ودیعه و امانت های الهی در قرآن

سپاس و ستایش ایزد منان را، که همه کس و همه چیز را، مالک اوست و هر آنچه از ناحیه عنایت او بر هستی جاری گشته، اماناتی است که باید، حافظ و امین بر آنها بود.

هنگام عرضه امانت حضرت باری- تعالی – خطاب به جمیع خلایق فرمود:

«إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَةَ عَلیَ السَّمواتِ و الْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَیْنَ أنْ یَحْمِلْنَها و أشْفَقْنَ مِنْها…»[1]

پس از عرض امانت، همگان از جهت خوف از پذیرش آن ناتوان ماندند، چرا که حمل آن تنها سزاوار انسان بود: «وَحَمَلَهَا الاْنسان…»[2]

و این شانه‌های انسان بود که بار امانت را حمل کرد؛ او که ناز پرورده درگاه الهی بود، آن زمانی که به قدرت لایزال الهی از عدم به وجود آمد، طنین قدسی ندا در داد « فَتَبارَکَ اللهُ أَحْسَنَ الخَالِقین»[3]

خلق شده در زیباترین صورت ها: «وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الاْنسانَ فِی أَحْسَنِ تَقْویمٍ»[4]

و جان گرفته از نفخه ملکوتی : «وَ نَفَخَ فِیه مِنْ رُّوحِه»[5]

ملائک صف به صف بر آستانش به حضور آمدند و نور مطلق مهر «إِنّی جاعلٌ فِی الأرْضِ خَلیفه»[6]

بر پیشانی‌اش نهاد، و در محضر آموزگار هستی علم اسماء آموخت: « وَعَلَّمَ ءآدَم الأسْمَاء کُلَّهَا»[7]

و ملائک را برآن اسماء مطلع ساخت؛ و عرشیان و قدسیان به فرمان حضرتش به پیشگاه انسان به سجده افتادند:

«وَ إذْ قُلْنَا لِلْمَلائِکَة اسْجدُوا لآدم…»[8] و کریم او را به کرامت خویش نوازش داد: «وَ لَقَدْ کَرَمْنَا بنی ءَآدم…. »[9]

به پاس این الطاف الهی، آن هنگام که عرض امانت بر خلایق کردند، بار امانت بدوش کشید که «نظر وی بر عرض حق بود نه بر امانت، لذت عرض، ثقل امانت را فراموش گردانید، لاجرم لطف ربانی به زبان عنایت فرمود: « که برداشتن از تو و نگه داشتن از من، چون توبه طوع بار مرا برداشتی من هم از میان همه تو را برداشتم.»[10]

رضای حضرت دوست تنها بر حمل امانت استوار نشد، بلکه امر بر ادای آن به سوی اهلش نمود و خطاب آمد:

«إِنَّ الله یَأْمُرُکُمْ أَنْ تُؤَدُّوا الْأَماناتِ الی أَهلِهَا…»[11]

و آنان که به درجه ایمان کامل رسیده اند و مصلین حقیقی هستند، هم بر حمل امانت و هم بر ادای آن فائق آمدند و لذا به آنان گفته شد:

«قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤمِنُونَ … وَ الذَّینَ هُمْ لِأمانَاتِهِمْ وَ عَهْدِهِمْ راعُونَ».[12]

«إلاَّ الْمُصَلّینَ… وَالَّذینَ هُمْ لأمَانَاتِهِمْ وَعَهْدِهِمْ راعون»[13]

و اما سر نهفته در آیات امانت این است که، حضرت باری- تعالی- سخن از عرضه امانت، ادای امانات و رعایت امانات نموده ولی امانت خاصی را نام نبرده و شاید از همین جاست که گفته‌اند: «امانت مفهومی گسترده و وسیع دارد.» و مفسران و اندیشمندان علوم اسلامی به استناد روایات پیامبر اکرم -صلی الله علیه و آله- و ائمه -علیهم السلام- و صحابه برای مفهوم وسیع امانت مصادیق بیشماری را ذکر کرده‌اند، البته در برخی از وجوه امانت میان مفسران اهل سنت و شیعه اشتراک وجود دارد و در برخی تعابیر همچون- امانت امامت و ولایت- میان مفسران فریقین اختلاف نظر دیده می‌شود، و مادر این پژوهش به بررسی نقاط اشتراک و اختلاف مفسران اهل سنت و شیعه در تفسیر امانت می‌پردازیم.

---

پانویس مقدمه:

[1] – «ما امانت را بر آسمانها و زمین و کوه ها عرضه داشتیم، آنها از حمل آن سربرتافتند و از آن هراسیدند…» احزاب /72

[2] – همان «انسان آنرا حل کرد»

[3] – مومنون/14 «پس بزرگ است خدایی که بهترین آفریدگان است»

[4] – تین /4 «که انسان را در بهترین صورت و نظام آفریدیم»

[5] – سجده/9 ( از روح خویش در وی دمید.)

[6] – بقره /30 «من در روی زمین، جانشینی قرار خواهم داد.»

[7] – بقره /31 «سپس علم اسماء را همگی به آدم آموخت»

[8] – بقره /34 «هنگامی که به فرشتگان گفتیم: برای آدم سجده و خضوع کنید!.»

