کنسرسیوم‌های آیفل (EIFL) و کنسیران نقش آن در تامین بهینه منابع الکترونیکی

این مقاله به معرفی برخی از کنسرسیوم‌های داخلی و خارجی کتابخانه‌ها از جمله «کنسیران» و «آیفل» و نقش آنها در تامین بهینه منابع الکترونیکی برای کتابخانه‌ها می‌پردازد. و اینکه با سازماندهی کتابخانه‌های کشور و مدیریت واحد آنها می‌توان در کمترین زمان ممکن و با صرف کمترین هزینه‌ و طی سهل‌ترین مسیر ممکن، از بهترین منابع الکترونیکی بهره‌مند شد.

کلید واژه‌ها:

کتابخانه‌ها، کنسرسیوم، کنسیران، آیفل، ناشر، کارگزار، منابع الکترونیکی.

مقدمه:

امروزه منابع الکترونیکی و دسترسی به آنها یکی از مهمتر‌ین نیازهای کتابخانه‌ها و مراکز فرهنگی به شمار می‌رود که دستیابی آسان و استفاده بهینه از آن نیاز به دانش و مدیریت خاصی دارد.

با توجه به گستردگی دانش و علوم و فنون بشری، جایگزینی دسترسی آسان به منابع مورد نیاز به جای مالکیت منابع و تهیه تمامی‌ آنها، از اولویت بیشتری برخوردار بوده و بهترین طریقه نشر و اشاعه فرهنگ و دانش در مراکز اطلاع‌رسانی به ویژه کتابخانه‌ها می‌باشد. قیمت بسیار گران منابع از یک طرف و بودجه کم کتابخانه‌ها برای خرید آنها از طرف دیگر، عامل گرد هم آمدن نمایندگان کتابخانه‌های کشورهای مختلف و تشکیل کنسرسیوم‌های مختلف داخلی و خارجی شد. تشکیل این کنسرسیوم‌ها راهگشای بسیاری از مشکلات بوده است. چرا که با صرف هزینه و وقت کمتر، منابع مختلف و متنوع‌تری تأمین شده و در اختیار پژوهشگران و محققان قرار می‌گیرد و کاربران نیز با دریافت آموزشهای لازم به شبکه بانکهای اطلاعاتی مختلف متصل می‌شوند.

کنسرسیوم خارجی «آیفل»:

از جمله کنسرسیوم‌های بین‌المللی، آیفل (EIFL)[1] می‌باشد که به عنوان نماینده کتابخانه‌های کشورهای گوناگون با دارا بودن اهداف غیرتجاری برای دریافت منابع بیشتر با قیمت مناسبتر با ناشران منابع دیجیتالی و یا کارگزاران آنها وارد مذاکره می‌شود. و وظیفه اصلی آن، زمینه سازی برای تجارت نشریات و محصولات الکترونیکی از طریق مذاکره با ناشر و کارگزار می‌باشد.

این سازمان غیرانتفاعی (NGO) که در هلند به ثبت رسیده، از ائتلاف کتابخانه‌های پنجاه کشور در حال توسعه جهان که موانع زیادی برای دسترسی به اطلاعات دارند از جمله کشورهای جهموری شوروی، آسیای جنوب شرقی، خاورمیانه و … تشکیل شده و فعالیت‌های اجتماعی و غیرتجاری خود را از سال 1999 آغاز کرد.

مراکز دانشگاهی در این کشورها خواهان ایجاد راهی برای کسب اطلاعات علمی و پژوهشی از سراسر دنیا بودند. اما هزینه بالای اشتراک منابع الکترونیکی و اطلاعات محدود در مورد چگونگی استفاده از این منابع نسبت به منابع کاغذی، مانع از تملک نشریات و منابع فراوان دانشگاهی گردید. آیفل در راستای حمایت از این کشورها و کتابخانه‌های آنها جهت استفاده بهینه از منابع الکترونیکی وارد عمل شد.

یکی از روشهای افزایش قدرت خرید استفاده‌کنندگان از منابع، کاهش قیمت خرید برای مصرف‌کننده از طریق دریافت تخفیف هزینه اشتراک بوده است. که این کار برای کشورهای عضو آیفل که عمدتاً کشورهای فقیر یا در حال توسعه بودند از طریق برگزاری مناقصاتی در مورد مجلات و نشریات الکترونیکی برای ناشران و کارگزاران صورت گرفت.

