حقوق کودک در قرآن و سنت

مقدمه:

پروردگارا سپاس و ستایش ترا است که با قلم قدرت، جامعه بشری را به زیور علم و دانش آراستی و انسانیت را در زیر لوای فرهنگ و معارف، تعالی بخشیدی.

درود بی پایان و تحیّات پیوسته بر رسول و فرستاده گرامی تو حضرت محمد بن عبدا… (ص) و خاندان ارجمندش که سراسر عمر، مساعی خود را جهت تعلیم و ارشاد جوامع بشری- بدون هیچ وقفه- مصروف داشتند و آنی از روشنگری و ایجاد بینش دینی باز نماندند.

بی تردید خلقت همة موجودات جهان آفرینش، بر مبنای تغییر و تحول نهاده[1] شده است. انسان نیز در تمام دوران زندگی خود، دستخوش تغییرات مداوم است.

نطفه ← جنین ← نوزاد ← کودک ← نوجوان ← جوان بزرگسال و پیر، که هر یک از این مراحل متأثر از مرحلة قبل و مؤثر در مرحله بعد است. در کلام الهی بر این مطلب اشاره شده است.[2] انسان بیشتر عادات زندگی خود را در دوران کودکی کسب می کند و تقریباً در این مرحله که کیفیت سازگاری با محیط را فرا می گیرد تا آنجا که تمام مکاتب روان شناسی در این باره توافق دارند که دوران شیر خوارگی و کودکی، در تعیین و شکل دادن رفتار و رشد، منش آینده دارای اهمیت فوق العاده ای است.

توجه به کودک و عالم کودکی، آن چنان در قرن معاصر فزونی یافته است که برخی از مربیان بزرگ پیشگویی کرده اند که این قرن «قرن کودک» خواهد بود.

نیمه دوم قرن بیستم را می توان «عصر کودکان» نامید تقریباً در سراسر جهان به ویژه در کشورهایی که به توسعه اجتماعی و اقتصادی مطلوبی دست یافته اند، بخش مهمی از منابع مادّی و معنوی، صرف توجه به مسائل کودکان و حمایت روانی، جسمی آنها می شود.

علم روان شناسی ثابت کرده است که نوزاد به محض تولد- و حتی پیش از آن- شدیداً تحت تأثیر محیط پرورشی خود قرار می گیرد و از خلال فرایند جامعه پذیری نه تنها ارزش های رایج را فراگرفته و به گونه ای با آنها انطباق می یابد بلکه شدیداً از هر گونه اختلال و نارسایی محیطی که چه بسا در بزرگسالان نفوذ چندانی ندارد متأثر می شود، در همان حال، کودک به دلیل ناتوانی جسمی و نیاز به پشتیبانی روانی، در موقعیتی نیست که بتواند مزایایی را که جامعه برای او در نظر گرفته است بشناسد .

از آن جا که فرزندان، در دوران زندگی خود مراحل مختلفی را طی می کند و در هر مرحله نیازهای متفاوت و ویژه ای دارند، با آشنایی این مراحل و برخورداری از مهارتهای لازم می توان حقوق واقعی فرزندان را تضمین نمود.

 بیان مسأله :

اسلام دین چند بعدی و همه جانبه است و حقوق متقابل در آن رعایت شده است و لذا هر گونه که والدین دارای حقوقی بر فرزندان هستند فرزندان نیز حقوقی بر گردن والدین دارند.

دین مقدس اسلام در هزار و چهار صد سال پیش با بیان حقوق کودکان و شیوه های تربیتی آنان، گام اساسی برداشته و رهنمودهایی ارایه نموده که می تواند منشور حقوق جهانیان باشد.

اولین رهنمودهای دین مقدس اسلام به دوران جنینی کودک بر می گردد زیرا سرنوشت هر انسانی به سالهای قبل از تولد او و شرایط محیطی و تربیتی والدین بستگی دارد.

بعد از ولادت کودک حقوقی نیز به او تعلق می گیرد که دستورات دینی در این مورد چنین است.

1- خواندن اذان و اقامه در گوش کودک     2- نامگذاری به نام های نیکو و زیبا    3- تغذیه و بهداشت. که بهترین غذا را برای کودک که حق طبیعی و شرعی اوست شیر مادر معرفی می کند.

و به این ترتیب اسلام برای تک تک مراحل زندگی کودک حقوق خاص خودش را معرفی کرده و خواهان رعایت آنها از جانب پدر و مادر می باشد.

اهمیت مسأله :

حقوق افراد انسانی اعم از کودک و بزرگسال مدتهاست مورد توجه مجامع حقوقی قرار گرفته و صدور اعلامیه های حقوقی بر ضرورت آن تاکید می کند. اما حقوق ویژه کودک در نیمه قرن بیستم به تصویر رسید و در برنامه ریزیهای ممالک مختلف جهان گنجانده شد و اهمیت این مسأله در دین مقدس اسلام آنچنان است که در هزار و چهارصد سال پیش با بیان حقوق کودکان و شیوه های تربیتی آنان گام اساسی برداشته است که می تواند منشور حقوقی جهانیان باشد.

 سؤال اصلی تحقیق :

شریعت اسلام چه حقوقی را برای کودک معین نموده اند؟

سؤالات فرعی تحقیق :

• مراحل زندگی کودک را در چند مرحله می توان بررسی کرد؟
• قوانین مدنی چه حقوقی را برای فرزند پیش بینی نموده است؟
• کودک در آیات و روایات از چه حقوقی برخوردار است؟

فرضیه اصلی:

شریعت اسلام حقوق کودک را همچون حقوق سایر اقشار جامعه معین نموده است.

فرضیه فرعی :

• زندگی کودک مجموعاً مشتمل بر مراحل نطفه جنین ← نوزاد ← کودک می باشد به عبارتی دیگر شروع و پایان کودکی.
• حقوق کودک به تفصیل در قوانین مدنی مطرح شده است.
• آیات و روایات، حقوق کودک را مفصل تشریح نموده اند.

