نظریه های ساموئل هانتینگتون در مورد انقلاب ها

نظریه های هانتینگتون در رابطه با  خشونت سیاسی

در دهه های 1950 و 1960 ظهور ملت های جدید توجه پژوهشگران را به خود معطوف ساخت. تغییرات سیاسی مسلماً بخشی از فرایندی بود که در طی آن، جوامع سنتی به موازات رشد اقتصادشان و ارتقای سطح آموزشی مردمشان به دولتهای مدرن تبدیل شدند. با این وجود، خشونت گسترده که همراه این تغییرات به وجود آمد بسیار چشمگیر بود: انقلاب ها، کودتاها، شورش ها،‌ و جنگ های داخلی ناگهان همه جا ظاهر شدند. بعضی از پژوهشگران نظریات عمومی را برای تبیین همه انواع این خشونت های سیاسی طرح نمودند.

نظریه های عمومی خشونت سیاسی چندین شکل به خود گرفتند: رویکرد روان شناختی، که به وسیله دیویس، مطرح و توسط تد رابرت گر پالایش شد، تلاش نمود با تعیین دقیق انواع بدبختی هایی که احتمالاً به نا آرامی های سیاسی منجر می گردند، به بهبود این رویکرد که «بدبختی پدید آورنده شورش است»،‌ کمک کند. این نویسندگان استدلال نمودند که مردم معمولاً سطوح بالای سرکوب و بدبختی را می‌پذیرند،‌ البته در صورتی که فکر کنند این سختی ها سرنوشت محتوم زندگی شان است. تنها هنگامی که مردم انتظار زندگی بهتری داشته باشند، و انتظار خود را نقش بر آب ببینند، احتمال پرورش احساسات پرخاشگری و خشم در آنها وجود دارد.

بنابراین هر گونه تغییری در جامعه که انتظارات مردم را برای یک زندگی بهتر افزایش دهد، بدون اینکه امکانات برآورده شدن این انتظارات را فراهم کند، می تواند سبب بی ثباتی سیاسی شود. چنین انتظاراتی می تواند شامل تماس های فرهنگی با جوامع اقتصادی پیشرفته تر یا رشد اقتصادی سریع ولی نامتوازن باشد. دیویس استدلال نمود که ترکیبی از وقایع، به ویژه دوره ای از رفاه فزاینده که انتظارات مردم را برای زندگی بهتر افزایش می‌دهد، و سپس،‌ یک رکورد اقتصادی شدید که این انتظارات را بر باد می‌دهد («منحی جی» رشد اقتصادی)،‌ باعث بروز احساس فوق العاده شدید محرومیت و پرخاشگری خواهد شد.

دومین رویکرد نظریه عمومی، که اساساً به وسیله اسملسر و جانسون مطرح گردید،‌ استدلال نمود که پژوهشگران باید به جای تأکید بر نارضایتی مردمی، به بررسی نهادهای اجتماعی بپردازند. این نویسندگان تأکید داشتند که وقتی نظام های فرعی گوناگون دریک جامعه  (اقتصاد، نظام سیاسی، و آموزشی جوانان برای موقعیت های شغلی جدید) دقیقاً به صورت متوازن رشد می کنند، حکومت با ثبات خواهد ماند.

اما، اگر یک نظام فرعی مستقل از دیگر نظام های فرعی شروع به تغییر کند، عدم توازن ناشی از این تغییر، مردم را سرگردان و مستعد پذیرش ارزش های جدید می سازد. وقتی این عدم توازن شدید می شود ایدئولوژی های رادیکال که مشروعیت وضع موجود را به چالش می کشند شیوع و گسترش می یابند.

در طی چندین دوره هایی یک جنگ، ورشکستگی حکومت، یا یک قحطی می تواند حکومت را ساقط کند. هانتیگتون در اثر پر نفوذ خود، این دو رویکرد را تلفیق کرد. استدلال وی این بود که مدرنیزاسیون به عدم توازن نهادی منجر می گردد، چرا که رشد آموزشی و  اقتصادی ناشی از مدرنیزاسیون  تمایل مردم را به مشارکت در سیاست به سرعت افزایش می دهد، به طوری که نهادهای سیاسی نمی توانند به همان سرعت خود را برای انطباق با این تمایل تغییر دهند.

