مبانی عرفان نظری در تأویلات عبدالرزاق کاشانی

چکیده

عنوان این پایان نامه عبارت است از:«مبانی عرفان نظری در تأویلات عبدالرزاق کاشانی»

تحقیق حاضر از پیشگفتار،سه بخش ویک نتیجه تشکیل شده است.

در پیش گفتار به بیان برخی از ابعاد و جوانب موضوع ،اهمیت آن ،اهداف و انگیزه های تحقیق ، مسئله اصلی، فرضیه ،روش تحقیق ،نوع منابع استفاده شده و برخی از دشواری های کار پرداخته شده است.

بخش اول به بیان حیات کاشانی ورفع ابهامات ،اشتباهات و تناقضاتی که درباره نام و زندگی و آثار او به وجود آمده پرداخته تحقیق مبسوطی در زمینه اثبات تشیع این طلایه دار عرفان شیعی صورت گرفته است.در این تحقیق پس از استخراج آیاتی که در شان اهل بیت علیهم السلام تأویل شده ،شبهات موجود در برخی از کتب ایشان نیز بررسی ودرادامه به تطبیق آراء کاشانی با مختصات شیعی چون نفی جبر و اختیار، رجعت، عصمت و غیره پرداخته ایم. یکی از نکات مهم دیگر که در این بخش مطرح است، ارائه آثار کاشانی به ترتیب زمان نگارش آنها و نیز صحت انتساب کتاب « تأویلات » به ایشان می باشد.

در بخش دوم پس از نگاهی به تاریخ تفسیر و تأویل، به معرفی و توضیح این دو اصطلاح کلیدی، تبیین جایگاه هر کدام  و نیز وجوه اشتراک و افتراق آنها پرداخته و در ادامه به سیر اجمالی تأویل نگاری، نحله های تأویلی و تفاوتهای آنها با یکدیگر و سپس به نامهای دیگر حوزه تأویل نگاری مانند اشاره، فهم، استنباط، تفسیر،‌ تلقی و مس، کشف و غیره پرداخته و از این میان اصطلاح « تأویل عرفانی» را به عنوان تعریفی جامع و مانع برگزیده ایم. پس از آن مبانی تأویل عرفانی را در پنج بخش:مبانی عمومی ( قرآن و حدیث) ، جامعه شناختی، زبان شناختی و مبانی نظری و عملی پی گرفته و در ادامه نیز به تایید این مبانی توسط کاشانی و ارائه ملاکهای تأویل عرفانی توسط ایشان اشاره شده است.

بخش سوم، بخش اصلی تحقیق است که در آن تمامی آیاتی که موضوعات عرفان نظری در آنها مورد تأویل قرار گرفته،‌ به مثابه « فرهنگ موضوعی تأویل عرفان نظری» گرد هم آمده و مورد ترجمه قرار گرفته اند. در این بخش تمامی آیات تأویل شده مربوط به هر یک از مبانی عرفان نظری از قبیل: وحدت وجود، وحدت و کثرت، اسماء و صفات الهی، اعیان ثابته، انسان کامل، حقیقت محمدیه، ولایت،فیض اقدس و فیض مقدس و غیره در ذیل موضوع آن و براساس ترتیب آیات طبقه بندی شده اند. که میتواند راهنمای جامعی برای نشان دادن مبانی عرفان نظری در آیات قرآن باشد.

از نتایج مهم این بحث، علاوه بر اثبات تشیع کاشانی و صحت انتساب کتاب تأویلات به ایشان، این است که جناب کاشانی به واسطه شخصیت علمی و عرفانی والا و جامعیت کم نظیرش و با رعایت ملاکهای تأویل عرفانی و بدون عدول از اصول و قواعد تفسیر ظاهری، از قبیل مباحث لغوی و ادبی و صرف و نحو عربی، به خوبی از عهده تأویل آیات الهی و تطبیق مسائل عرفانی با آنها برآمده و با خامه شیوای خود چنان تصویری چشم نواز و دلنشین از حقایق الهی نگارگری کرده که کمتر عارفی را توفیق اینچنینی دست داده است.

امید است این تحقیق، با همه نواقص و ناشایستگی هایش، توانسته باشد برخی از ابعاد موضوع را روشن ساخته و به درک بهتر آن کمک کند.