از بین صاحبان اطلاعات، ناشران (Publishers)، انعطاف‌پذیری بیشتری نسبت به ارائه تخفیف از خود نشان دادند. ولی کارگزارها (Agregators)، شرکت‌هائی تجاری بوده که اطلاعات و منابع را از چندین ناشر گرفته و هزینه‌ای را به آنها پرداخت کرده و خودشان این اطلاعات را به دیگران می‌فروختند و از آنجائی که فلسفه وجودی‌شان صرفاً تأمین منابع مالی بوده به دلیل انعقاد صدها قرارداد دیگر، در صورت عدم تخفیف به یک خریدار، چیزی را از دست نمی‌دادند لذا در مورد ارائه تخفیف انعطاف‌پذیری چندانی نداشتند. از جمله این کارگزاران، الزوییر (Elsevier)، پروکواست (Proquest)، ابسکو (Ebsco) و … می‌باشند که از کارگزاران مهم جهان به شمار می‌روند. در مقابل اینها یکسری شرکت‌های غیرتجاری نیز وجود داشته که درصدد گسترش و توسعه اطلاعات بوده و اطلاعات را به صورت مجانی در اختیار دیگران قرار می‌دادند. از جمله دانشگاه کمبریج یا موسسه فیزیک آمریکا (American Institute of physics) که به فکر کسب درآمد نبوده بلکه درصدد ارائه خدمات می‌باشند. که اینها رویکرد خوبی دارند ولی صحبت و مذاکره با آنها بسیار به طول می‌انجامد.

عملکرد آیفل:

تاکنون از طریق برگزاری مناقصات، آیفل توانسته است بسیاری از منابع دیجیتال و ژورنالها و DVD-ROM, CD-ROM را با تخفیف قابل توجهی برای کتابخانه‌های مختلف تهیه کرده و همچنین موافقت برخی از ناشران جهت اشتراک صرفاً منابع الکترونیکی (و نه کاغذی) را جلب نماید.

و از آنجائی که آیفل نماینده چندین کشور می‌باشد لذا تخفیف‌هائی که توسط آن گرفته می‌شود هرگز با تخفیفهای اخذ شده توسط هر کشور به طور جداگانه قابل مقایسه نمی‌باشد. لذا هر چقدر تعداد کشورهای عضو بیشتر باشد میزان تخفیف دریافت شده بیشتر و قیمت منابع اطلاعاتی پائین‌تر خواهد آمد.

برای ایجاد اطمینان دو جانبه از عملکرد و تعهدات کتابخانه‌های کشورهای مختلف از یک طرف و ناشران و کارگزاران آنها از طرف دیگر، بین آنها قراردادی امضا می‌شود. این قرارداد و سند، بیست الی سی صفحه بوده که توسط وکلا نوشته شده و پیچیدگی خاصی داشته که درک آن برای همگان میسر نمی‌باشد مثلاً‌ گاهی تصور می‌شود که از سوی ناشرین، تخفیفی در نظر گرفته شده در حالیکه واقعیت چنین نبوده است. لذا قبل از امضاء، حتماً باید به رؤیت وکلای حقوقی برسد و بعد توسط افراد صلاحیت‌دار امضاء شود که البته آیفل به نمایندگی از کشورهای عضو (خریداران) این کار را انجام می‌دهد و دیگر نیازی به ارزیابی حقوقی توسط آنها نمی‌باشد.

هر کدام از ناشرین و آیفل دارای یک مدل جواز می‌باشند و ارائه جواز از سوی ناشرین به معنی پذیرش اجباری آن از طرف آیفل نیست. آیفل می‌تواند در قرارداد پیشنهادی خودش، شرایط مختلفی را در نظر بگیرد از جمله قیمت، وقت، شرایط و … که گاهی اوقات، سایر شرایط از قیمت هم مهمتر خواهند بود. چرا که قرارداد بعد از پذیرش طرفین و امضای آن، تا انقضای مدت مزبور قابل تغییر نبوده و هرگونه تغییری از جانب خریدار مستلزم پرداخت هزینه مجدد خواهد بود. و معمولاً آیفل با ارائه جواز پیشنهادی خود، بهترین شرایط ممکن را برای کشورهای عضو در نظر می‌گیرد و ناشرینی که خواهان بستن قرارداد باشند، ناچار به پذیرش این شرایط هستند. و اگر مواردی از آن را نپذیرند، آیفل با آنها وارد مذاکره می‌شود.

در فاصله زمانی تا انتهای مدت قرارداد، قیمت ارائه شده ثابت بوده و هر کشور جدیدی می‌تواند در این مدت بدون انعقاد قرارداد جدیدی به عضویت آیفل در آمده و از خدمات آن بهره‌مند شده و به منابع مورد نیاز دسترسی یابد. قیمت و هزینه اشتراک دریافتی نیز در این فاصله زمانی ثابت خواهد بود. قبل از انعقاد قرارداد بین آیفل و ناشران، محتوای آن از جهات مختلف مورد بررسی و کارشناسی دقیق وکلا قرار می‌گیرد. از جمله این موارد:

• یکسری از مفاهیم اولیه از جمله مفهوم سازمان، کاربر، کاربر مجاز، نحوه دسترسی به منابع

همه این مفاهیم باید به وضوح روشن شود چرا که هیچیک از ناشران به تمامی کاربران حق استفاده مطلق را نمی‌دهند. مثلاً باید مشخص شود که اگر کتابخانه‌ای دارای حق اشتراک بود می‌تواند مقاله مورد نظر را از طریق کامپیوتر آن مرکز در اختیار کاربر دیگری که از مرکز دیگری آمده قرار دهد یا خیر؟

• محدودیت‌ها
• زمان پرداخت مبلغ. چرا که بیشتر ناشران تمایل دارند که پول را ابتدائاً دریافت کنند.
• انقضای مدت جواز
• تقاضای دسترسی دائمی

که باید مشخص شود که کاربران، مجاز به استفاده از CD- ROM یا DVD-ROM هستند یا از طریق سرور (Server) امکان دسترسی دائمی فراهم می‌شود.