این شکاف میان تمایل مردم به تغییر و تغییرات ناکافی در نهادهای سیاسی، انتظارات برآورده نشده ای را در مورد حیات سیاسی پدید خواهد آورد، که به نوبه خود می تواند به شورش، تمرد و انقلاب منجر شود.

ساموئل هانتینگتون

هانتینگتون استدلال می‌کند که یکی از جنبه های کلیدی مدرنیزاسیون تقاضا برای مشارکت بیشتر در عرصه سیاست است. در جایی که گروه هایی خاصی به قدرت سیاسی دسترسی ندارند، تقاضاهایشان برای تغییر و گسترده شدن گروههای شرکت کننده در حکومت می تواند به انقلاب منجر شود. در بررسی طیف گسترده ای از انقلاب ها، شامل انقلاب های  فرانسه، روسیه، مکزیک، ترکیه، ویتنام، و ایران زمان قاجار، هانتینگتون الگوهای متفاوتی از انقلاب را شناسایی می‌کند و به تحلیل نقش میانه روها، ضد انقلاب ها، و تندروها می پردازد.

انقلاب یک تغییر داخلی سریع، بنیادی و خشونت آمیز در ارزش ها و اسطوره های مسلط یک جامعه، و در نهادهای سیاسی، ساختار اجتماعی، رهبری و فعالیت ها و سیاست های حکومت آن جامعه است. بنابراین انقلاب ها از قیام ها، شورش ها، طغیان ها، کودتاها و جنگ های استقلال متمایز هستند. یک کودتا، به خودی خود، تنها رهبری و شاید سیاست ها را تغییر دهد؛ یک قیام یا شورش شاید سیاست ها، رهبری، و نهادهای سیاسی را تغییر دهد، اما ساختار و ارزش های اجتماعی را دگرگون نسازد؛ جنگ استقلال مبارزه یک جامعه علیه سلطه یک جامعه بیگانه است و لزوماً تغییر ساختار اجتماعی هیچ یک از این دو جامعه را در پی ندارد. آنچه در اینجا صرفاً «انقلاب» نامیده می شود، همان پدیده ای است که توسط دیگران انقلاب های کبیر، انقلاب های بزرگ، یا انقلاب های اجتماعی نامیده شده است. نمونه های برجسته انقلاب عبارتند از انقلابهای  فرانسه، چین مکزیک، روسیه و کوبا.

بحث پیرامون مدرنیزاسیون

انقلاب ها پدیده های نادری هستند. اکثر جوامع هیچ گاه انقلاب را تجربه ننموده اند و در اکثر اعصار تا دوران مدرن، انقلاب ها اساساً ناشناخته بودند. به طور دقیق تر، انقلاب خصیصه دوران مدرنیزاسیون است. انقلاب تجلی نهایی دیدگاهی است که در حال مدرن شدن است، دیدگاهی که می گوید انسان از قدرت کنترل و تغییرات محیط اش برخوردار است، و نه تنها توانایی، بلکه حق انجام آن را نیز دارد. به این دلیل همانطور که هانا آرنت استدلال می کند، «برای توصیف پدیده انقلاب توجه به عنصر تغییر به اندازه عنصر خشونت اهمیت دارد؛ تنها در جایی که تغییر به مفهوم یک شروع تازه رخ می‌دهد، و از خشونت برای تشکیل شکل کاملاً متفاوتی از حکومت، و پدید آوردن صورتبندی یک ملت جدید استفاده می شود… می توان سخن از انقلاب به میان آورد.»