پیشینه تحقیق :

در تدوین این رساله تا آنجا که حوصله و فرصت اجازه می داد سعی شده است مطالب موردنیاز و اساسی به طور صحیح و جامع جمع آوری شود، و از طرفی به علت گستردگی و پراکندگی موضوعات و عناوین اختیار شده در قالب موضوعات حقوقی فرزندان بنا بر تفحّص و تتبّعی که در لابه لای متون گوناگون انجام داده ام، به چنین موضوع مدوّن با جامعیت فصول موردنیاز برخورد نکرده ام. آنچه که بیشتر در کتب فقهی و دیگر کتابها مشهود است، احکام اولاد در مدخل کتاب نکاح است که دربرگیرندة بعض از احکام فرزند می باشد از جمله، دوران حمل، تولد و احکام ولادت، حضانت، الحاق ولد و آداب رضاع، و این مباحث را می توان در کتب : اللمعه (شهید اول)، الروضه (شهید ثانی)، الشرایع (محقق حلّی)، القواعد (علامه حلی)، تبصره المتعلمین (علامه حلی)، عروة الوثقی (سید محمد کاظم یزدی)، تحریر الوسیله (امام ره) و … یافت.

و یا احیاناً بعضی دیگر از موضوعات حقوقی و احکام اولاد به صورت ابواب جداگانه در کتب دیگر از جمله: عزل ، نسب ، رضاع، نفقه و ولایت و … که هر یک خود در ابواب جداگانه و هر یک بحث مستقلی را می طلبد و حتی می توان در پیرامون آن به صورت یک تحقیق گسترده نظر کرد.

آنچه پژوهندگان فارسی زبان در این خصوص مطرح کرده اند اجمالاً مهمترین آنها عبارتند از:

حقوق طفل از دیدگاه اسلام و اعلامیه حقوق بشر (احمد بهشتی) ، خانواده و تربیت کودک (علی قائمی امیری)، حقوق کودک (شیرین عبادی)، حقوق مدنی، خانواده، اولاد (ناصر کاتوزیان) که بیشتر جنبه حقوقی دارد، نام برد و سایر کتب نگارش شده در این باره، بیشتر جنبة تربیتی دارد که در این زمینه تألیفات زیادی را می توان برشمرد، از جمله می توان به کتاب تربیت کودک (محمد عطاران) و کودک از نظر وراثت و تربیت (محمد تقی فلسفی) و با فرزند خود چگونه رفتار کنیم (محمدرضا شرفی)، اشاره کرده لذا، ضرورت طرح چنین موضوعی با استناد به لسان آیات و روایات و ادلة عقلیه و علمی در خور اهتمام است.

روش تحقیق:

این تحقیق از طریق مطالعات کتابخانه ای صورت گرفته است به این صورت که پس از مطالعه هر کدام از کتب در صورت محدود بودن تمام آن نوشته شده و اگر مطلب طولانی بوده است با تلخیص یادداشت شده، بدینسان فیشها ابتدا جمع آوری شده، سپس با دسته بندی آنها هر کدام از مطالب در فصل مربوط خود گنجانده شده است.

همچنین باید به خوانندگان ارجمند یادآور گردم که برای دستیابی به مطالب ارائه شده، ابتدا در- حد نیاز- به تعریف معنی لغوی پرداخته، سپس با استمداد از قرآن کریم و استشهاد بیان مفسران در تفاسیر، و با استفاده از احادیث از متون حدیث به استخراج آراء فقهی و حقوقی با اشاره به نکات علمی و مضامین مورد نیاز پرداخته – با وجود این که اهل قلم نیستم- یک گام بسیار کوچک در این راه دشوار برداشته ام و امیدوارم که اهل قلم و ارباب تحقیق بر حقیر ببخشایند.

محدودیت ها و مشکلات تحقیق

همانطور که بر اهل قلم و ارباب تحقیق، پوشیده نیست، برای دستیابی در امر تحقیق و پژوهش، در وهلة اول، به عنوان اولین قدم، نیاز به متون و کتب دست اول می باشد که باید فرد محقق یا خود آن را در اختیار داشته باشد و یا در کتابخانه موجود باشد، که در حالت اول به علل مختلف یا تجدید چاپ نمی شوند و یا این که در بازار کتاب یافت نمی شوند و یا از قیمت بالایی برخوردار است. در حالت دوم اکثر نقاط کشور، از داشتن کتابخانه های غنی و عظیم محرومند، و حقیر با هر دو حالت روبرو بوده اما مع الوصف با جدیت تمام و در حد توان، کتب موردنیاز را از سوی علم دوستان به عاریت گرفته و آنها را بررسی نموده ام، و هر چند با داشتن مشغله های گوناگون و گرفتاریهای شغلی، به لطف ایزد متعال به میزان 950 ساعت مفید در طی مدت 6 ماه توانستم فیشهای مورد نیاز را تهیه و سپس با ارشادات و هدایتهای مدبّرانه اساتید گرامی اعم از استاد محترم راهنما با بعد مسافتی که از نظر ارتباط وجود داشت، این رساله را تدوین نمایم و همچنان به پهنای کار و بضاعت مزجاة معترفم اما چه باک که به تعبیر پورسینا باید گفت :

تا بدانجا رسید دانش من
که بدانم همی نادانم

چکیده تحقیق :

رساله حاضر، بررسی حقوق کودک در قرآن و سنت، در ارتباط با کودک و ابعاد مختلف زندگی اوست.

به عبارت دیگر سعی شده است برخوردهائی که یک کودک، از زمان تولد تا سن رشد، ممکن است با قوانین مختلف، داشته باشد، و حقوقی که در این مدت دارد حتی الامکان مورد بررسی قرار گرفته و به بحث گذاشته شود.