• قیمت نهائی (Licence fee)

باید مشخص شود که قیمت نهائی چقدر است. تا بعداً چیزی به عنوان مالیات اخذ نشود.

• تعهدات دارنده جواز (Licence Undertaking)

آیفل در صدد امضای قراردادی برمی‌آید که کمترین تعهد را برای کاربر به دنبال داشته باشد و با نقض یکی ازکاربران، سایرین محروم نشوند.

• غرامتها (Warranties)

با پذیرش این بند از طرف ناشر، آیفل اطمینان می‌کند که طرف اصلی قرارداد، ناشر است و فرد دیگری نمی‌تواند در آینده ادعای حقوق بنماید. به عبارتی ناشر ضمانت می‌دهد که تمام حقوق لازم برای انجام این کار و ارائه جواز را دارا می‌باشد و در صورت اعتراض صاحب اثر، آیفلا و خریداران مسئول نخواهند بود.

• قوانین حاکم

طبق مدل پیشنهادی آیفل، در صورت بروز اختلاف، مرجع حل اختلاف، دادگاه و قوانین آن کشورنخواهد بود بلکه بر طبق قوانین امضاء شده عمل می‌شود.

• در صورت نقض قرارداد به دلیل بروز جنگ، زمین لرزه و سیل و … هیچیک از طرفین، مسئول نبوده و ملزم به پرداخت پول نخواهند بود.
• قراداد باید قابلیت پذیرش اعضای الحاقی را داشته باشد.
• ناشر حق تحمیل فروش منابع کاغذی را در کنار منابع دیجیتال و الکترونیکی را نداشته باشد.
• امکان نگهداری منبع بر روی سرور (Server) به منظور استفاده‌های مجدد دانشجویان در زمانهای دیگر فراهم شود.
• وجود مجوزهای فرعی و جانبی (Sub Licence)

که با امضای این بند و با استناد به آن در صورت نقص قرارداد توسط یکی از اعضاء، ناشر حق قطع اشتراک و دسترسی به منبع را نسبت به سایرین نخواهد داشت و از این طریق هر عضو به طور فردی مسئولیت می‌پذیرد.

به دلیل حساسیت این قرارداد و عواقب آن، بجای آنکه هر کتابخانه به تنهائی با ناشر وارد مذاکره شود،‌ این کار توسط آیفل انجام شده وبعد از تأیید نهائی، کتابخانه‌های مختلف به آن ملحق می‌شوند و لذا هر کتابخانه نیاز به انعقاد قرارداد به طور جداگانه نخواهد داشت.

از جمله ناشران و کارگزارانی که آیفل با آنها وارد مذاکره شده است و با بسیاری از آنها برای دریافت منابع مختلف اعم از نشریه، database، … قرارداد بسته است عبارتند از:

BioOne, Cup, Integrum Techno, proquest, Iop, Oxford university press, Thomson Gale, APS, Aio, Ebsco publishing, High wire press.

از جمله فعالیت‌های دیگر آیفل، برقراری کنسرسیوم‌های مختلف در کشورهای مختلف می‌باشد از جمله: چین، غنا، تونس، نروژ، آلمان، هلند، اوگاندا، مالی، دانمارک، سنگال، ایران، اوگاندا، قرقیزستان، ازبکستان، قزاقستان، آذربایجان، ارمنستان، تاجیکستان، صربستان، زامبیا، نیجریه، روسیه، بلاروس، بوسنی و هرزگوین، کرواسی، مصر، استونی، گرجستان، اردن، لبنان، لیتوانی، مولداوی، موزامبیک، آفریقای جنوبی، مقدونیه، آلبانی، بلغارستان، فلسطین، اسلواکی، سودان، سوریه، اوکراین، زیمبابوه، ترکیه، …

که در این کنسرسیوم‌ها با برقراری کارگاه‌های آموزشی، اطلاعات لازم در زمینه‌های مختلف به اعضای آیفل داده شده است. از جمله اطلاعاتی در مورد تشکیل کنسرسیوم و جواز آن، کتابخانه‌ها و عملکرد مراکز اطلاعاتی، کتابخانه‌های دیجیتالی، کنسرسیوم و مدیریت کتابخانه‌های دانشگاهی، اینترنت و کتابخانه‌ها، بررسی وضعیت کتابخانه‌های کشورهای آسیای مرکزی، Open access، کپی‌رایت و …

در اکثر این کنسرسیوم‌ها، کتابخانه‌های مختلف اعم از کتابخانه‌های عمومی، کتابخانه‌های‌ ملی، کتابخانه‌های مؤسسات پژوهشی، کتابخانه‌های دانشگاهی و کتابخانه‌های NGO شرکت داشته‌اند. البته مدیریت کنسرسیوم‌ها در کشورهای عضو یا تعیین اعضای آن یا اعطای کمک مالی بر عهده آیفل نمی‌باشد.

[1] – Electronic Information For Libraries