بنابراین، انقلاب جنبه ای از مدرنیزاسیون است. انقلاب پدیده ای نیست که در هر نوع جامعه ای و در هر برهه ای از تاریخ آن جامعه رخ دهد. انقلاب یک مقوله فراگیر نیست، بلکه به لحاظ تاریخی محدود است. انقلاب نه در جوامع بسیار سنتی برخوردار از سطوح بسیار پایین پیچیدگی اجتماعی و اقتصادی رخ خواهد داد، و نه در جوامع بسیار مدرن. بیشترین احتمال وقوع انقلاب، مانند دیگر اشکال خشونت و بی ثباتی، در جوامعی وجود دارد که به سطح خاصی از توسعه اجتماعی و اقتصادی رسیده اند و فرآیندهای مدرنیزاسیون سیاسی و توسعه سیاسی از فرآیندهای تحول اجتماعی و اقتصادی عقب مانده اند.

مدرنیزاسیون سیاسی در بردارنده بسط آگاهی سیاسی به گروه های اجتماعی جدید و بسیج این گروه ها در عرصه سیاست است. توسعه سیاسی در بر دارنده ایجاد آن دسته از نهادهای سیاسی است که برای جذب گروه های جدید و سامان بخشی به مشارکت شان و برای پیشبرد تحول اجتماعی و اقتصادی در جامعه از قابلیت انطباق، پیچیدگی، استقلال و انسجام کافی بر خوردادند. جوهره سیاسی انقلاب گسترش سریع آگاهی سیاسی و بسیج سریع گروه های جدید در عرصه سیاست است، آن هم با سرعتی که جذب این گروه ها را برای نهادهای سیاسی موجود غیر ممکن سازد. انقلاب حالت افراطی انفجار مشارکت سیاسی است، و بدون این انفجار انقلابی رخ نخواهد داد. اما یک انقلاب  کامل دارای مرحله دومی نیز می باشد، یعنی ایجاد و نهادینه شدن یک نظم سیاسی جدید. معیار میزان انقلابی بودن یک انقلاب، سرعت و دامنه گسترش مشارکت سیاسی است؛ و معیار میزان موفقیت یک انقلاب اقتدار و ثبات نهادهایی است که توسط انقلاب به وجود آمده اند.

بنابراین، یک انقلاب تمام عیار در بر دارنده نابودی سریع و خشونت آمیز نهادهای سیاسی موجود، بسیج گروه های جدید در عرصه سیاست، و ایجاد نهادهای سیاسی جدید است. ترتیب و روابط این سه عنصر انقلاب ممکن است از انقلابی به انقلاب دیگر متفاوت باشد. اما در این میان دو الگوی کلی را می توان تشخیص داد. در الگوی «غربی» نهادهای سیاسی رژیم پیشین فرو می پاشد؛ متعاقباً بسیج گروه های جدید در عرصه سیاست و سپس خلق نهادهای سیاسی جدید صورت می گیرد. برعکس، انقلاب «شرقی» با بسیج گروه های جدید در عرصه سیاست و ایجاد نهادهای سیاسی جدید آغاز می شود و با سرنگونی خشونت آمیز نهادهای سیاسی نظم پیشین پایان می یابد. انقلاب های فرانسه، روسیه، مکزیک، و در مراحل ابتدایی، انقلاب چین به مدل غربی نزدیک اند؛ مراحل بعدی انقلاب چین، انقلاب ویتنام، و دیگر مبارزات مستعمراتی علیه قدرت های امپریالیستی به مدل شرقی نزدیک اند.

چارلز تیلی مقاله ای دارد به نام مدرنیزاسیون باعث انقلاب می شود

در این مقاله تیلی به ارزیابی انتقادی نگرش های هانتینگتون می پردازد. تیلی استدلال می‌کند که نظریه هانتینگتون در مورد انقلاب به خاطر ابهامات و تناقض هایش «بی جهت ضعیف» است. تیلی متذکر می شود که اصطلاحات مدرنیزاسیون و بی ثباتی به تعریفی دقیق تر از آنچه هانتینگتون ارائه می‌کند، نیاز دارند وقتی با مدرنیزاسیون مواجه می شویم چگونه آن را می شناسیم؟ اگر ما در سال 1788 در فرانسه بودیم (یا در واقع در سال 1978 در ایران بودیم) چگونه احتمالات وقوع انقلاب در سال بعد برآورد می کردیم؟ تیلی ادعا می  کند که تأکید بر مدرنیزاسیون بیشتر یک گرایش است تا یک نظریه پیشگویانه.

