تحلیل دیدگاه های جامعه شناسی انقلاب و رابطه آن با انقلاب اسلامی

شاید بتوان انقلاب اسلامی را بزرگترین تحول تاریخی دانست که از ظهور اسلام درایران به وقوع پیوسته است و اگر دقت کنیم تغییرات بنیادی بسیاری در ساختارهای اجتماعی ایران در نتیجه انقلاب اتفاق افتاده است که حتی آثار آن در جهان نیز قابل درک است. از آنجائیکه بنده مربی درس جامعه شناسی در مقطع دبیرستان و پیش دانشگاهی می باشم و مخصوصاً قسمت آخر کتاب نظام اجتماعی پیش دانشگاهی مربوط به نتایج صدور انقلاب می باشد برخود لازم دانستم تا حداقل در حد دبیرستان ابعاد و ریشه های نظری انقلاب اسلامی را از منظر جامعه شناسانی که در حیطه انقلاب بحث های مختلفی دارند تحقیق و بررسی کنیم.

همچنین ایجاد ارتباط و تعامل بین نسل انقلاب و نسل سوم که انقلاب را شاید فقط از واژه های الفبایی کتاب و دریچه شیشه ای تلویزیون دیده باشند باعث شد تا این مطالب را از منابع مختلف جمع آوری کرده تا در صورت لزوم به پرسشهای آنها توانایی پاسخگویی داشته باشم. امیدوارم بتوانم با این چکیده اندک قسمت کوچکی از زحمات شهدا و امام شهدا را جبران کرده باشم.

همتم بدرقه راه کن ای طایر قدس
که دراز است ره مقصد و من نوسفرم

در تبیین علل انقلاب اسلامی ایران برخی براساس نظریه های انقلاب و  برخی در اثر برداشت های علم خویش به بررسی پرداخته اند. اما این بررسی ها را می توان بر اساس یافته های علمی دسته بندی کرد. دقت در آثار انقلاب نشان می دهد هر اثر به یک یا تعدادی یا همه عوامل فرهنگی جامعه شناختی اقتصادی و روانی سیاسی تأکید کرده است. در این مقاله نظریات چند تن از بزرگان جامعه شناسی را در مورد علل و عوامل انقلاب مطرح می کنیم.

الف) تاکید بر عوامل اقتصادی و اجتماعی

 (تدا اسکاچپول) وی در کتابی تحت عنوان دولتها و انقلاب های اجتماعی ضمن رد ادعای ارادی بودن انقلاب وقوع انقلاب را از پیش تعیین شده می داند و آن را براساس عوامل ساختاری تحلیل می کند. زیرا وی به نوعی یکی از اصحاب مکتب مارکسیسم ساختاری و تحت تأثیر آنها می باشد. وی نقش انقلابیون را در جریان انقلاب نفی کرده و معتقد است که انقلاب ها ساخته نشده بلکه بوجود می آیند. این تحلیل کلی وی از انقلاب می باشد اما ایشان مقاله ای در سال 1982 تحت عنوان «دولت رانتی و اسلام شیعی» در انقلاب ایران نوشته که کاملاً درآن به وضوح به نقش اراده و  آگاهی و رهبر در انقلاب ایران واقف است.

و نظریه ساختاری خود را در مورد انقلاب ایران نقض کرده و تنها انقلاب آگاهانه را انقلاب ایران می داند ضمن اینکه نقش عوامل ساختاری را در ایجاد انقلاب اسلامی نفی نمی کند. عواملی مانند صنعتی شدن، مهاجرت، اصلاحات ارزی، عدم دخالت روحانیون در فعالیتهای مختلف جالب است که وی نقش مساجد را و مخصوصاً شکل فرهنگی تاریخ تشیع و حضرت امام حسین را در جریان انقلاب موثر می داند. نقطه ضعف نظریه اسکاچپول در مورد انقلاب عدم اشاره وی به نقش رژیم پهلوی و آمریکا در این مقاله می باشد که به نوعی یک دترمینیسم پنهان در آن دیده می شود.

ب)عوامل روانشناسی فردی و اجتماعی انقلاب اسلامی

ماروین زونیس کتاب وی در تحلیل انقلاب که با محوریت نقش شاه و تصمیمات او نوشته شده کتاب «شکست شاهانه» می باشد وی در این کتاب به بررسی شخصیت شاه از جنبه های روانی و اجتماعی پرداخته و خلقیات وی و اعضای خانواده اش را به عنوان عامل اصلی انقلاب مطرح می کند. وی حتی نحوه تربیت شاه در خانواده را که موجب شده فردی مردد و فاقد اعتماد به نفس باشد را در جریان انقلاب موثر می داند. سپس زونیس از وجود عواملی نام می برد که به شاه قدرت اعتماد به نفس می داند. و در نبود آنها شاه به معضل اساسی فکری دچار شده و همه اینها را عامل انقلاب می داند. این عوامل عبارتند از:

1. ارنست پرون که دوران کودکی وی باشاه سپری شده و مشاور او بوده است
2. اسدالله علم که شاه از همه بیشتر به او اعتماد داشت و در جریان قیام پانزده خرداد با سرکوبی آن بزرگترین خدمت را به شاه کرد.
3. اشرف خواهر دوقلوی شاه که یکی از بازیگران اصلی صحنه سیاسی ایران که ملقب به پلنگ سیاه می باشد و مردم فوق العاده نسبت به او حساس بودند.
4. جالب است که زونیس حمایت الهی را یکی از عوامل اعتماد به نفس شاه می داند و این نشان می دهد که مطالعات وی در جریان انقلاب ضعف دارد زیرا وی به اقدامات ضد مذهبی شاه اصلاً‌توجه نکرده است.
5. آمریکا شاه که خود را عامل آمریکا می داند و رؤسای جمهوری امریکا برای وی چهره ای پدر مانند بوده که جایگزین پدر او شده اند ضعف نظریات زونیس در عدم توجه وی به خصوصیات و ویژگی ها و اقدامات انقلابیون می باشد.

ج) عوامل مذهبی و سنتی

بنوعزیزی یکی از تحلیل های جالب و به عقیده من تا حدی واقع بینانه تحلیل عزیزی از انقلاب ایران می باشد وی که از نظریه پردازان مکتب نوسازی جدید در توسعه است اهمیت زیادی را برای نقش سنت در جریان توسعه قائل بوده و معتقد است که این عامل برخلاف تصور می تواند به عنوان عامل توسعه باشد تا مانع توسعه.

درهمین زمینه بررسی تجدید حیات جنبش های سنت گرا را آغاز کرده و انقلاب ایران را به عنوان یکی از برجسته ترین طغیانهای تجدید حیات اسلامی مورد بررسی قرار داده است وی تصور غربی ها را از افراطی و واپس گرا بودن انقلاب ایران اظهار نظری یکطرفه می داند و درهمین زمینه مواردی چند را مطرح می کند.

نخست تغییر و تحولات ساختاری که به نفع عوامل غرب زده و طبقات بالای شهری انجام می شود و موجب نارضایتی مردم می شود.

دوم در نتیجه این تحولات نوسازی یک شکاف عمیق فرهنگی میان نخبگان و تحصیل کرده غربی و دهقانان تهیدست را بررسی می کند.

سوم اینکه وی به سرشت منحصر به فرد مذهب شیعه در پیشبرد انقلاب معتقد بوده و عقیده دارد که مذهب شیعه هیچگاه قابلیت ذاتی مبارزه طلبی خود را از دست نداده است. حتی وی به وعده مسیحایی تحقق یک نظام عادلانه اجتماعی و بازگشت یک امام غایب در این مکتب اشاره کرده و در پایان این قسمت به نقش علمای شیعه به عنوان نخبگان سیاسی و فرهنگی نیز نظر دارد.

چهارم وی معتقد به یک انقلاب اجتماعی است که از ائتلاف گروههای اجتماعی و ایدئولوژی های سیاسی شکل گرفته و در همین جا اشاره می کند به علت انعطاف پذیری  اسلام با منافع و خواسته های تمام گروهها انطباق دارد. البته انتقاداتی به نظریه وی وارد است ازجمله اینکه به نقش کاریزمای رهبری در جریان انقلاب و عوامل روانی مخصوصاً‌ شخص شاه کمتر اشاره کرده است.

• مقدمه
• الف) تاکید بر عوامل اقتصادی و اجتماعی
• ب) عوامل روانشناسی فردی و اجتماعی انقلاب اسلامی
• ج) عوامل مذهبی و سنتی
• بررسی عوامل تاریخی و معنویت گرایی
• نظریه های انقلاب و انقلاب اسلامی
• الف) نظریه ماکسی
• ب) نظریه های کارکردگرایی چالمرز جانسون
• نتیجه گیری
• منابع و مآخذ

منابع و مآخذ

1. انقلاب اسلامی و چرایی و چگونگی رخداد آن جمعی از نویسندگان –تهران – نشر معارف
2. مقدمه ای بر انقلاب اسلامی- صادق زیبا کلام- تهران- نشر روزنه
3. انقلاب اسلامی از دیدگاه محققان شوروی –لقمان بایماتوف –تهران – انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی
4. نظریه های جامعه شناسی در دوران معاصر جرج ریتزر – تهران – انتشارات اعلمی
5. تغییر اجتماعی و توسعه الوین سوی
6. نظریه های انقلاب و انقلاب اسلامی در حدیث انقلاب دکتر مصطفی ملکوتیان
7. ایرانیان چه رویایی در سر دارند – میشل فوکو- ترجمه حسین معصومی همدانی-
8. شکست شاهانه –ماروین زونیس –ترجمه عباس مخبر