این رساله شامل 3 فصل می باشد که بعد از بیان کلیات، فصل اول به بررسی سیر تکاملی کودک و شروع و پایان کودکی می پردازد که خود شامل چند گفتار است که در گفتار اول به مفهوم کودکی، نسب و اولاد پرداخته و در گفتار دوم شروع و پایان کودکی در حقوق اسلام و در گفتار سوم شروع و پایان کودکی در حقوق ایران و گفتار چهارم حدود سنی لازم در مسائل مختلف به کودک را مورد بحث قرار می دهد و گفتار پنجم و ششم شامل تولد و احکام ولادت، مراسم اسلامی در زمان ولادت و اهمیت انعقاد نطفه می باشد.

حقوق کودک در قانون مدنی در فصل دوم اشاره شده است. از جمله حقوق ثبت ولادت و نگهداری و تربیت کودک که شامل چند گفتار رضاع، حضانت، نفقه و ولایت است.

فصل سوم که مهمترین فصل این رساله است به حقوق کودک در آیات و روایات می پردازد و این فصل خود شامل 3 گفتار که به ترتیب دربردارنده حقوق کودک از نگاه قرآن، حقوق کودک از نگاه ائمه معصومین و رعایت آداب و اخلاق در فرزندان می باشد.

به عبارت دقیق تر رساله حاضر صرفاً نگاهی به حقوق کودک در قرآن و سنت است.

پیش از ورود در اصل سخن از پیشگاه بلند و باعظمت حضرت احدّیت و از محضر ارباب تحقیق سخن و قلم پوزش می طلبم که حق سخن را ادا نتوانم کرد و موضوعی بس مهم و وسیع را به نقصان برگزار می کنم و تنها عذرم این است که «ما یُدْرَکُ کُلُّهُ لایُتْرِکُ کُلُّهُ» چرا که بی شک این رساله از سهو- نسیان- که لازمة وجود محدود انسان است- بدور نیست، امید که آن که اهل علم و ورع به یمن تمامیّت در آن نگریسته و با زبان اصلاح و ارشاد خطاها را یادآور شوند، و با نقل حکیمانة عماد اصفهانی متوفی، (597) آن را به پایان می برم:

«اِنی رایتُ اَنّهُ لایکتب انسان کتاباً فی یومه الا قال فی غَدِهِ : لَو غُیِّر هذا لکانَ اَحسَنَ ، ولوزیدَ کَذا لکانَ یُسْتَحْسَنُ ، و لو قُدِّمَ هذا لَکانَ اَفْضَل ، و لو تُرِکَ هذا لَکانَ اَجْملَ و هذا مِنْ اَعْظمِ العِبَرَ و هوُ دلیلٌ علی اِسْتیلاءِ النَّقْصِ علی جملةِ البَشرِ.»

ترجمه: من دیدم انسان، امروز کتابی نمی نویسد مگر آن که فردایش می گوید: اگر این نوشتار تغییر داده شود بهتر است، اگر چنین چیزی افزوده گردد نیکوتر می شود، اگر این مطلب جلوتر آید افضل است. و اگر آن عبارت خلاف گردد زیباتر است و این از بزرگترین عبرتها است، و خود دلیلی است بر غلبة نقص و کمبود بر همة افراد بشر.

و فی الختامِ اوُصیکُم وَ نَفْسی بِرِعایَة الْإحتیاطِ و مُلازِمةِ التقوی والتَّجَنُّبِ عن الهوی والتَّجا فی عنِ الدنیا ، رَزَقَنی ا… و ایّاکُم ذالکَ بِفَضْلِه وَ مَنِّهِ فانَّهُ وَلیُّ التُّوفیقِ وَالْحَمدللهَ رَبِّ العالمینَ.

[1] الرحمن /55- طارق/ 6-10، زمر/ 6 ، مؤمنون/ 11-16
[2] سوره فاطر/ 11، روم/56

گفتار اول:

1- ثبت ولادت

اشخاصیکه مکلف به اعلام ولادت هستند

نحوة ثبت ولادت

ثبت ولادت اطفالی که والدین آنها قانوناً ازدواج نکرده اند

ثبت ولادت

مقدمه : پس از ولادت، عاملی که موجب تمایز طفل در خانواده  واجتماع می گردد نام وی می باشد، به عبارت دیگر والدین می بایستی برای طفل خود نامی انتخاب نموده و آن را رسماً به ثبت برسانند.

طبق مقررات قانون ثبت احوال مصوب 1355 هرطفل بایستی دارای یک نام و یک نام خانوادگی باشد ماده 20 قانون مذکور مقرر می دارد که برای هر طفل یک نام و یک نام خانوادگی باشد. ماده 20 قانون مذکور مقرر می دارد که برای هر طفل یک نام (نام کوچک) ساده یا مرکب که عرفاً یک نام محسوب می شود مانند محمد رضا و … انتخاب خواهد شد. انتخاب عناوین و القاب از قبیل خان، ارباب و … و اسامی زننده و با متناسب با جنس طفل ممنوع است. نام خانوادگی طفل به موجب تبصره ماده (41) قانون ثبت احوال همان نام خانوادگی پدر خواهد بود.

پس از انتخاب نام برای طفل متولد شده، می بایستنی تولد و نام طفل جهت صدور شناسنامه به نماینده یا مأمور ثبت احوال اعلام شود و در این الزام قانونی تفاوتی نمی کند که طفل که در ایران متولد شده پدر و مادرش ایرانی باشند یا خارجی- ولادت اطفال ایرانیان مقیم خارج از کشور باید به مأمور کنسولی ایران در محل اقامت و اگر نباشد به نزدیک ترین مأمورین کنسولی و یا به سازمان ثبت احوال کشور اعلام گردد.

مهلت قانونی جهت اعلام ولادت پانزده روز از تاریخ تولد طفل است و روز ولادت و تعطیل رسمی بعد از آخرین روز مهلت به حساب نمی آید و در صورتیکه ولادت در اثناء سفر زمینی یا هوائی و یا دریائی رخ دهد، مهلت اعلام آن از تاریخ رسیدن به مقصد محسوب می شود.