[9] – اسراء/70 «ما آدمیزادگان را گرامی داشتیم »

[10] – کاشفی ، کمال الدین حسینی، تفسیر مواهب علیه (تفسیرحسینی). ج 3، ص 494.

[11] – نساء/58، «خداوند به شما فرمان می‌دهد که امانت ها را به صاحبانش بدهید!».

[12] – مومنون/8، «مؤمنان رستگار شدند»؛ … و آنها که امانتها و عهد خود را رعایت می‌کنند.»

[13] – معارج/32 «مگر نمازگزاران»، … آنها که با امانتها و عهد خود را رعایت می‌کنند.»

1. کلیات طرح تحقیق:

1-1. بیان مسئله:

در این پژوهش در صدد بررسی مقایسه‌ای مفهوم امانت، در اندیشه‌های مفسران شیعی و اهل سنت می‌باشیم. از آنجا که در عالم، مالکیت همه امور به حضرت باری- تعالی- متعلق است و مالک حقیقی وجود حضرت حق است، و دیگر مالکیت‌ها از قسم مالکیت اعتباری است؛ ما را به این تفکر رهنمون می‌سازد که؛ امانت مفهومی وسیع و فراگیر دارد که مصادیق و نمونه‌های بیشماری را شامل می‌گردد؛ که با بررسی آیات و تفاسیر و روایات، گستردگی مفهوم امانت، روشن می‌شود.

با این توضیح، این پرسش مطرح می‌گردد که در نگاه تفاسیر و روایات، مصادیق امانات الهی چه مواردی هستند؟ و به دنبال آن، پرسش دیگر، به این موضوع می‌پردازد که مفسران شیعی و اهل سنت چه تفاسیری از این موارد ارائه داده‌اند؟

در کدام موارد میان ایشان وفاق و اشتراک وجود دارد؟ و اختلاف رأی آنان در کدام موارد می‌باشد؟

سپس در این تحقیق برآنیم، تا با استخراج تعابیر امانت از تفاسیر و روایات، به بررسی دیدگاه‌ها و نظرات مفسران شیعی و اهل سنت پرداخته و موارد اشتراک و اختلاف نظر ایشان را مشخص نماییم.

ابعاد مختلف مسأله:

مسأله امانت از ابعاد مختلفی قابل بحث است؛ که مروری کوتاه بر این ابعاد خواهیم داشت:

امانت در بعد اخلاقی: صفت «امانتداری» ازامهات اصول اخلاقی است، این اخلاق حسنه از اوصاف انبیاء الهی و ائمه علیهم السلام- و مؤمنان حقیقی می‌باشد و حضرت محمد – صلی الله علیه و آله- قبل از رسیدن به مقام پیامبری در میان اعراب جاهلیت به «محمد امین» معروف بود، که این خصلت«امانتداری» باعث شده بود، مردم در سپردن امانات به سوی پیامبر(ص) بشتابند.

امانت در بعد ادبی: بسیاری از ادبا و شاعران با استناد به برخی از آیات امانت، تعابیر خاصی برای آن قائل شده‌اند:

مولانا در مثنوی امانت را به عشق تعبیر کرده است؛

کرد فضل عشق انسان را فضول
زین فزون جویی ظلوم است و جهول[1]

شیخ اجل سعدی نیز امانت را عشق دانسته است؛

مرا گناه خود است ار ملامت تو برم
که عشق بارگران بود و من ظلوم وجهول[2]

حافظ نیز در اشعار خود به امانت اشاره کرده و آنرا عشق داانسته:

«آسمان بار امانت نتوانست کشید
قرعه کار به نام من دیوانه زدند[3]

فرشته عشق نداند که چیست ای ساقی
بخواه جام و گلابی به خاک آدم ریز[4]

در اشعار «عمان سامانی»[5] نیز مراد از امانت الهی در آیه‌ «إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمانَهَ …» عشق است که به صورت شرابی بر خلایق عرضه شد، و بار امانت عشق را انسان کامل حمل کرد که او در نظر سامانی وجود مقدس حضرت سیدالشهداء – علیه السلام- می‌باشد.

امانت در بعد اجتماعی: یکی از پایه های قوی اجتماع، اقتصاد آن می‌باشد، که تبادلات و روابط اقتصادی در سایه اعتماد و اطمینان متقابل صورت می‌گیرد، و این اعتماد حاصل نمی‌شود مگر در پرتو اصل امانتداری؛ لذا مدیران اقتصادی علاوه بر آگاهی و تخصص باید امین و متعهد باشند.

امانت در بعد فقهی: در تعریف امانت در فقه آمده : «امانت اسم است برای مال مورد ودیعت و یا هر مالی که به واسطه عقد یا قانون به طور امانت در اختیار دیگری باشد.. » که امانات را به 3 دسته تقسیم کرده‌اند: 1- امانات شرعیه 2- امانات معاوضی 3- امانات مالکی که احکام امانت در بابی تحت عنوان احکام ودیعه ذکر شده است.[6]

امانت در بعد حقوقی: در ماده 607 قانون مدنی در تعریف ودیعه – امانت به معنای خاص- آمده:

«ودیعه عقدی است که به موجب آن یک نفر مال خود را به دیگری می‌سپارد، برای آنکه آن را نگهدارد.»