به اعتقاد تیلی،‌ وقتی ما یک جامعه را مطالعه می‌کنیم با این پرسش ها مواجه می‌شویم: چه گروه هایی برای قدرت مبارزه می کنند؟ چه مطالباتی از حکومت مرکزی مطرح می نمایند؟ گروه های رقیب و حکومت از چه توانایی برای بسیج منابع (پول، منابع انسانی، تسلیحات، اطلاعات و رهبری) به منظور تحقق دعاویشان برخورداند؟ انقلاب تنها هنگامی احتمال وقوع دارد که گروه های قدرتمند دعاوی متعارضی را بر حکومت تحمیل کنند و حکومت فاقد منابع لازم برای برآوردن دعاوی گروه های رقیب یا شکست دادن این گروه های باشد.

بنابراین نظریه تیلی مربوط به «بسیج جمعی» است. این نظریه بر بسیج منابع به وسیله گروه های رقیب و منازعه چنین گروههایی  با دولت تأکید می‌کند. من می‌خواهم به این موضوع بپردازم که آیا مدرنیزاسیون باعث انقلاب می شود؟ صورتبندی اولیه این پرسش مختصر و بلکه مهم است. متاسفانه ما باید بخش زیادی از تلاش مان را به وظیفه مقدماتی کاهش ابهام ها اختصاص دهیم. «مدرنیزاسیون» مفهومی مبهم و جهت دار است و انقلاب نیز مفهومی مجادله انگیز است.

من به جای اینکه تلاش کنم مدرنیزاسیون را به طور دقیق وارسی کنم، باید فرایندهایی را که تا حدی بهتر تعریف  شده اند، نظیر صنعتی شدن یا توسعه جمعیتی، جایگزین آن سازم. همچنین،‌ به جای اینکه سعی کنم ویژگی اساسی انقلاب را درک کنم، باید مجموعه تعاریف اختیاری را که به نظرم فایده نظری زیادی دارند، عرضه نمایم.

من باید خود سری ام را به وسیله بحث در مورد خشونت، بی ثباتی و منازعه سیاسی به شیوه ای گسترده تر از آنچه در مطالعه انقلاب ها مورد نیاز است، جبران نمایم. یکی از پیچیده ترین سنتزهای اخیر از نگرش های متعارف در خصوص همه این موضوعات فوق الذکر در بحث ساموئل هانتینگتون ارائه شده است. هانتینگتون در کتاب خود، نظم سیاسی در جوامع دستخوش تغییر، استدلال می‌کند که خشونت و بی ثباتی داخلی گسترده دهه های 1950 و 1960 در بسیاری از بخش های جهان «تا حد زیادی محصول تغییر اجتماعی سریعتر و بسیج سریع گروه های جدید در عرصه سیاست به همراه توسعه آهسته نهادهای سیاسی بود»

هانتینگتون از مدل توسعه نامتوازن برای انقلاب های غربی استفاده می کند، و این انقلاب ها را نمونه های افراطی منازعاتی می داند که به واسطه کند بودن روند نهادینه شدن سیاسی در مقایسه با تغییرات اجتماعی گسترده (که هانتیگتون کم و بیش آن را معادل «مدرنیزاسیون»  می گیرد) و بسیج اجتماعی گسترده رخ می‌دهد. به علاوه بر جان جیلیس اخیراً استدلال نموده که مدل  هانتینگتون خاصتاً برای انقلاب های مدرن ساز اروپای قرن هجدهم و نوزدهم به کار می رود.

