمر در عالم مثل است.

عالم رنگ خاصی از تضاد نمی تواند باشد. بیرنگ یا نور محض، خود قلمرو وجود ناب و احدیت است که محل هیچ افتراق نیست. نور تعیین که یافت، سر چشمه هستی می گردد.

در فرآیند تعین از اول به آخر بود که جهان ظاهر گردانده شد و تنها با بازگشت از آخر به اول آدمی قادر به یافتن باطن است. رنگ، در حد تجسمی از بیرنگ، به مدد همین روشنی اش وسیله ای می گردد برای انسان سنتی تا به مقام جمع رسد.

در مفهوم سنتی رنگهای سفید، سیاه، سندل فام، زرد، آبی، قرمز و سبز هفت رنگی اصلی بشمار می آیند. این مشخصه عددی اساس درک نظام سنتی رنگ است.

سفید غایت یکپارچگی همة رنگهاست، پاکو بی آرایش. رنگ نور محض است. نور، که از لحاظ نمادین سفید تلقی می شود از خورشید نازل می گردد و نماد توحید است.

همچنانکه رنگ با سپیدی آشکار می شود با سیاهی پوشیده می ماند. «پوشیده از روشنی بسیارش» سیاه «شبی روشن میان روز تاریک است». مردمک چشم در حد مرکز چشم رمزاً حجاب بینش درونی و بیرونی، هر دو است. سیاه فنای خویش است و لازمة جمع. سندل فام خاکی است، رنگ زمین«تهی از رنگ». آن قاعده خنثی است که طبیعت و کیفیات قطبی سیاه و سفید بر او کارگرند. سندل فام از جنبه ی نمادین همان آدمی است به اجمال زمین است به تفصیل، جسم نزد صنعتگر، سطح خنثی نزد هندسه دان و کف از برای مهندس معمار.

سرخ تداعی با آتش دارد. مبین روح حیوانی است. از لحاظ زمانی، همان بامداد بهار و کودکی است.

سبز مکمل سرخ است. نمایشگر صفات متضاد سردی و رطوبت است. نمایندة آب از لحاظ زمانی زمانی همان شامگاه خزان و پختگی است.

فصل اول: بررسی تاریخچه باغسازی – 1

• 1-1- باغهای جهان – 2
• بین النهرین – 2
• مصر – 3
• یونان – 5
• روم – 7
• 1-2- باغسازی در قرون وسطی – 8 –
• 1-2-1- باغهای اروپا – 8
• 1-2-2- باغهای اسلامی در اسپانیا – 9
• 1-2-3- ایران از قرن پنجم تا پانزدهم – 9
• 1-2-4- قرون میانی از قرن پنجم تا پانزدهم – 11
• 1-2-5- از قرن پنجم تا یازدهم – 11
• 1-2-6- از قرن یازدهم به بعد – 12
• 1-2-7- باغهای خلفای بنی امیه در اندلس از قرن هشتم تا پانزدهم میلادی – 13
• 1-3- باغسازی بعد از قرون وسطی – 14
• 1-3-1- دوره انسان گرایی از قرن پانزدهم تا اواخر قرن شانزدهم – 14
• 1-3-2- نمونه های ویلا- باغ- منظر – 16
• 1-3-3- دوره باروک – 18
• 1-3-4- نمونه های «ویلا- پارک» – 20 –
• 1-3-5- نقش فرانسه در تکامل طراحی منظر قرن هفدهم – 21
• 1-3-6- مجموعه «و- لو- ویکونت» – 23
• 1-3-7- مجموعه ورسای – 24
• 1-3-8- عصر روشنگری قرن هجدهم – 25
• 1-3-9- باغ های منظره ای در انگلستان قرن هجدهم – 28
• 1-3-10- فرهنگ باغ سازی چین – 31
• 1-3-11- جایگاه نقاشی منظر فرانسه در باغسازی انگلستان – 32
• 1-3-12- روشام – 34
• 1-3-13- استوهاوس – 34 –
• 1-3-14- استارهد – 35
• 1-3- تاریخچه و سبکهای پردیس سازی در ایران – 36
• 1-4- تحول تاریخی باغ در ایران – 41
• 1-4-1- باغ های تیموری – 41
• 1-4-2- باغ های صفوی یا شاه عباسی – 43
• 1-4-3- باغ های قاجاری – 45
• 1-4-4- باغهای شیراز – 46
• 1-4-5- باغهای تبریز – 47
• 1-4-6- باغ فین کاشان – 49 –
• 1-4-7- باغ شاهزاده ماهان کرمان – 49
• 1-4-8- باغ گلشن طبس – 50

فصل دوم: مبانی نظری – 52

• 2-1- بررسی و تحلیل باغهای ایرانی – 53 –
• 2-1-1- بررسی عناصر باغهای ایرانی – 53
• 2-1-1-1- آب نما و استخر – 53
• 2-1-1-2- کوشک – 55
• 2-1-1-3- درخت و گیاه – 55
• 2-1-1-4- حصار – 57
• 2-1-1-5- زمین – 57 –
• 2-1-2- بررسی مفاهیم در معماری باغ – 58
• 2-1-2-1- حس مکان یا مکانیت – 58
• 2-1-2-2- همزمان زمان- صورت – 60
• 2-1-2-3- نواخت و ریتم – 60
• 2-1-2-4- هندسه – 61
• 2-1-2-5- ابعاد نمادین – 62
• 2-1-2-6- رنگ – 64
• 2-1-3- خصوصیات کالبدی باغ ایرانی – 66
• 2-1-3-1- باغ واقع در محیط های هموار – 66
• 2-1-3-2- باغ واقع در روی تپه – 67
• 2-1-3-3- باغ آبی – 68
• 2-1-3-4- باغ- خانه – 68
• 2-1-3-5- باغ واقع در کنار رودخانه – 69
• 2-2- آب و طبیعت در معماری – 71
• 2-2-1- آب و معماری – 71
• 2-2-2- طبیعت و معماری – 91
• 2-2-1-1- طبیعت بستری برای معماری – 92
• 2-2-1-2- طبیعت عنصری از معماری – 94
• 2-2-1-3- طبیعت آرایه ای بر معماری – 95
• 2-2-1-4- طبیعت رهنمودی در معماری – 96
• 2-3- رمانیسم، بنیان های معرفت شناختی و نمود آن در هنر و معماری – 103
• 2-3-1- بنیان های معرفت شناسانه رمانتیسم و اهمیت ذهنی هنرمند – 104
• 2-3-2- نقش تخیل در معرفت شناسی رماتیسم و تأثیر آن در زیبایی‌شناسی – 107
• 2-3-3- عاطفه و احساسات هنر رمانتیک – 112
• 2-3-4- گرایش به گوتیک در معماری و برانگیختگی احساسات – 114
• 2-3-5- طبیعت و نگرش تازه رمانتیک‌ها به آن و نمود آن در هنر معماری – 115
• 2-3-6- طبیعت گرایی رمانتیک های انگلیس و تحول باغ سازی – 117
• 2-3-7- جنبش نئوگوتیک در هنر و معماری فرانسه – 119
• 2-3-8- بررسی اجمالی فرم و محتوا در هنر رمانتیک – 121
• 2-3-9- نتیجه – 124
• 2-4- توریسم و گردشگری در ایران