امانت قانونی و امانت قراردادی نیز از اصطلاحات حقوقی می‌باشد.[7]

با توجه به ابعاد مختلف امانت، پژوهش فوق به بررسی امانت در آیات و تفاسیر و روایات می‌پردازد.

2-1- اهمیت مساله

1. ضرورت تبیین و گسترش مطالعات قرآنی در جامعه:

با توجه به ضرورت فوق، بر مساله امانت از دید قرآن متمرکز شده‌ایم.

2. ضرورت انجام مطالعات مقایسه‌ای در حوزه تفسیر قرآن:

با توجه به ضرورت فوق، به بررسی مسأله امانت در تفاسیر شیعی و اهل سنت پرداخته‌ایم.

3-1- سوال های تحقیق:

1. وجه اصلی اختلاف نظر مفسران اهل سنت وشیعه در تفسیر امانت در چیست؟
2. وجه اصلی اشتراک نظر مفسران اهل سنت و شیعه در تفسیر امانت در چیست؟

4-1- فرضیه‌های تحقیق:

1. وجه اصلی اختلاف نظر میان مفسران اهل سنت و شیعی در تفسیر امانت به مساله ولایت و امامت امامان معصوم – علیهم السلام- مربوط می‌شود.
2. در بیشتر موارد میان مفسران اهل سنت و شیعه در تفسیر امانت وفاق نظر وجود دارد.

5-1- حدود مساله:

موضوع پژوهش فوق موارد ذیل را شامل می‌شود:

• بررسی آیات امانت در قرآن کریم.
• این مساله- یعنی بررسی آیات امانت- را از زاویه مفسران شیعی و اهل سنت بیان می‌نمائیم.

[فهرست کامل کتاب‌های مورد استفاده از علمای سنتی وشیعی در فهرست منابع ذکر شده است.]

6-1- محدودیت‌ها:

1. مشکلات مربوط به دسترسی، بر منابع کتابخانه ای (بخصوص نسخ خطی در زمینه مورد بحث)
2. عدم نگارش کتاب‌های مستقلی در این زمینه

7-1- شیوه تحقیق:

این پژوهش به روش توصیفی و کتابخانه‌ای تدوین شده است

کلید واژه ها:

1-7-1- امامت:

«امام» از ریشه «امم» گرفته شده است.

در قاموس برای «امام» چند معنا ذکر شده:

«امام: نسخه اصلی و نوشته‌ای که از آن سواد برگیرند.

امام : به معنای «راه»… که به وسیله آن به مقصد می‌رسند.»[8]

راغب می‌گوید: «امام کسی که به پیشوایی او در قول و فعل اقتدا می‌شود».[9]

ابن فارس از صاحب نظران اهل سنت می‌گوید:

«امام کسی است که به او اقتدا می‌شود و پیشوای مردم در امور قرار می‌گیرد».[10]

علامه طباطبایی در ذیل آیه : «انّی جَاعِلُکَ للنَّاسِ اماماً»[11] آورده:

امام یعنی پیشوا و مقتدا… به طوریکه مردم از کسی که دارای این مقام است تبعیت کنند و گفتار و رفتار خود را تطبیق بر گفتار و رفتار او نمایند… و هر جا نامی از امامت برده شده «هدایت» هم به عنوان تفسیر بدنبال آن ذکر گردیده مثلاً «وَ جعلنا منهم ائمه یهدون بأمرنا…» مقام امامت مقام هدایت مخصوصی است که عبارت از هدایت به امر خدا بوده باشد… اسلام آن شخص هادی است که از نظر جنبه ملکوتی موجودات آنها را رهبری می‌کند و مقام «امامت» یک نوع ولایت بر اعمال مردم است از نظر باطن که توام با هدایت می‌باشد».[12]

فخر رازی از مفسران اهل سنت در تعریف امام ذیل آیه «انّی جَاعِلُکَ للنَّاسِ اماماً» آورده:

«امام کسی است که شایسته است در دین به او اقتدا شود …»[13] و در جای دیگر می‌گوید : «امام کسی است که بر کل امت متصرف است».[14]

2-7-1- امانت

«امانَتْ» واژه‌ای است عربی، که مصدر است و 6 بار در قرآن به کار رفته است.[15]

«امانَتْ» مصدر دو ریشه از واژه «أمن» است؛

ریشه اول:

«أمٍنُ» (آرامش و امنیت یافت) که مضارع این فعل «یُأمُنْ» می‌باشد و مصادر این ریشه عبارتند از:

أمَاناً : زنهاری و بی ترس و بیم

أمَانَهً: راستی و ضد خیانت و نیز زنهاری

أمَنَهً: راستی و سکون و آرامش قلب و بدون ترس و بیم

أمْناً: ضد خوف و بدون بیم و ترس و آرامش نفس و دین وخلق

و اسم فاعل ریشه «امِنَ» : آمِنْ (شخص بدون ترس و بیم و خوف) أمِنْ( زنهار خواهنده) و امین(امانتدار) می‌باشد.[16]

به گفته راغب نیز در «مفردات» «أمن، أمانه، أمان» هر سه مصدر هستند؛ واژه «أمان» گاهی اسم است و برای حالتی که بر انسان در امنیت حاصل می شود به کار می‌رود، و گاهی به چیزی که باعث امنیت می‌شود نیز – أمان- گویند؛ مانند سخن خدای تعالی که فرمود: «و تخونوا اماناتکم»[17]

یعنی به چیزهایی که بر آنها ایمن بودید، خیانت کردید.[18]

ریشه دوم: از ماده «أمن» «أمُن» ( معتمددیگران واقع شدن و امین قرار گرفتن) می‌باشد که مضارع آن «یأمن» و مصدر این ریشه «امانه» و اسم فاعل آن« امین» می‌باشد.[19]

لذا «امانت» مصدر «أَمِنَ و أمُنَ» می‌باشد.