پس از انقضاء مهلت مقرر قانونی چنانچه تولد طفل به ثبت نرسد، کسانی که عهده دار انجام این وظیفه قانونی هستند متخلف محسوب می شوند و طبق ماده 3 قانون تخلفات، جزائم و مجازاتهای مربوط به اسناد سجلی و شناسنامه مصوبه مجمع تشخیص مصلحت نظام مورخ 10/5/1370 تحت تعقیب قرار خواهند گرفت و علاوه بر الزام به انجام تکلیف قانونی خود یعنی شب ولادت، به پرداخت جزای نقدی از 50000 تا 300000 ریال محکوم می شوند.

اشخاصیکه مکلف به اعلام ولادت هستند –  طبق ماده 16 قانون ثبت احوال اعلام و امضاء سند ثبت ولادت به ترتیب بر عهده اشخاص زیر می باشد:

• پدر
• مادر – در صورت غیبت پدر و در اولین موقعی که قادر به انجام این وظیفه باشد.
• جد پدری
• هر کسی که از طرف دادگاه به عنوان قیم یا امین یا وصی تعیین شده باشد.
• اشخاصی که قانوناً عهده دار نگهداری طفل هستند.
• متصدی یا نماینده مؤسسه ای که طفل به آنجا سپرده شده است.

در صورتی که هیچیک از افراد فوق به تکلیف قانونی در خصوص ثبت ولادت طفل عمل نکرده باشند وقتی طفل به سن رشد برسد می بایستی شخصاً مراتب را به اداره ثبت احوال اعلام و شناسنامه دریافت نماید.

نحوه ثبت ولادت

طبق ماده 13 قانون ثبت احوال، ولادت واقع در ایران به وسیله نماینده یا مأمور ثبت احوال و ولادت واقع در خارج از کشور به وسیله مأموران کنسولی ایران در سند مخصوص ولادت به ثبت می رسد. در سند ولادت باید اطلاعات زیر قید شود:[1]

• ساعت، روز، ماه، سال و محل ولادت و تاریخ ثبت آن
• نام و نام خانوادگی و جنس طفل و در صورت امکان گروههای اصلی خون او
• نام و نام خانوادگی شغل و شماره شناسائی یا شماره پروانه اقامت و محل صدور شناسنامه یا پروانه اقامت و محل اقامت پدر و مادر
• نام و نام خانوادگی و شغل و محل اقامت و شماره شناسائی و محل صدور شناسنامه اعلام کننده در صورتی که غیر از پدر و مادر طفل باشد.
• نام و نام خانوادگی و شغل و شماره شناسائی و محل صدور شناسنامه و محل اقامت گواهان
• نام و نام خانوادگی و امضاء نماینده یا مأمور و مهر ثبت احوال
• شماره و سری برگ مخصوص ثبت ولادت
• محل توضیحات

ثبت ولادت باید مستند به تصدیق پزشک یا مامای رسمی یا مؤسسه ای که طفل در آنجا متولد گردیده است باشد و ماما یا پزشکی که حین ولادت حاضر و در زایمان دخالت داشته مکلف به صدور گواهی ولادت و ارسال یک نسخه از آن به ثبت احوال محل می باشد.

چنانکه هنگام تولد طفل، پزشک یا ماما حضور نداشته فرضاً طفل در روستای دور افتاده ای متولد شود که فاقد امکانات پزشکی بوده، و با کمک زنان همسایه یا قابله ای غیررسمی به دنیا آید، در این صورت واقعه تولد با تصدیق دو نفر گواه به ثبت خواهد رسید سن گواه و کسی که واقعه تولد طفل را قانوناً جهت ثبت به اطلاع می رساند نبایستی کمتر از 18 سال تمام باشد.

پس از ثبت ولادت اگر طفل ایرانی باشد برگ ولادت صادر و تسلیم می گردد و اعلامیه برای ثبت واقعه در دفتر ثبت کل وقایع مخصوص پدر و مادر به اداره ثبت محل صدور شناسنامه آنان فرستاده می شود و درصورتی که طفل خارجی باشد فقط گواهی ولادت صادر و تسلیم می گردد.

ثبت ولادت اطفالی که والدین آنها قانوناً ازدواج نکرده اند:

قبلاً گفته شده که اعلام تولد طفل بر عهده پدر و در غیاب پدر بر عهده مادر است حال اگر ازدواج پدرو مادر طفل به ثبت نرسیده باشد طبق تبصرة ماده 16 قانون ثبت احوال اعلام ولادت و امضاء اسناد مربوطه متفقاً بر عهده پدر و مادر خواهد بود.

فرض فوق در صورتی است که والدین طفل شرعاً ازدواج کرده ولی آن را به ثبت نرسانده اند و ضمناً در نسب طفل نیز اختلافی نداشته باشند یعنی هر دو متفقاً طفل را منسوب به خود بدانند، در این حالت هر دو می بایستی به اداره ثبت احوال مراجعه و ضمن اعتراف به ازدواج خود و نسب طفل، تقاضای صدور شناسنامه نمایند در این حالت شناسنامه با نام خانوادگی پدر برای طفل صادر خواهد شد.

اما اگر اتفاق پدر و مادر در اعلام ولادت میسر نباشد فرضاً به یکی از آنان دسترسی نبوده و یا نسب طفل مورد تأیید پدر و مادر نباشد در این حالت شناسنامه طفل با اعلام هر کدام از ابوین که مراجعه کرده با قید نام کوچک طرف غائب تنظیم می گردد.

اگر والدین طفل معلوم نباشند (کودک سرراهی) سند ولادت با نام خانوادگی آزاد و نامهای فرضی در شهری که طفل در آنجا یافته شده است صادر می گردد .

موضوع فرضی بودن اسامی پدر و مادر در شناسنامه طفل نبایستی منعکس گردد و طبق ماده 18 قانون ثبت احوال، نماینده یا مأمور ثبت احوال که ولادت طفل فاقد ولی را به ثبت می رساند مکلف است مراتب را به دادگستری اطلاع دهد.