حمد و سپاس دادار جهان راست که آدمیان را به نور علم و عرفان بیاراست .

عنوان این رساله عبارت از:« مبانی عرفان نظری در تأویلات عبدالرزاق کاشانی» می باشد . لازم  می دانم قبل از ورود به بحث ، نخست به مقدمات مختصری شامل برخی نکات پیرامونی موضوع ،اهداف و انگیزه ها و اهمیت موضوع مورد نظر و کار درباره مسئله اصلی تحقیق ، فرضیه ،روش کار، نوع منابع مورد استفاده و در نهایت به دشواریهای کار بپردازم.

همچنانکه می دانیم زیر بنای اولیه تفسیر و تأویل، با سؤالات اصحاب از حضرت رسول اکرم (ص) شکل گرفت و در پی آن افرادی از صحابه به تفسیر و تبیین آیات الهی شهره شدند. این امر بوسیله احادیث نبوی در میان تابعان پیگیری شده و رفته رفته با پدید آمدن فرق و نحله های مختلف هر کدام از آنها نیز به تفسیر و تأویل آموزه های قرآنی بر اساس دیدگاههای خود دست زدند.

که عرفا و متصوفه نیز در این میان بی نصیب نبوده اند.آنان، بر خلاف دیگران ، تنها راه دریافت حقایق قرآنی را تزکیه و تصفیه باطن برشمرده و بنیانگذار شیوه ای نوین در توضیح آیات الهی گردیدند . این پدیده نو «تأویل عرفانی »نام دارد. که به بیان ساده:« عروج از لفظ به معنی وشرح معانی و اسرار باطنی و درونی قرآن بر اساس تناسب روحی است». که این امر در عروج از قوس صعود صورت گرفته وطورماورای – نه مخالف – تفسیر یا همان«شرح معانی قرآن بر پایه ظاهر کلامی آیات» می باشد.

به عبارت دیگر، تأویل همان« تطبیق عوالم سه گانه آفاقی، أنفسی وتدوینی حق تعالی، بر اساس تصفیه باطنی است».

بر همین اساس عرفا  به فراخور حال خویش  به شرح معانی باطنی قرآن دست زده  و با توجه به محدودیتهای اجتماعی ناشی از بار معنایی منفی اصطلاح«تأویل» باواژگانی چون« استنباط»،« اشاره»، «فهم»،«کشف» و غیره از آن نام برده اند.که به عنوان نمونه می توان به تفسیر سهل تستری، حقایق التفسیر سلمی، لطائف الأشارات قشیری، تأویلات نجمیه نجم الدین رازی ،عرائس البیان روزبهان بقلی اشاره کرد.

اما با وجود اینکه درعرصه تأویل نگاری عرفانی آثار فراوانی رخ نموده، با این حال «تأویلات ملا عبدالرزاق کاشانی» از جایگاهی بس والا برخوردار است. این تأویل نامه عرفانی ره آورد سفر باطنی عارف نامدار شیعی جناب« کمال الدین ابوالفضل عبدالرزاق ابن جمال الدین أبی الغنائم کاشانی» است. که در آن گنجینه ای گرانسنگ از حقایق الهی را گرد آورده و عقدی ثریایی از معارف ایزدی بر گردن خاکیان کشیده و طشت رسوایی یاوه سرایان ظاهر بین را از بلندای دست نیافتنی اش بر زمین درشتناک جهالت و ضلالت آن افکنده وصلای رستاخیزی لاهوتیان را بیدادگر قلوب تاریکشان ساخته است.

این «طلایه دار عرفان شیعی» در سراسر سلوک نامه سترگش آنچنان حقایق باطنی را به نظم کشیده، که خواننده را در میان اینهمه نگارگری عالمانه اش به اعجابی تحسین برانگیز واداشته و بر آن همه جلوه گری بی اختیار درود می فرستد. و این ستایش با مشاهده سلاست و شیوایی و انسجام وصف ناپذیر تأویلات صد چندان می گردد.