بنابراین، حق داریم بپرسیم که تحلیل هانتینگتون تا چه حد به ما در فهم تجربه غربی انقلاب ها و منازعه خشونت آمیز کمک می‌کند. در پاسخ باید گفت که فهم ما از انقلاب ها بر اساس مدل هانتینگتون بی جهت ضعیف است. ضعیف است،  به خاطر اینکه طرح هانتینگتون سرشار از توضیح واضحات، تعارضات، و از قلم افتادگی هاست، و در بررسی جدی دلایل و شواهد ناکام می ماند. «بی جهت» ضعیف است، به خاطر اینکه چندین استدلال اصلی که توسط دیگران در مورد بسیج، مشارکت سیاسی، و منازعه ارائه شده اند تا حد زیادی این رویکرد اجتماعی – روانشناختی معمول را که ریشه «خشونت» یا «اعتراض» را به «فشار و تنگنا» یا «نارضایتی» باز می گرداند، اصلاح می‌کنند.

این مقاله بنا ندارد به نظریه هانتینگتون سروسامان بدهد. من باید به شیوه های دیگر و به دلایل دیگری به این مقاله بپردازم، چرا که اولاً هانتینگتون بخش اعظم موضوعات و یافته های متعارفی را که انقلاب را به تغییرات ساختاری گسترده ربط می دهند، جمع بندی می‌کند، ثانیاً طیف بسیار گسترده ای از مطالب معاصر و تاریخی را در چارچوب تحلیلی خود وارد می کند؛ ثالثاً به نظر می رسد که متغیرهای مقاله او متغیرهای درستی هستند، و در نهایت مقاله او به اندازه ای قوی است که من در استدلال جدید خود نمی توانم ادعاهای گزافی را مطرح کنم.

هانتینگتون چندین معیار برای نهادینه شدن سازمان سیاسی موجود ارائه می‌دهد: انطباق پذیری، پیچیدگی، استقلال، انسجام (اجماع میان شرکت کنندگان فعال در نظام سیاسی) چنین تعریفی این خطر را افزایش می‌دهد که استدلال های هانتینگتون به این همان گویی و توضیح واضحات مبدل شوند. تا آنجا که انطباق پذیری، پیچیدگی، استقلال،‌ و انسجام با معیار عدم مهار خشونت و بی ثباتی داخلی مورد ارزیابی قرار گیرند دایره حقیقت بسته خواهد ماند.

با این وجود، نظریه توسعه متوازن هانتینگتون به خاطر ترکیب سه عامل تغییر اجتماعی سریع، بسیج، و نهادینگی سیاسی، که دیگر نویسندگان آنها را به طور جداگانه در تبیین ثبات و بی ثباتی به کار برده اند، جذاب است به علاوه نظریه او تبیین قابل قبولی درمورد وقوع انقلاب بی ثباتی حکومتی و خشونت جمعی در کشورهای فقیر تر جهان (البته نه فقیر ترین) در قرن بیستم رائه می‌دهد، و مهم تر اینکه این نظریه بر این موضوع خلاف قاعده نیز فائق می آید که بر اساس بسیاری از معیارها، کشورهای ثروتمندتر و نسبتاً با ثبات از آهنگ تغییر سریع تری نیز برخوردارند.

تأکید هانتینگتون بر اهمیت طرح مطالبات گروه از نظام سیاسی از طریق بسیج بخش هایی از جمعیت، پیشرفت آشکاری نسبت به مدل متعارف تر تجمیع نارضایتی های منفرد محسوب می شود. در حقیقت جذاب ترین ویژگی نظریه هانتینگتون گذار از فرضیه های روان شناختی است، که معتقدند محوری ترین چیزی را که باید در نظر انقلاب توضیح داد  این است که چرا، چه وقت و چگونه تعداد زیادی از مردان و زنان منفرد ناراضی می شوند.

• نظریه های هانتینگتون در رابطه با خشونت سیاسی – ۲
• انقلاب و نظم سیاسی – ۴
• ساموئل هانتینگتون – ۴
• بحث پیرامون مدرنیزاسیون – ۵
• چارلز تیلی مقاله ای دارد به نام مدرنیزاسیون باعث انقلاب میشود – ۲۲
• انقلاب ها – ۳۴
• منابع : ۴۲

منابع :

1. Huntington , Samuel , 1968, Political order in Changing Socities
2. Tilly , Charles. 1978. From Mobilization to Revolution
3. Goldston Jack A, 2003 , Revolution : theoretical , Comparative , And Historial Studies