بدیهی است چنانچه برای طفلی با اسمی فرضی شناسنامه صادر گردد و پس از مدتی والدین واقعی او مشخص گردند، اداره ثبت احوال مکلف است شناسنامه را به موجب حکم دادگاه یا مدارک حصر وراثت یا اقرار نامه موضوع نامه 1273 قانون مدنی تصحیح کند[2].

گفتار دوم:

1- نگهداری و تربیت کودک

شیر دادن طفل

آداب و احکام رضاع

نگهداری و تربیت کودک

مقدمه : پس از تولد طفل، مهمترین مسئله نگاهداری و تربیت اوست تا وی را آماده ورود به کودکستان و دبستان و نتیجتاً ورود به اجتماع سازد.

درحقوق اسلام به نگهداری و تربیت طفل «حضانت» گویند و حقوق مدنی ایران هم که از فقه اسلام منبعث بوده و تحت تأثیر آن قرار گرفته است مقررات خود را با انطباق بر آن تنظیم کرده است.

قانون مدنی ایران در باب دوم از کتاب هشتم، مقررات مربوط به نگهداری و تربیت اطفال را بیان می دارد، طبق ماده 168 قانون مدنی : « نگاهداری اطفال هم حق و هم تکلیف ابوین است.»

نگهداری طفل عبارت است از به کاربردن وسائل لازمه برای بقاء نمو و بهداشت جسمی و روحی طفل مانند غذا دادن، پوشانیدن لباس و تمیز نگاهداشتن طفل شستشوی لباس … و به طور کلی آنچه که سن طفل اقتضاء آن را دارد. چناچه طفل بیمار گردد بردن نزد پزشک و دادن دارو و پرستاریهای لازمه نیز از مصادیق نگهداری محسوب می شود.[3]

شیر دادن طفل : گفتیم که یکی از موارد نگاهداری کودک، دادن خوراک می باشد. اولین غذای هر طفل شیر است و شیر مادر از هر شیر دیگر برای کودک مفیدتر و سازگارتر است و به نظر میرسد اولین و بدیهی ترین وظیفة هر زنی که بار مقدس مادری را به دوش می کشد آنست که در صورت امکان جسمی بتواند فرزندش را از شیر خود تغذیه کند اما ماده 1176 قانون مدنی با نیت حمایت از حقوق زن و جلوگیری از استثمار وی به وسیله شوهر مقرر می دارد که :

«مادر مجبور نیست که به طفل خود شیر بدهد مگر در صورتیکه تغذیه طفل به غیر شیر مادر ممکن نباشد.»

به موجب این ماده که زیر بنای عقیدتی آن فقه امامیه است، مادر می تواند از شیر دادن به کودک خود امتناع نماید، اگر چه اجرت هم به او داده شود.[4]

درصورتی که مادر برای شیر دادن به طفل خود مطالبه اجرت کند، اجرت او می بایستی در صورتیکه کودک دارای مالی باشد، از دارائی خود طفل پرداخت شود و اگر کودک فاقد مالی باشد، پدر طفل مکلف است به عنوان نفقه کودک به مادر برای شیر دادن اجرت دهد و یا زن دیگری را برای شیر دادن اجیر کند و یا برای طفل خود شیر خشک یا شیر گاو تهیه نماید. اما اگر پدر هم دارای مالی نبود و استطاعت پرداخت اجرت و یا تهیه شیر دیگری را هم نداشت، در این صورت مادر مکلف است که مجاناً به کودک خود شیر دهد.

مسئله مهمی که در اینجا مطرح است آن است که اگر زنی از دادن شیر به فرزندش امتناع نماید آیا پدر می تواند کودک را از او گرفته و به زن دیگری (دایه) برای شیر دادن بسپارد؟ و آیا بدین ترتیب حق نگهداری و حضانت مادر از بین نمی رود؟

در پاسخ بایستی گفت که اگر مادر بتواند با شیر دادن غیر به کودک حق حضانت خود را اعمال کند، چنانچه کودک را مادر نگهداری کند و در موقع احتیاج او به خوردن شیر به زن دیگری دهند، حق حضانت مادر باقی خواهد ماند.[5] و در غیر این صورت یعنی درزمانی که جمع بین این دو امر ممکن نباشد فرضاً مادر ساکن تهران و زنی که مقدر شده به کودک شیر دهد ساکن مشهد باشد، در این صورت چون اعمال حضانت مادر امکان پذیر نیست بنابراین حق حضانت مادر در ایام شیرخوارگی کودک از بین می رود.
در صورتیکه تغذیه طفل با شیر زن دیگری و یا شیر خشک و یا شیر گاو و یا غذا موجب ناراحتی و بیماری طفل شود، مادر نمی تواند از شیر دادن به فرزند خود استنکاف ورزد، زیرا حفظ نفس و حیات کودک موکول و منوط به آن است، اما در این مورد که در چنین حالتی باز هم مادر حق مطالبه اجرت دستمزد برای شیر دادن به طفل خود را دارد یا خیر قانون مدنی ایران ساکت است و برخی از حقوقدان معتقدند که در این حالت هم مادر حق مطالبه اجرت را دارد.[6]

[1] حقوق کودک ج 1، ص 21
[2] ماده 1273 ق. م : « اقرار به نسب در صورتی صحیح است که اولاً تحقق نسب بر حسب عادت و قانون ممکن باشد، ثانیاً کسی که به نسب او اقرار شد تصدیق کند مگر درمورد صغیری که اقرار بر فرزندی او شده، به شرط آنکه منازعی در بین نباشد.
[3] حقوق مدنی ، جلد پنجم، صفحه 188 تألیف دکتر سید حسن امامی
[4] حقوق مدنی ، جلد پنجم، صفحه 189 تألیف دکتر سید حسن امامی
[5] حقوق مدنی ، جلد پنجم، صفحه 190 ، تألیف دکتر سید حسن امامی
[6] حقوق مدنی ، جلد پنجم، صفحه 190 تألیف دکتر سید حسن امامی

گفتار اول:

حقوق کودک از نگاه قرآن

نظر اسلام درباره حقوق فرزندان

محبت به فرزندان و رعایت عدالت بین آنها

حق تربیت

حق و طلب فرزند

تعلیم احکام دینی و قرآن

تکلیف و مسئولیت والدین

فرزندان شایسته تربیت کنیم

در انجام وظایف پدری

وظایف اولیه مادر

نقش معنوی مادر

در ابتدا لازم است به نکته ای که بعضی از مفسرین نیز به آن توجه کرده اند اشاره ای بکنیم که در قرآن مجید تاکید بر رعایت حقوق پدرو مادر کرارا آمده است. اما سفارش نسبت به فرزندان کمتر دیده می‎شود جز در موارد نهی از کشتن فرزندان که یک عادت زیست و استثنائی در عصر جاهلیت بوده است) در جواب این مسئله بعضی از مفسرین گفته اند:

دراین به خاطر آن است که پدر و مادر به حکم عواطف نیرومندشان کمتر ممکن است فرزندان را به دست فراموشی بسپارند در حالیکه زیاد دیده شده که فرزندان پدرو مادر را مخصوصا بر هنگام پیری و از کارافتادگی فراموش می کنند و این دردناکترین حالت برای آنها و بدترین ناشکری برای فرزندان محسوب می‎شود.[1]

«وَ لا تَقْتَلوا اَولادَکم من املاق نَحْنُ نَرْزُقُکم وَ اِیّاهُم»[2]

«فرزندان خود را از بیم فقر مکشید ما شما و ایشان را روزی می‎دهیم»

در تفسیر المیزان چنین آمده است که : «محدوده املاق به معنای نداشتن مال و هزینه زندگی است «تملق» هم مشتق از همین ماده است و این مطلب یعنی کشتن فرزندان ازترس هزینه زندگی آنان در میان عرب جاهلیت سنت جاری بوده چون بلاد عرب غالب سالها دستخوش قحطی و گرانی می شده و مردم وقتی می دیدند که قحطی و افلاس آنان راتهدید می‎کند فرزندان خود را می کشتند تا ناظر ذلت فقر و گرسنگی آنان نباشند.

لذا در آیه مورد بحث که ایشان را از این عمل ناستوده نهی می کرده نهی را با جمله «نحن نرزقکم و ایاهم، تعدیل کرده و فرموده: «منطق شما در فرزند کشی جز این نیست که نمی توانید روزی و هزینه زندگی آنان را فراهم نمایید و این خود منطق است غلط، برای اینکه شما نیستید که روزی فرزندانتان را فراهم می‎کنید بلکه خداوند متعال است که روزی ایشان و خود شما را می‎دهد سپس شما چرا می ترسید و از ترس آنان را به دست خود از بین می برید.»[3]

و در آیه دیگر درباره کشتن فرزندان می فرماید:

«وَ کذالِکَ زُیَّنِ لِلکثیرِ مَنِ المشرکینَ قَتْلَ اَولادَهُمْ شُرَکاؤُهم»[4]

«بدینسان شکرای ایشان کشتن فرزندان را به نظر بسیاری از آنان زینت دادند.»

صاحب تفسیر المیزان، در بیان این آیه چنین می فرماید:

«بتها  با محبوبیت واقعیتی که در دلهای مشرکین داشتند فرزند کشی را در نظر آنان زینت داده و تا آنجا در دلهای آنان نفوذ پیدا کرده بودند که فرزندان خود را به منظور تقرب به آنها برایشان قربانی می کردند. همچنانکه تاریخ این مطلب را درباره بت پرستان و ستاره پرستان قدیم ضبط کرده است  البته باید داسنت که این قربانی ها غیر از مؤوده هایی بوده است که در بنی تیم ‌معمول بوده است زیرا مؤوده عبارت بوده از دخترانی که زنده به گور می‎شدند و آیه شریفه دارد که اولاد خود را قربانی می کردند و اولادهم شامل دختران می‎شود و هم پسران» بعضی مفسرین گفته اند: «مراد از شرکاء شیطانها هستند» و بعضی مقصود از آن را خدّام بتکده و بعضی دیگر گمراهی از مردم دانسته اند»[5]

نظر اسلام در باره حقوق فرزندان

اسلام دین چند بعدی و همه جانبه است و حقوق متقابل در آن رعایت شده است. و لذا همانگونه که والدین دارای حقوقی برفرزندان هستند فرزندان نیز حقوقی برگردن والیدین دارند که بعض از آنها به صورت گذرا اشاره می‎شود.[6]

1. رعایت عدالت بین فرزندان را در اموری چون ابراز محبت و دوستی، هدیه دادن، نوازش کردن و بوسیدن و …
2. اسم خوب بر آنها نهادن
3. اهتمام به تربیت صحیح آنها
4. تعلیم احکام دینی و قرآن به ایشان
5. سواد آموزی و اهتمام به ادامه تحصیلات فرزندان
6. تعلیم ورزشهای سالم و صحیح به آنها که کاربردی برای زندگی ایشان داشته باشد (مانند تیراندازی، شنا و …)
7. خورانیدن غذای حلال به آنها
8. انتخاب همسر مناسب برای ایشان وفراهم کردن امکانات ازدواج و عدم تأخیر در آن
9. گذشت و عفو از تقصیرات و خطاهای آنها
10. انتخاب محصل تحصیل یا شغل مناسب برای ایشان

روی عن النبی (ص): انه نظر الی بعض الاطلفال فقال ویل اولاد آخر الزمان عن آبائهم فقل یا رسول الله! من آبائهم المشرکین فقال: لا من آبائهم المومنین لا یعلمونهم شیئاً من الفرائض و اذا تعلموا اولادهم منعوهم! و رضواعنهم بعرض یسیر من الدنیا فانامنهم برئٌ و هم منی براء.[7]

از پیامبر اکرم (ص) روایت شده که : درروزی به بعضی از کودکان نگاه کردند و فرمودند: وای بر فرزندان آخر الزمان از دست پدرانشان! اصحاب پرسیدند: از دست پدران کافرشان ؟ حضرت فرمودند: نه بلکه از دست پدران مؤمن آنها!  زیرا واجبات را به ایشان نمی آموزند و چون فرزندانشان به سراغ آموختن بروند پدران آنها را باز می دارند و به اندکی از مال دنیا (که ازراه کسب و کار فرزندان به دست آید) راضی هستند و کار کردن آنها را بر درس خواندنشان ترجیح می دهند) پس بدانید که من از آن پدران بیزار هستم و آنها نیز از من بیزارند.