این مجمع البحرین علوم ظاهر و باطن، عرفان عملی و نظری و در آخر تشیع و تصوف ،بگونه ای با  تصویرگری چشم نواز و دلنشین خود مبانی عرفان عملی و نظری را در «ارمغان آسمانی» اش به بند کشیده و پردگیان معانی رابر قامت سیمین تنان الفاظ نمایان ساخته، که شاهبازان طریقت در بلندای سلوکش شهپر انداخته و جبین سپاس و ادب و ارادت بر بارگاه قدسی اش ساییده و در حسرت آن همه عرش پیمایی “غبطه خورند”.

آری این غواص دریای معانی آنگونه در اعماق وحدت فرو رفته و در و لؤلؤ  و مرجان حقایق  ازلی را نثار ساحلیان تنکْ همت کمْ کردار گردنده، که شناگران دریای سهمگین سلوک را به تعظیم و بزرگداشت آن همه بحر پیمایی واداشته و دیدگان تکریم بر آستان حضرتش فرو نهاده اند.

کاشانی با خامه جادویی خود چنان ره توشه ای رنگارنگ از آموزه های الهی گسترانده که خوانسالاران عرصه معارف دریوزه گر ایوان جبروتی اش گشته اند .

به راستی که وصف کاشانی نه در خور چو منی! که توصیفگر او بزرگ پرچمدار عرفان شیعی،عارف کامل، جناب سید حیدر آملی است.

هم او که کاشانی را« مولی الأعظم الأکمل »،«بحر الخضّم»،« قطب الموحدین»،« سلطان العارفین» ،« کمال الملّة والحق و الدین» برشمرده و آثارش ازاوبهره ها جسته است .

و همچنانکه می دانیم جناب ملاعبدالرزاق بر «سوغات سلوکش» نام تأویلات می نهد که خود نشانه اهمیت به سزای این واژه قرآنی است. که ما نیز به فراخور حال خویش به توضیح اجمالی درباره آن و اهمیتش در حوزه های مختلف می پردازیم  .

تأویل واژه ای کلیدی  در مباحث مربوط به حوزه علوم قرآنی است که در صورت تبیین جایگاه  آن   می توان به نقش انکار ناپذیر در تمامی حوزه های باطنی، اجتماعی، تربیتی، اخلاقی و غیره دست یافت. تأویل صحیح ،آنگونه که در روایات به آن اشاره شده، دارای دوبعد اصلی است : تأویل حقایق باطنی و تأویل مسائل اجتماعی.

بعد نخست تأویل دارای اثرات اخلاقی، تربیتی و سلوکی فراوانی می باشد چرا که به هر میزان که انسان خود را از پلیدیها پاک گرداند به همان اندازه دریافتگر حقایق الهی گشته و از مرتبه وجودی بالاتر برخوردار خواهد شد.

در تأویل اجتماعی نیز نکته مهم دیگری رخ می نماید وآن اینکه انسان را به درک پدیده های زمانی سوق داده واصطلاحاً انسان را فرزند زمان خویش می سازد . و در اینجاست که  نقش امام و ویژگیهای آن بعنوان تأویلگر حقیقی عصر خویش جلوه گر میگردد. چرا که فقط امام معصوم است که با جمع میان این دو بعد، انسان را از عقبه های پرپیچ و خم سلوک باطنی و درک مسائل عصری گذرانده و با دو بال تأویل باطنی و اجتماعی به بلندای خلیفة الهی رهنمون می سازد.

امامان معصوم ،نه چون متصوفه رسمی، فقط به اسرار درونی قرآن وسلوک أنفسی آن پرداخته و از مسائل اجتماعی جامعه اش غفلت می ورزند و نه همانند روشنفکران امروزی فقط بر مسائل اجتماعی آن تأکید ورزیده و از درک اسرار درونی آن غافل می شوند.بلکه با شناخت جامعی از انسان بر هر دو بعد او صحه گذاشته و در صدد فراهم آوردن مقدمات به فعلیت رساندن استعداهای باطنی و اجتماعی  او برمی آیند.

و فقط با این تعبیر است  که آنهمه تأکید بر خلافت ظاهری – درکنار خلافت باطنی- معنی می یابد.چرا که انسانِ مورد نظر اسلام، انسان کاملی است که بصورت متعادل این دو بعد را در وجود  خویش متبلور ساخته واز هرگونه افراط وتفریط، دراین زمینه دوری جسته است .پس وظیفه امام نیز در این میان حفظ تعادل در رشد استعدادهای هر دو بعد او می باشد .