فراهیدی در «العین»[20] و ابن منظور در «لسان العرب»[21] آورده‌اند که:

«أمن» ضد خوف و «أمانت» ضد خیانت است.

«ابن فارس» برای امانت دو معنا متذکر شده است: «امانت دو ریشه نزدیک به هم دارد، یکی از آن دو امانتی است که ضد خیانت است و معنای آن سکون وآرامش قلب می‌باشد و ریشه دوم به معنای تصدیق و باور کردن می‌باشد که هر دو معنی به هم نزدیکند»[22]

در نتیجه واژه امانت که همچون واژه های ایمان و امنیت از یک ریشه یعنی – امن- گرفته‌ شده‌اند، معنای مشترکی را در خود دارند و آن اطمینان و اعتماد می‌باشد، که امانت در این صورت یعنی اعتماد و اطمینان از سالم بودن امانت وعدم خیانت درآن.

در بسیاری از فرهنگ های لغت فارسی و عرب در معنای لغوی «امانت» آمده است؛ امانت یعنی:

1. راستی و درستکاری و صداقت (فرهنگ نفیسی، معین، عمید، آنندراج، منتهی الادب، سیاح)
2. ضد خیانت (نفیسی، آنند راج ، عمید، منتهی الارب ، سیاح)
3. استواری (معین، نفیسی)
4. زنهاری (نفیس، معین، آنندراج ، منتهی الارب، سیاح)
5. بی بیمی (نفیسی، آنندراج ، منتهی الارب)
6. حفاظت و نگهبانی و صیانت (نفیسی)
7. اخلاص ( نفیسی)
8. تدین و دینداری ( نفیسی)
9. ودیعه (عمید، معین)
10. اهل مرد و مال وی و کسانی که آنها را گذاشته و به سفر می‌رود. (نفیسی، آنندراج، منتهی الارب، سیاح)».[23]

تعریف امانت در کلام مفسران

امانت در اصل مصدر است، ولی بسیار می‌شود که آن چیزی که سپرده شده، چه مال، و چه اسرار، و امثال آن نیز امانت می‌گویند.[24] امانت عبارت است از اینکه به وسیله عهد یا وصیت و امثال آن، امنیت حقی از حقوق حفظ شود.[25] امانت – هر چه باشد- به معنای چیز نیست که نزد غیر ودیعه بسپارند، تا او آن را برای سپارنده حفظ کند و سپس به وی برگرداند.»[26]

بروسوی از مفسران اهل سنت در تفسیر «روح البیان» در تعریف امانت آورده:

«بدان، امانت عبارت است از اینکه هنگامی که برای غیر تو برتو حقی واجب شود، پس باید آن حق را به سوی او ادا کنی.»[27]

زحیلی نیز از صاحبنظران اهل سنت می گوید:

«امانت آن چیزی است که شخص بر آن امین قرار داده می‌شود، و در عرف مردم هر چیزی است که آن را به اجازه صاحبش بگیری و شامل تمام حقوقی که بر دوش شخص است می‌شود، خواه حقوق خداوند باشد یا حقوق مردم و یا حقوق خود شخص».[28]

«مراغی » از دیگر مفسران اهل سنت در تعریف امانت دارد که : «امانت چیزی است که حفظ می‌شود تا به صاحبش برگردانده شود»[29]

3-7-1- «أمین»

«أمین» اسم فاعل ریشه «أمن و أمن» می‌باشد.[30] این واژه 13 بار در قرآن به کار رفته است. «امین در لغت یعنی؛ امانتدار و قوی و کسی که بر او اعتماد نمایند و از او ایمن باشند»[31]و هر چه به او بسپارند بدون کسر و نقصان باز دهد و هر چه به او گویند اعاده آن در هیچ جا و هیچ وقت جایز نداند و روا نشمارد.[32]

«دانشمندان ادبیات عرب کلمه «امین» را که صفت مشبهه است به کسی اطلاق می‌کنندکه صفت امانتداری در او ثابت بوده و سالیان سال هرگز از او خیانت دیده نشده باشد.»[33]

امین کسی است که نه چیزی بر مورد امانت بیفزاید و نه چیزی از آن بکاهد.[34]

«به گفته «ابن فارس»، «امین» صفت مشبهه است که گاهی به معنای فاعل و گاهی به معنای مفعول می آید، بنابراین «امین» به معنای «مؤتمن و موتمن»خواهد بود.