 محبت به فرزندان ورعایت عدالت بین آنها

در ابراز محبت به فرزندان بایستی نهایت دقت را به کار برد تا عدالت در این زمینه، کاملاً رعایت شود زیرا گاه می‎شود که ابزار علاقه نسبت به یک فرزند آنچنان عقده ای در دل فرزند دیگر ایجاد می‎کند که او را به همه کار وادار نماید و اگر نتواند عکس العملی از خود نشان دهد از درون خود را می خورد وگاه گرفتار بیماری روانی می‎شود.

[1] ترجمه تفسیر نمونه، مکارم شیرازی، ج17، ص 41
[2] انعام / 151
[3] ترجمه تفسیر المیزان، طباطبایی، ص 516
[4] انعام / 137
[5] ترجمه تفسر المیزان، طباطبایی چ7، ص 497
[6] جوانه های جوان، شمس الدین، ص 23
[7] مستدرک الوسایل / ج2، ص 625

• کلیات – 1
• مقدمه – 3
• بیان مسأله – 3
• اهمیت مسأله – 4
• سؤال اصلی تحقیق – 4
• سؤال فرعی تحقیق – 4
• فرضیه اصلی – 4
• فرضیه فرعی – 4
• پیشینة تحقیق – 5
• روش تحقیق – 6
• محدودیت ها و مشکلات تحقیق – 6
• چکیده تحقیق – 7
• اعتذار – 8

فصل اول : ایام کودکی، اهمیت انعقاد نطفه، ولادت و احکام آن

• گفتار اول مفهوم کودکی – 11
• مفهوم اولاد – 11
• مفهوم نسب – 12
• گفتار دوم  ایام کودکی در حقوق اسلام – 13
• شروع کودکی در حقوق اسلام – 14
• پایان کودکی در حقوق اسلام – 15
• گفتار سوم ملاک کودکی در حقوق ایران – 19
• شروع کودکی – 19
• پایان کودکی – 20
• اماره رشد و اثرات مترتب آن – 23
• گفتار چهارم  حدود سنی لازم به تفکیک موارد – 25
• سن ازدواج – 26
• سن کار – 27
• سن اعمال کیفر و مجازات – 28
• گفتار پنجم اهمیت انعقاد نطفه – 31
• نسل پاک – 32
• مستحبات – 34
• مکروهات – 36
• گفتار ششم 1 : تولد و احکام ولادت – 39
• فرزند متعلق به کیست؟ – 40
• حقوق اولیه فرزندان – 41
• 2 : مراسم اسلامی در زمان ولادت – 43
• غسل مولود – 44
• اذان و اقامه – 44
• مراسم تحنیک – 45
• تسمیه – 46

فصل دوم :  حقوق کودک در قانون مدنی

• گفتار اول ثبت ولادت – 53
• اشخاصیکه مکلف به اعلام ولادت هستند – 54
• نحوة ثبت ولادت – 54
• ثبت ولادت اطفالی که والدین آنها قانوناً ازدواج نکرده اند – 56
• گفتار دوم نگهداری و تربیت کودک – 59
• شیر دادن طفل – 59
• آداب و احکام رضاع – 62
• گفتار سوم حضانت – 78
• تعریف حضانت – 79
• تغذیه طفل – 80
• حضانت هم حق و هم تکلیف ابوین است – 81
• حضانت حق مشترک والدین – 82
• حدود حضانت در ابوین – 85
• حضانت جد پدری – 87
• حضانت طفل در صورت فوت ابوین – 90
• شروط حضانت – 91
• گفتار چهارم موانع در حضانت – 92
• ضمانت اجرا در حضانت – 93
• اعاده حق حضانت – 93
• عوامل سقوط حضانت – 94
• وجوب رعایت حضانت – 98
• گفتار پنجم نفقه از ناحیه والدین – 100
• مفهوم نفقه – 101
• نفقه از ناحیه والدین – 101
• نفقه فرزند از دیدگاه فقهای امامیه – 103
• گفتار ششم ولایت – 106
• مفهوم ولایت – 107
• ولایت از ناحیه پدر و جد پدری – 107

فصل سوم :  حقوق کودک در آیات و روایات

• گفتار اول  حقوق کودک از نگاه قرآن – 111
• نظر اسلام درباره فرزندان – 114
• محبت به فرزندان و رعایت عدالت بین آنها – 115
• حق تربیت – 116
• حق و طلب فرزند – 116
• تعلیم احکام دینی – 117
• تکلیف و مسئولیت والدین – 119
• فرزندان شایسته تربیت کنیم – 120
• در انجام وظائف پدری – 121
• نکته ای در انجام وظائف پدر – 123
• مسئولیت مادری – 123
• نقش معنوی مادر – 124
• گفتار دوم حقوق کودک از نگاه روایات ائمه معصومین – 125
• حقوق کودک در هنگام خردسالی – 126
• ابراز محبت به فرزندان و رعایت عدالت بین آنها – 127
• احترام به فرزند – 128
• حق فرزند – 129
• تعلیم و تربیت فرزند – 129
• گفتار سوم  رعایت آداب و اخلاق در فرزندان – 131
• 1 : از کودکی تا بلوغ – 132
• حقوق کودک – 133
• پاکدامنی و عفت – 143
• عبادات تمرینی – 145
• آداب اخلاقی فرزند از راه تشویق و تنبیه – 148
• مراحل تربیت – 156
• مدرسه و تعلیم (معلم) – 160
• 2 : رابطه والدین با فرزندان – 169
• روابط رفتار با فرزندان – 170
• تربیت صحیح فرزندان – 173
• حقوق فرزند از نظر امام علی (ع) و امام سجاد (ع) – – 175
• حقوق فرزند از نظر فقهاء – 176
• نتیجه گیری – 178
• منابع و مآخذ – 181