واین امر فقط با بسط عدالت اجتماعی – در کنار عدالت فردی – واز رهگذر خلافت ظاهری – در کنار خلافت باطنی – میسر است .

آنان همانند طبیبان حاذق به درمان این مرض فراگیر پرداخته و در مقابل زیاده روی های زهد مآبانه  صوفیه، بر بعد اجتماعی انسان تأکید و در مقابل لاابالیگری های روشنفکرانه گروه دیگر بر بعد عرفانی وباطنی اسلام پافشاری نموده اند .

چیزی که مرا به این تحقیق رهنمون ساخت تبیین جایگاه این واژه کلیدی در حوزه عرفان، وجوه اشتراک واختلاف آن با تفسیر و دیگر واژگان این حوزه و ارائه ملاکهای آن از طرفی و از طرف دیگر ارائه نمونه های تأویل عرفانی به قلم یکی از بزرگترین مؤوّلان این حوزه می باشد.

که پس از بررسی جوانب امر به این نتیجه رسیدم که برای تبیین بعد عرفانی تأویل، نگاشته های عرفا در شرح اسرار باطنی قرآن، نقش بی بدیلی ایفامی کنند. و پس از بررسی تأویل نامه های مختلف تأویلات ملا عبدالرزاق کاشانی را به دلیل ویژگیهای خاص آن از قبیل اینکه: مربوط به دوران پختگی عرفان بوده وشامل تمام سور قرآنی است و از مقدمات دراز دامن مباحث عرفانی پرهیز کرده ومستقیماً به تأویل آیات دست می زند و دلایل دیگری که دراینجا مجال بسط آن نیست، آنرا برای موضوع  پایان نامه برگزیدم.شاید که در سایه سار این تأویل نامه سترگ عرفانی به پاسخ سؤالات خویش هدایت شده وگوشه ای از مباحث ارزشمند این حوزه را روشن سازم .

مسئله اصلی این تحقیق این است که آیا اصول و مبانی عرفانی نظری در تأویلات مورد تأویل قرارگرفته اند یا نه؟

فرضیه بنده برای پاسخ به سؤال فوق این بود که جناب کاشانی با توجه به اینکه در دوره پختگی و بسط معارف عرفانی قرارداشته، احتمالاً به صورت گسترده ای به تحکیم مبانی عرفانی از دل آیات قرآن دست زده و از این یگانه منبع مورد قبول همگان، در این امر خطیر یاری طلبیده است. اما در اینکه به چه میزان روشمند عمل کرده و ملاکهای تأویل عرفانی را رعایت نموده است ،تردیدهایی وجود دارد.

شواهد فرضیه بسیار زیاد است چرا که ایشان در مقدمه گرانسنگ تأویلات هدف خود را تأویل آیات –و نه تفسیر آنها –برشمرده و با توجه به اینکه تقریباً نیمی از آیات را مورد تأویل قرار داده، صحت  این فرضیه تا حدود زیادی اثبات می شود. اما در مورد اینکه آیا تأویلات از روشی مورد قبول برخوردار است، نمی توان اظهار نظر نمود .

روش تحقیق ترکیبی از گردآوری اطلاعات بصورت کتابخانه ای و تحلیل آن و نیز روش تحلیل آماری و در مورد اثبات تشیّع و صحت انتساب تأویلات به ایشان از روش استخراج موردی بهره برده ایم .

در این کار علاوه بر استفاده از منابع اصلی یعنی قرآن، نهج البلاغه و روایات ونیز کتاب «تأویلات القرآن الکریم»، به پنج دسته از منابع توجه داشته ایم .

دسته نخست :علاوه بر تأویلات، دیگر آثار کاشانی چون «شرح فصوص الحکم»،« شرح منازل السائرین»، «اصطلاحات الصوفیه» وبرخی از رسائل ومکتوبات ایشان نیز مورد استفاده قرار گرفته اند .