فرق مؤتمن و امین این است که موتمن به کسی گفته می‌شود که مورد اعتماد و اطمینان دیگران قرار گیرد، هر چند شخص خائنی باشد، اما امین به کسی گفته می‌ِود که وصف امانت در او ثبوت و استقرار پیدا کرده و واقعاً صلاحیت اعتماد و اطمینان دیگران را داشته باشد، از این رو به کسی که مورد اعتماد و اطمینان است و امانتی را جهت حفظ و نگهداری به وی می‌سپارند، امین گفته می‌شود.»[35]

امین: کسی است که امانت را حفظ می‌کند و آنرا ادا می‌کند.[36]

4-7-1- معنای لغوی خیانت

«خیانت» از ماده «خَوْن» است؛ «خانَ، یخون، خوناً، خیانهً»

«خون» یعنی نقصان در وفاداری.[37]

«خیانت شکستن عهد در چیزیست که آدمی را در آن امین دانسته باشند ولکن این معنا تنها معنای خیانت در عهد و پیمان است، و به گفته «ابن فارس» این ماده دارای یک معنی اصل است، و آن کوتاهی کردن در ادای امانت و وفای به عهده است».[38]

خیانت مقابل امانت است و به معنای منع حق و مخالفت با حق است.[39]

کاربرد خیانت در برابر امانت بدین جهت است که وقتی کسی در امانت خیانت می‌کند نقصانی بر آن وارد می‌سازد و در پیمانی که با دیگری بسته است در خفا می‌کاهد.[40]

«خیانت و نفاق یکی است جز اینکه – خیانت-بیشتر در شکستن پیمان و امانت به کار می‌رود ولی – نفاق- باعتبار خلاف در دین است، سپس این دو معنی در هم تداخل نموده است».[41]

تفلیسی در «وجوه القرآن»[42] برای خیانت پنج وجه قائل است: که یکی از وجوه مربوط به امانت می‌شود:

معصیت 2- خیانت به معنای شکستن عهد 3- خلاف در دین 4- زنا 5- خیانت در معنای خیانت کردن در امانت.

«خیانت به معنای عام عبارتست از نقض هر حقی که قرار داده شده باشد چه در عهد و چه در امانت».[43]

و همچنین «خیانت به معنای نقض امانت و یا بگو نداشتن آن است.»[44]

«خیانت در اصل به معنای خودداری کردن از پرداخت حقی است که انسان پرداختن آن را تعهد کرده و آن ضد امانت است.»[45]

ابوالفتوح رازی آورده که «خیانت در تعاریف منع حقی باشد که ادای آن واجب بود، و او ضد امانت باشد، و اصل ا‌و در لغت نقصان است».[46]

عرفا نیز در اصطلاح خویش در تعریف خیانت آورده اند که:

خیانت عبارت از خروج از مأمورات و ارتکاب منهیات حق است و ورود در حظوظ نفسانی است.[47]

5-7-1- عهد

عهد از ریشه «عَهِدَ» گرفته شده است.

العهد: «حفظ و نگهداشتن چیزی و مراعات نمودن آن که مراعات آن لازم است.»[48]

عهد: «حفظ ونگهداری از چیزی که حفظ و نگهداری آن را ملتزم شده و نیز «عهد» عبارت است از ملتزم شدن و پیمان بستن بر چیزی[49]»

عهد «نگهداری و مراعات پی در پی در شیء .. پس اصل عهد نگهداری و مراعات است و پیمان را از جهت لازم المراعات بودن عهد گفته‌اند.»[50]

دامغانی در «وجوه والنظائر»[51] برای عهد شش معنا آورده است:

1. عهد در معنای «عهد»
2. عهد در معنای میثاق:
3. عهد در معنای امر
4. عهد در معنای سوگند
5. عهد در معنای توحید
6. عهد در معنای وفا به امانت

 تعریف عهد در کلام مفسران:

«عهد برحسب عرف و به اصطلاح به معنای هرچیزی است که انسان با صیغه عهد متلزم شده باشد، مانند نذر و سوگند،[52] و یا مراد به عهد «وصیت و سفارش» است.[53] و ظاهراً مراد به کلمه عهد قراردادهای زبانی و عملی است که انسان با غیر می‌بندد، که فلان عمل را انجام و یا فلان امر را رعایت و حفظ کند، و بدون مجوز آن قرارداد را نقض ننماید، برخی گفته اند: مراد به عهد تنها این نیست، بلکه تمامی قرارهایی است که انسان ملتزم به آن باشد، حتی ایمان بنده خدا به خدا هم عهدی است که او با پروردگارش بسته، و قرار گذاشته آنچه خدا تکلیفش می‌کند اطاعت نماید. پس اگر بنده‌ای یکی از اوامر و یا نواهی خدا را عمل نکند، و خدا را در آن نافرمانی کند، عهد خدا را شکسته است.[54]

برخی معتقدند: عهد و پیمان معنی وسیعی دارد که هم شامل عهدهای خصوصی در میان افراد در رابطه با مسائل اقتصادی و کسب و کار و زناشویی و امثال آن می گردد، و هم شامل عهد و پیمان هایی که در میان ملت ها و حکومت ها برقرار می گردد، و از آن بالاتر شامل پیمان های الهی و رهبران آسمانی نسبت به امت ها و امت ها نسبت به آنها نیز می شود[55].