دسته دوم : متون اصلی عرفانی همچون« فصوص الحکم»و«فتوحات مکیه» ابن عربی،«جامع الاسرار»، «نص النصوص» و«محیط الأعظم» جناب سید حیدر آملی و غیره دسته دوم منابع این تحقیق را تشکیل می دهند .

دسته سوم : منابعی مانند «تاویلات القرآن از دیدگاه عبدالرزاق کاشانی» اثر شایسته پیر لوری«تفسیر قرآنی وزبان عرفانی» اثر پل نویا «مکتب تفسیر اشاری»اثر سلیمان آتش «مفهوم النص » و«نقد الخطاب الدینی» اثر نصر حامد ابوزید« پژوهشی در جریان شناسی تفسیر عرفانی»اثر محسن قاسم پور «روشهای تأویل قرآن » اثر محمد کاظم شاکر، که همگی آنها  در صدد بررسی و تحلیل پدیده  تأویل  می باشند.

دسته چهارم : در واژه شناسی به منابعی چون« لسان العرب» ابن منظور «مفردات» راغب اصفهانی «تعریفات» میر سید شریف جرجانی و دیگران مراجعه شده است.

دسته پنجم : کتاب تراجم،مانند«کشف الظنون» حاجی خلیفه «مجمل التواریخ» فصیحی «روضات الجنات»خوانساری نیز منبع تنظیم زندگانی ملاعبدالرزاق بوده اند. که در این میان استفاده مبسوطی از مقدمه وزین «مجموعه رسائل و مصنفات عبدالرزاق کاشانی» تحقیق شایسته و بایسته محقق ارجمند مجید هادی زاده صورت گرفته است.

تا اینجا اگر چه تا اندازه ای درباره انگیزه ها و اهداف این رساله توضیحاتی داده شد،اما می توان  به طور مختصر اهداف اصلی تحقیق مورد نظر را اینگونه برشمرد :

1. آشنایی اجمالی با زندگانی و آثار عبدالرزاق کاشانی
2. اثبات تشیع این عارف گرانقدر ونیز صحت انتساب«تأویلات» به ایشان
3. آشنایی دقیق تر با «تأویل» و پدیده «تأویل عرفانی» و تبیین جایگاه آن
4. ملاکهای تأویل عرفانی وروشمندی تأویلات
5. ارائه« فرهنگ موضوعی تأویل عرفانی » از میان آیاتی که مبانی عرفان نظری درآنها مورد تأویل قرار گرفته اند.

که دراین راه دشواریهای متعددی چون نبود منابع و اطلاعات کافی درباره حیات کاشانی، که سبب ایجاد تناقضات و ابهامات زیادی درباره زندگانی این عارف بزرگ گردیده است. از طرفی اثبا ت تشیع این عارف ذوفنون مستلزم بررسی دقیق، دیگر آثار او بود که این امر میسر نگشت مگر به توفیق الهی .

انتخاب و ترجمه بیش از یک سوم آیات تأویلی با وجود اختصار گزیده گویی تأویلات، دقت و ظرافت ویژه ای را می طلبید که با یاری الهی و عنایات بی شمار جناب ملاعبدالرزاق این کار انجام یافت .

و سپاس مر خدای را که توفیق مصاحبت با «تأویلات» و دم مسیحایی بزرگمرد عرفان شیعی ،جناب ملا عبدالرزاق کاشانی، را نصیبم ساخته وبه این سرچشمه زلال معارف الهی رهنمون گردید. و خود  خوب می دانم که این پرداخته اندک در مقابل عظمت آن “ژرف دریای علم و عرفان” جز قطره ای ناچیز به شمار نمی آید.

امید است که خداوند قادر منان عذرم را در قصور و کوتاهی ها و ناشایستگی های این تحقیق بپذیرد.

• فهرست مطالب
• چکیده پایان نامه 1
• پیشگفتار 3
• بخش اول : 9
• حیات ، مذهب و آثار کاشانی
  • 1- نشو و نما و جایگاه کاشانی درتصوف
  • 2- اثبات تشیع کاشانی
  • 3- کتب وآثار او
  • 4- صحت انتساب”تأویلات”به ایشان
• بخش دوم :47
• مبانی تأویل عرفانی از منظر کاشانی
  • 1- تبیین جایگاه تأویل و تفسیر
  • 2- مبانی تأویل عرفانی
  • 3- مبانی وملاکهای تأویل عرفانی از دیدگاه ملا عبدالرزاق
• بخش سوم :71
• فرهنگ موضوعی مبانی عرفان نظری کتاب تاویلات القرآن الکریم
  • 1- معرفی اجمالی کتاب”تأویلات القرآن الکریم”
  • 2- “فرهنگ موضوعی مبانی عرفان نظری تأویلات “
• ضمائم : 401
• جداول و نمودارهای درصد فراوانی آیات تأویلی
• فهرست منابع و مأخذ 409
• Abstract

منابع و مآخذ:

1. قرآن کریم: ترجمه محمد مهدی فولادوند
2. نهج البلاغه: نسخه صبحی صالح
3. ابن ابی الحدید ، عبدالحمید/ شرح نهج البلاغه/کتابخانه آیت الله مرعشی/قم، 1404
4.  ابن ابی جمهوراحسائی ،محمد بن علی / عوالی اللآلی / انتشارات سید الشهداء/قم، 1405
5. ابن اثیر جزری، مبارک بن محمد/النهایه فی غریب الحدیث والأثر/دارالکتب العلمیه/ بیروت،1407
6. ابن حمزه فناری،محمد / مصباح الأنس/ تصحیح: محمد خواجوی/ مولی / تهران ، 1374
7.  ابن طریق حلی، یحیی بن حسن/ العمده عیون صحاح الأخبار فی مناقب امام الأبرار علی بن أبی طالب/جامعه مدرسین قم/قم،1407
8.  ابن عربی ،محی الدین/الفتوحات المکیه/ دارصادر/ بیروت، بی تا
9. ــــــــــــــــــــ/فصوص الحکم/تصحیح تعلیق: ابوالعلاء عفیفی/چاپ افست:انتشارت الزهرا/ تهران،1370
10. ابن فارس، احمد مقاییس اللغه/دارالجیل/ بیروت، 1411
11. ابن فوطی، عبدالرزاق/ تخلیص مجمع الآداب فی معجم الألقاب/ تحقیق:محمد الکاظم/ ارشاد اسلامی / تهران ،1416
12. ابن منظور، محمد بن مکرم / لسان العرب / دارالأحیاء التراث العربی / بیروت ، 1408
13.  ابوزید، نصرحامد / نقد الخطاب الدینی / ترجمه : حسن یوسفی اشکوری، محمدجواهر کلام/ یادآوران/ تهران، 1381
14.  ابوزید، نصرحامد/ مفهوم النص/ ترجمه : مرتضی کریمی نیا/ طرح نو/ تهران، 1382
15.  ابی الفداء/ تقویم البلدان/ مکتبه المثنی/ بغداد،بی تا
16.  اربیلی، علی بن عیسی / کشف الغمه فی معرفه الأئمه/ مکتب بنی هاشمی / تبریز ،1381
17. ازهری، محمد بن احمد / تهذیب اللغه/ دارالقیومیه العربیه/ مصر،1964
18. الشعیری ،تاج الدین محمد بن محمد/جامع الأخبار/رضی/قم ، 1363
19. آتش،سلیمان، مکتب تفسیر اشاری / ترجمه : توفیق سبحانی/ مرکز نشر دانشگاهی / تهران،1381
20. آملی ، سید حیدر/ جامع الاسرار و منبع الانوار/ علمی وفرهنگی / تهران ، 1368
21. ـــــــــــــــــ/ المحیط الأعظم و البحر الخضم / تحقیق: محسن موسوی تبریزی / انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی/ تهران، 1414
22. ــــــــــــــــــ/ المقدمات من نص النصوص / تصحیح وتعلیق : هانری کربن و عثمان اسماعیل یحیی / توس / تهران ،1362
23. بغدادی/ اسماعیل/ هدایه العارفین/ استانبول، 1951
24. بغدادی، علی محمد / مراصد الاطلاع/ دارالاحیاء الکتب العربیه/ قاهره، 1373