6-7-1- میثاق

«میثاق» بر وزن مفعال از ماده «وَثَقَ»، در اصل «مِوْثاق» بوده، و او به واسطه کسره ماقبل به یاء بدل شده است؛ و به معنای عهد محکم، پیمان استوار می باشد[56].

لذا واژه «میثاق» از ریشه «وثق» گرفته شده است و به معنای پیمان اکید است، که مصدر نیز به کار می رود به معنای «محکم کردن»[57].

راغب «میثاق»‌ را عهد و پیمانی می داند که با سوگند استوار می شود[58].

میثاق به معنی چیزی است که مایه اطمینان و اعتماد گردد، و معمولاً به پیمانهای مؤکد میثاق گفته می شود.[59] و به معنای بستن و محکم کردن چیزی با طناب و مانند آن است و بعداً به هر کاری که موجب آرامش خاطر می شود گفته شده و از آنجا که عهد و پیمان شبیه گرهی است که میان دو نفر یا دو گروه می خورد و موجب آرامش فکر آنهاست، به آن میثاق می گویند[60].

7-7-1- ودیعه:

«ودیعه» از ریشه «ودع» به معنای «ترک کردن» می باشد و جمع آن «ودایع» است. ودیعه را از این نظر ودیعه می گویند، که باید محل خود را ترک گوید و به دست صاحب اصلی باز گردد. ودیعه اخص از امانت است و برخی در معنای لغوی امانت آن را ودیعه معنا کرده‌اند.[61]

تفاوت میان ودیعه و امانت:

«فرق بین ودیعه و امانت این است که ودیعه نگهداری شیء است به قصد، و امانت چیزی است که بدون قصد به دست می‌آید، مانند آنکه باد لباسی را به درون اتاق افکند، و نیز ودیعت بری از ضمان است اگر موافقت شده باشد، اما امانت بری از آن نیست تا آنگاه که به صاحبش برسانند.»[62]

واژه ودیعه در قرآن ذکر نشده، اما بسیاری در معنای امانت آن را ودیعه معنا کرده‌اند.

 8-7-1- ولایت

«ولایت » از ریشه «ولی» گرفته شده است.

راغب در مفردات ذیل «ولی» آورده:

«ولایت با کسر حرف (و) یاری کردن است ولی ولایت با فتحه حرف (و) سرپرستی است و نیز گفته شده هر دو واژه حقیقتش همان سرپرستی است که کاری را بر عهده بگیرند.»[63]

علامه طباطبایی در تفسیر آیه «انما ولیکم الله و رسوله…»[64] در تعریف ولایت آورده:

حقیقت ولایت عبارتست از بعهده گرفتن کار و منصوب شدن بر آن و (ولی) و (مولی) هر دو استعمال می‌شوند» ولایت عبارتست از یک نحوه قربی که باعث و مجوز نوع خاصی از تصرف و مالک تدبیر می‌شود.»[65]

فخر رازی از صاحب نظران اهل سنت ذیل تفسیر آیه «انما ولیکم الله و رسوله» در تعریف ولی آورده:

«ولی در لغت به معنای ناصر و محب آمده … و همچنین به معنای تصرف چنانکه حضرت رسول (ص) فرموده اند: «زن بدون اذن ولی حق ازدواج ندارد.»[66]

---

پانویس:

[1] – زمانی، کریم، شرح جامع مثنوی معنوی (دفترسوم)، تهران، نشر اطلاعات، 1377، ص 1187

[2] – سعدی، مصلح‌الدین، کلیات سعدی، (نسخه محمد علی فروغی)، به کوشش محمد صدری، تهران، نشر راستین، 1377، ص 511.

[3] – حافظ ، شمس الدین محمد، دیوان حافظ به تصحیح بهاء الدین خرمشاهی، تهران، نشر نیلوفر، 1373، ص 184

[4] – پیشین، ص 266

[5] – سامانی، عمان، گنجینه الاسرار، چهار محال بختیاری، انتشارات عمان سامانی، 1372 ش، صص 12-7

[6] -مختاری، محمدحسین- مرادی،علی‌اصغر،فرهنگ اصطلاحات فقهی، تهران، انجمن قلم ایران،1377،صص30-29

[7] – طاهری، حبیب الله، حقوق مدنی، تهران، انتشارات اسلامی، 1375، ج 4،ص 333

[8] – قرشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، تهران، دارالکتب السلامیه، ج1،ص 76

[9] – راغب‌اصفهانی،مفردات الفاظ قرآن، ترجمه غلامرضا حسینی‌خسروی، تهران، نشرمرتضوی، 1375، ج1،ص 197

[10] – الرّازی، ابی‌الحسین احمدبن‌فارس بن زکریا، معجم مقاییس اللغه، بیروت، منشورات دارالکتب العلمیه، 1420 ق، ج1 ،ص 23

[11] – بقره / 124.

[12] – طباطبائی،سید محمدحسین، ترجمه تفسیر المیزان، نشر بنیاد علمی وفکری علامه طباطبایی، تهران، 1394، ج 1،ص 375-372

[13] – التمیمی البکری الرازی الشافعی، فخرالدین، تفسیر الکبیر (مفاتیح الغیب) بیروت، داراحیاء التراث العربی، ج 4-3 ،ص 39

[14] – پیشین، ج 12-11، ص 27.