25.  تهاونی ، محمد علی/ کشاف اصطلاحات فنون / تحقیق : رفیق العجم/ نشر سپاس/ تهران، 1420
26. تهرانی، آقا بزرگ / الحائق الراهنه/ اسماعیلیان/ قم،بی تا
27. جامی ، عبدالرحمن / نقد النصوص فی شرح نقش الفصوص / تصحیح و تعلیق : ویلیام چیتیک/ موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی / تهران ،1370
28. ـــــــــــــــــــ/ نفحات الانس من حضرات القدس / تحقیق: محمودعابدی/اطلاعات/تهران،1375
29. جرجانی، میرسید شریف/ تعریفات/ ترجمه : سید حسن عرب وسیما نوربخش/ نشر وپژوهش فروزان روز / تهران، 1377
30. جندی ،مؤیدالدین / شرح فصوص الحکم / تحقیق و تعلیق : سید جلال الدین آشتیانی / دانشگاه مشهد/ مشهد،1361
31. جوهری، اسماعیل بن حماد/الصحاح/بیروت ،بی تا
32. حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله / کشف الظنون/ تحقیق :یالتقیاالکیسی/ وکاله المعارف/استانبول،1360
33. حر عاملی، محمد بن حسن/ وسائل الشیعه / موسسه آل البیت لأحیاء التراث/قم،1409
34. حسینی استر آبادی ،علی/ تأویل الآیات الظاهره/ انتشارات اسلامی/قم ،1409
35. حسینی حلی، احمد بن طاوس / بناء المقاله الفاطمیه فی نقض الرساله العثمانیه / موسسه آل بیت/ قم،1411
36. حلی ، حسن بن یوسف / کشف الیقین / چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی / تهران، 1411
37. ـــــــــــــــــــ/ کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد/ ترجمه وشرح: ابوالحسن شعرانی/ دارالکتب اسلامیه / تهران، 1379
38. ـــــــــــــــــــ/ نهج الحق / مؤسسه دارالهجره/ قم،1407
39. حموی،یاقوت / معجم البلدان / دارصادر/بیروت، 1388
40. خوانساری، محمد باقر/ روضات الجنات/ اسماعیلیان/قم، 1339
41. ذهبی، محمد حسین / التفسیر و المقسرون / دارالاحیاءالتراث العربی/ بیروت ،1396
42. راغب اصفهانی، حسین بن محمد/ مفردات الفاظ القرآن الکریم /دارالقلم /بیروت ،1425
43. زبیدی، محمد مرتضی/ تاج العروس/دارصادر/بیروت،1966
44. زرقانی ، محمدعبدالعظیم / مناهل العرفان فی علوم القرآن/ دارالفکر / بیروت، 1408
45. زرکلی، خیرالدین/ الاعلام/دارالعلم للملائین/بیروت، 1986
46. سمرقندی،عبدالرزاق/ مطلع سعدین و مجمع بحرین/مقدمه و تصحیح: عبدالحسین نوائی/طهوری/ تهران،1353
47. سمنانی،علاءالدوله/ مصنفات فارسی/ تصحیح:نجیب مایل هروی/ علمی وفرهنگی/ تهران،1369
48. سیوطی، جلال الدین / الأ تقان فی علوم القرآن/ دارالمعرفه / بیروت ،بی تا
49. شوشتری ، قاضی نورالله/ مجالس المومنین /دارالکتب اسلامیه / تهران،1375
50. شیخ بهائی ،محمد بن الحسین / کشکول /شرکت طبع ونشر / قم ، بی تا
51. شیرازی، عیسی بن جنید / تذکره هزار مزار/ تصحیح : تحشیه نورانی وصال / احمدی/ شیراز، 1364
52. طباطبائی، محمد حسین / تفسیرالمیزان / ترجمه: محمد باقر موسوی/ جامعه مدرسین قم /فم،1376
53. ـــــــــــــــــــــــ/ المیزان فی تفسیر القرآن / موسسه الأعلمی للمطبوعات / بیروت، 1393
54. طبری، محمد بن ابی القاسم/بشارهالمصطفی لشیعه المرتضی/کتابخانه حیدریه نجف/ نجف ،1383
55. عاملی (شهید ثانی )، زین الدبن بن علی / منیه المرید فی أدب المفیدو المستفید/ مکتب الأعلام الأسلامی / قم ،1409
56. عاملی، امین/ اعیان الشیعه/ تحقیق:حسن امین/ دارالتعارف للمطبوعات/ بیروت ، 1403
57. فرغانی،سعید الدین سعید/ مشارق الدراری/ مقدمه و تعلیغیات: سید جلال الدین آشتیانی / دانشگاه مشهد / مشهد ، 1357
58. فیض کاشانی ، محمد بن مرتضی / تفسیر الصافی /دارالمرتضی/ مشهد، بی تا
59. قاسم پور،محسن/ پژوهشی در جریان شناسی تفسیر عرفانی / موسسه فرهنگی هنری ثمین/ تهران ،1381
60. قنبری ، محی الدین / بررسی اصطلاحات تفسیر عرفانی قرآن ازدیدگاه حیدر آملی/ رساله تحصیلی دوره کارشناسی ارشد رشته عرفان اسلامی / دانشگاه آزاد اسلامی/ علوم تحقیقات ،1383
61. قیصری، محمد داود /شرح فصوص الحکم/ تصحیح و تعلیق: جلال الدین آشتیانی/ علمی و فرهنگی/ تهران،1375
62. کاشانی ،عبدالرزاق / اصطلاحات الصوفیه/ تصحیح و تعلیق:مجید هادی زاده/ حکمت / تهران ،1381
63. ـــــــــــــــــــ / مجموعه رسائل و مصفات/ تصحیح : مجید هادی زاده / میراث مکتوب/ تهران ،1380
64. ــــــــــــــــــــ/ شرح فصوص الحکم/بیدار/قم،1370
65. ــــــــــــــــــــ / تأویلات القرآن الکریم انتشار یافته با نام تفسیر ابن عربی/ تحقیق : سمیر ارباب مصطفی / دارالاحیاء التراث العربی/ بیروت ، 1422
66. ـــــــــــــــــــــ/ شرح منازل السائرین/ تصحیح وتعلیق: محسن بیدار فر/بیدار/ قم،1372
67. کلینی، محمد ابن یعقوب /الکافی/انتشارات اسلامیه/تهران ،1365
68. کوفی، فرات ابن ابراهیم/ تغییر فرات کوفی /چاپ ونشر وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی/تهران، 1410
69. لوری، پییر/ تأویلات القرآن از دیدگاه عبدالرزاق کاشانی/ ترجمه :زینب پودینه آقائی/ حکمت/ تهران،1383
70. مجلسی، محمد باقر / بحارالأنوار/ مؤسسه الوفاء / بیروت ، 1404
71. مدرس تبریزی،محمدعلی/ریحانه الادب / خیام/ تهران، 1374
72. مصطفوی،حسن / التحقیق فی کلمات القرآن الکریم/ بنگاه ترجمه و نشر وزارت ارشاد اسلامی/تهران، 1360
73. مطهری، مرتضی / آشنایی با علوم اسلامی ،کلام و عرفان / صدرا / تهران، بی تا
74. معرفت ، محمد هادی/ التمهید فی علوم القرآن / موسسه النشرالاسلامی/ قم،1416
75. مکارم شیرازی، ناصر/ تفسیر نمونه / دارالکتب الاسلامیه / تهران،1379
76. ملاصدرا، محمد بن ابراهیم / شواهد الربوبیه/ مصحح: سید جلال الدین آشتیانی/ مرکز نشردانشگاهی / تهران ،1360
77. مولوی ،جلال الدین/مثنوی معنوی/طلوع/تهران،1374
78. نائب الصدر شیرازی، محمد / طرائق الحقائق/تصحیح: محمدجعفر محجوب / کتابخانه سنایی / تهران، بی تا
79. ناصر خسرو،ابومعین / وجه دین / کتابخانه طهوری / تهران، 1348
80. نویا ، پل / تفسیر قرآنی و زبان عرفانی/ ترجمه :اسماعیل سعادت / مرکز نشر دانشگاهی / تهران ،1373
81. هاشمی خوئی ، حبیب الله/ منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه / تصحیح : سید ابراهیم میانجی، مکتبه الاسلامیه / تهران،1358
82. یثربی،یحیی/عرفان نظری/ انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی / قم،1372