[15] – بقره / 283، نساء/58، انفال/27، احزاب/72، مؤمنون/8، معارج/32.

[16] – محقق، محمد باقر، دائره الفرائد در فرهنگ قرآن، تهران، بعثت ، ج 2،ص 842.

[17] – انفال /27

[18] – راغب اصفهانی، مفردات الفاظ قرآن، پیشین، ج1،صص 206-205

[19] – محقق، محمد باقر، پیشین، ج1،صص 206-205

[20] – فراهیدی، خلیل بن احمد، العین، دارالهجره، 1420 هـ.ق، ج8، صص389 ،388

[21] – ابن منظور، ابی الفضل جمال الدین محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، دارالحیاء التراث العربی، ج 13، ص 22.

[22] – رازی، ابی الحسین احمد بن فارس بن زکریا، پیشین، ج1،ص 72.

[23] – (فرهنگ‌های استفاده شده به شرح زیر):

• نفیسی، علی اکبر، فرهنگ نفیسی، ناظم الاطباء، تهران، کتابفروشی خیام، 1343 هـ.ش. ج1،ص 383.
• معین، محمد، فرهنگ فارسی، تهران، امیرکبیر، 1375، ج1،ص 347.
• عمید، حسن، فرهنگ عمید، تهران، امیرکبیر،1375، ج 1،ص 270.
• پادشاه، محمد، فرهنگ جامع فارسی (آنندراج) ، تهران، کتابفروشی خیام، 1363، ج1،ص 418.
• صفی پور، عبدالرحیم ابن‌عبدالکریم، فرهنگ عربی – فارسی ( منتهی الادب فی لغه العرب )، کتابخانه سنایی، ج 2-1،ص 39
• سیاح، احمد، لغت نامه ( فرهنگ سیاح) ، تهران، نشر اسلام، ج1، ص 53

[24] – طباطبائی، محمدحسین، ترجمه تفسیر المیزان ( به قلم سید محمد باقر موسوی همدانی) ، نشر بنیاد علمی وفکری علامه طباطبایی ، 1363، ج 15، ص 13

[25] -پیشین، ج9،ص82

[26] – پیشین، ج16،ص 545

[27] – حق بروسوی، اسماعیل، روح البیان، تهران، مکتبه الجعفری التبریزی، ج2،ص 227.

[28] – الزحیلی، وهبه، تفسیر المنیر (در عقیده و احکام و برنامه زندگی) ، ترجمه عبدالله خاموشی هروی، نشر شیخ الاسلام، 1382، ج 5-6، ص 121

[29] – مراغی، مصطفی، تفسیر مراغی، دارالفکر، ج2،ص 69

[30] – محقق، محمد باقر، پیشین ، ج2، صص 843-842

[31] – پیشین، ج2،ص 842

[32] – نفیسی ، علی اکبر، پیشین، ج 1،ص 383

[33] – رشید پور، عبدالمجید، تربیت از دیدگاه وحی، قم، مؤسسه دین و دانش، 1364، ص 160

[34] – جوادی آملی، عبدالله، تفسیر موضوعی قرآن، قم، نشراسراء، 1376 ش، ج 8، ص 193

[35] – جوادی آملی، عبدالله ، ادب فنای مقربان، قم، اسراء، 1382، ج 1،ص 298

[36] – مراغی، مصطفی، تفسیر مراغی، ج 2-ص 69.

[37] – رازی ، ابی الحسین احمد بن فارس بن زکریا، پیشین، ج1،ص 385.

[38] – قریب، محمد، تبیین اللغات تبیان الآیات (فرهنگ لغات قرآن)، تهران، بنیاد، 1366، ج1،ص 409.

[39] – قرشی، علی اکبر، قاموس قرآن، ج 2-1، ص 314.

[40] – بی آزار شیرازی، عبدالکریم، حجتی، محمدباقر، تأویل قرآن به قرآن (تفسیر کاشف)، نشر فرهنگ اسلامی، تهران، 1372ش، ج 5، ص 101..

[41] -راغب اصفهانی، پیشین، ج 1، ص 651.

[42] – تفلیس، ابوالفضل خبیش بن ابراهیم، وجوه قرآن، ترجمه مهدی محقق، تهران، بنیاد، ص 93.

[43] – طباطبایی ، محمد حسین، پیشین، ج9، ص 172.

[44] – پیشین، ج9، ص 82.

[45] – مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج7، ص 136.

[46] – خزاعی نیشابوری، حسین بن علی، روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، مشهد، بنیاد پژوهش‌های اسلامی، 1366، ج9،ص 99

[47] – سجادی، سید جعفر، فرهنگ معارف اسلامی، تهران، 1362، ج2،ص 379.

[48] – راغب اصفهانی، پیشین، ج2، ص 660.

[49] – قریب، محمد، پیشین، ج2-ص 157.

[50] – قرشی، علی اکبر، پیشین، ج5-ص 59.

[51] – دامغانی، حسین بن محمد، وجوه والنظائر، قاهره، نشر وزارت اوقاف، ج2،صص 79-78

[52] – طباطبائی، محمد حسین، پیشین، ج 15، ص 13.

[53] – پیشین، ج 14،ص 333

[54] – پیشین ، ج 20،ص 145.

[55] – مکارم شیرازی، ناصر، پیشین، ج 12، صص 111-110.

[56] – قریب،‌ محمد، پیشین، ج 2، ص 674.

[57] – قرشی، علی اکبر، پیشین، ج 5، ص 181.

[58] – راغب اصفهانی، پیشین، ج 3، ص 417.

[59] – مکارم شیرازی، ناصر، پیشین، ج 2، ص 486.

[60] – پیشین، ج 4، ص 298.

[61] – شریعتمداری، جعفر، شرح وتفسیر لغات قرآن براساس تفسیر نمونه، آستان قدس رضوی،‌1377، ج4،ص 640

[62] – نوربخش، جواد، فرهنگ اصطلاحات تصوف، یلدا قلم، 1379، ج6،ص 32

[63] – راغب اصفهانی، مفردات الفاظ قرآن، ج3،ص 489

[64] – مائده /55

[65] – طباطبائی ، محمد حسین، ترجمه تفسیر المیزان، ج 6،صص 15-13

[66] – التمیمی الکبری الرازی، فخرالدین، پیشین، ج 12-11، ص 26

• مقدمه – 6
• کلیات طرح تحقیق – 9
• 1 بیان مسأله – 10
• 1 اهمیت مسأله – 12
• 1 سوأل تحقیق – 12
• 1 فرضیه – 13
• 1 حدود مسأله – 13
• 1 محدودیت مسأله – 13
• 1 کلید واژه ها – 14
• 7. 1 امامت – 15
• 7. 1 امانت – 16
• 7. 1 امین – 19
• 7. 1 خیانت – 20
• 7. 1 عهد – 22
• 7. 1 میثاق – 23
• 7. 1 ودیعه – 24
• 7. 1 ولایت – 25

فصل اول : کلیاتی در زمینه آیات امانت در قرآن

• 2 آیه عرض امانت – 29
• 1. 2 معنای عرض امانت – 30
• 1. 2 معنای اباء و امتناع از پذیرش امانت – 34
• 1. 2 معنای حمل امانت – 34
• 1. 2 مراد از انسان حامل امانت کیست؟ – 35
• 1. 2 معنای ظلوم وجهول – 36
• 1. 2 نتیجه قبول امانت – 39
• 2 آیه امانات – 40
• 2 مراد از اهل امانات چه کسانی هستند؟! – 40
• 2. 2 شأن نزول مشهور آیه – 41
• 2. 2 مقدم نمودن اداء امانات بر عدالت – 42
• 2. 2 مفهوم عام امانات – 42
• 2. 2 اقسام امانات – 44
• 2. 2 مخاطب در آیه چه کسانی هستند؟! – 46
• 2 آیه منع از خیانت درا مانات – 50
• 2 امانتداران – 51
• 4. 2 پیامبران امین – 51
• 4. 2 فرشته‌ امین – 53
• 4. 2 کارگزاران امین – 53
• 4. 2 مؤمنان و نمازگزاران امانتدار – 55

فصل دوم : بررسی مقایسه‌ای دیدگاه‌های مفسران شیعی و اهل سنت در تفسیر امانت

• 3 اتصاف به اسماء حسنی – 58
• 3 اختیار و اراده – 58
• 3 استعداد – 59
• 3 اسرار – 59
• 3 اصل ادای امانت – 61
• 3 اعضاء و جوارح – 62
• 3 اوامر و نواهی – 65
• 3 اهل و خانواده – 67
• 3 ایمان – 68
• 3 اوصاف پیامبر آخر الزمان – صلوات الله علیه و آله – 69
• 3 تسلیم در برابر پیامبر – صلی الله علیه و آله و سلم- – 70
• 3 تسلیم اسماء – 71
• 3 تعهد و قبول مسئولیت – 71
• 3 تکلیف – 72
• 3 توحید – 77
• 3 حدود و شرع – 78
• 3 دلائل خداشناسی – 78
• 3 دلایل و عجایب صنع – 79
• 3 دین و شریعت – 80
• 3 روح – 82
• 3 زن – 83
• 3 شغل و منصب – 84
• 3 طاعت – 84
• 3 عقل – 87
• 3 علم – 89
• 3 عهد و پیمان – 91
• 3 فرایض – 91
• 3 فیض الهی – 93
• 3 قرآن – 94
• 3 لا اله الا الله – 95
• 3 لطیفه سیال انسانی – 96
• 3 محبت و عشق – 96
• 3 معرفت – 97
• 3 نماز، روزه غسل حج، جهاد، زکات – 98
• 3 وجود و هستی – 101
• 3 ودایع و امانات مردم – 102
• 3 وظایف و واجبات دین – 104
• 3 وفاء به عهود – 105
• 3 ولایت الهیه، امامت و ولایت ائمه – علیهم السلام – 106

فصل سوم : اهمیت امانتداری در روایات و احادیث

• 4 رعایت اصل ادای امانت تحت هر شرایطی – 124
• 4 رابطه میان امانت و ایمان – 128
• 4 آثار امانتداری – 129
• 4 آثار بی توجهی به ادای امانت – 135
• 4 امانتداری میزانی برای سنجش افراد – 136

فصل چهارم: نتیجه گیری – 139

برای مشاهده لیست منابع پروژه، اینجا کلیک کنید. (فایل با فرمت docx)