فهرست منابع و مآخذ

الف- به زبان فارسی

1. اراکی، محمدعلی: رساله توضیح المسائل، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، قم 1372
2. الهی قمشه ای، مهدی: ترجمه با تفصیل آیات القرآن الحکیم بانضمام المستدرک / ژول لابوم، انتشارات کتابفروشی اسلامی، بی تا.
3. امامی ، دکتر سید حسن: حقوق مدنی، جلد پنجم، انتشارات کتابفروشی اسلامی، چاپ هفتم، تهران 1372
4. امینی، ابراهیم: آیین تربیت ، انتشارات اسلامی، چاپ دوازدهم، تهران 1368
5. ایازی، سید محمدعلی: اسلام و تنظیم خانواده، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول، تهران 1373
6. ایزدپناه، عبدالرضا، نجفی، محمد حسن، احمدی، مجتبی: کاوشی در فقه و علوم وابسته به آن، کتاب اول، انتشارات حوزه ،‌ قم 1372
7. بهشتی، دکتر احمد: خانواده در قرآن، انتشارات طریق القدس، قم 1361
8. بهشتی، دکتر احمدک حقوق طفل از دیدگاه اسلام، و اعلامیه حقوق بشر، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علیمه قم، بی تا
9. بهزاد، دکتر محمد: ژنتیک، انتشارات جاویدان، تهران 1355
10. بوعلی سینا: تدبیر منزل، ترجمه و نگارش، محمد نجمی زنجانی، انتشارات ابن سینا، تهران 1319
11. حجتی، دکتر سید محمدباقر: اسلام و تعلیم و تربیت، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران 1358
12. حجتی، سید محمد باقر: سه گفتار پیرامون برخی از مسائل تربیتی اسلام، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران 1359
13. حسینی سروری، سید علی اکبر: مباحثی پیرامون مبانی تعلیم و تربیت اسلامی، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، تهران 1366
14. خلوت ، دکتر علی: کلیات ژنتیک پزشکی، انتشارات چهر، تهران، 1363
15. خمینی، روح الله، تحریر الوسیله، ترجمه علی اسلامی، چهارمجلد، انتشارات دفترانتشارات اسلامی، قم 1360
16. ذهنی تهرانی، سید محمد جواد: راهنمای فارسی شرح لمعه، جلد 17، 18 و19، چاپ دوم، قم 1370
17. سادات ، محمد علی: راهنمای پدران و مادران، جلد اول، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ چهارم، تهران 1372
18. سجادی، دکتر سید جعفرک فرهنگ معاصر اسلامی، سه مجلد، شرکت مولفان دفتر جهان ایران، چاپ اول، تهران 1366
19. شرفی، محمدرضا: با فرزند خود چگونه رفتار کنیم؟ جهاد دانشگاهی، تهران، چاپ دوم، 1371
20. شکوهی، غلامحسین، تعلیم و تربیت و مراحل آن، انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد 1363
21. شفیعی، دکتر سعید: ترجمه طب اطفال نلسون، «رشد و نمو و تغذیه» انتشارات چهر، چاپ دوازدهم، تهران 1364
22. شهید ثانی: منیه المرید، ترجمه دکتر سید محمدباقر حجتی، انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1359
23. طباطبائی، سید محمد حسین: تفسیر المیزان، ترجمه سیدمحمدباقر موسوی همدانی، بنیاد علمی و فکری علامه طباطبائی، بدون نوبت چاپ، 1364
24. صراطی نوری، محمدعلی: روشهای جلوگیری از آبستنی، «ترجمه و گردآوری» انتشارات نوبل، تبریز 1364
25. عبادی، شیرین: حقوق کودک، انتشارات روشنگران، چاپ سوم، تهران 1371
26. عزیزی، دکتر فریدون : فقه و طب، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ دوم، تهران 1371
27. عطاران، محمد : آراء مربیان بزرگ مسلمان درباره کودک چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ دوم، تهران 1368
28. فلسفی، محمد تقی: کودک از نظر وراثت و تربیت، دو محلد، انتشارات هروی، چاپ پانزدهم، تهران 1353
29. فلسفی، محمد تقی: جوان از نظر عقل و احساسات ، جلد اول، انتشارات الحدیث، چاپ بیستم، تهران 1344
30. فیض الاسلام، سید علینقی: ترجمه و شرح نهج البلاغه ، چاپ دوم، افست، تهران 1351
31. فیض الاسلام، سید علینقی: ترجمه و شرح صحیفه سجادیه، چاپ افست، تهران 1335
32. فیض، دکتر علیرضا: مبادی فقه و اصول، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ سوم، تهران 1367
33. فیض، دکتر علیرضا، مهذب، دکتر علی: ترجمه لمعه، جلد دوم، انتشارات دانشگاه تهران، 1368
34. قائمی امیری، دکتر علی: خانواده و تربیت کودک، انتشارات دار التبلیغ اسلامی، قم 1355
35. قائمی امیری، دکترعلی: تربیت و بازسازی کودکان، انتشارات دارالتبلیغ اسلامی، قم 1360
36. قائمی امیری، دکتر علی: خانواده و مسائل مدرسه ای کودکان، چاپ سلمان فارسی، قم 1367
37. کاتوزیان، دکتر ناصر: حقوق مدنی خانواده، جلد اول «نکاح و طلاق» انتشارت بهنشر، چاپ دوم، تهران 1368
38. کاتوزیان، دکتر ناصر: حقوق مدنی خانواده، جلد دوم «اولاد»، شرکت انتشار ، چاپ سوم، تهران 1372
39. کانیگهام، دکتر گاری، دونالد، دکتر پل مک: آبستنی و زایمان (ویلیامز)، سه مجلد ، ترجمه دکتر میترا آرام، انتشار چهر، چاپ اول، تهران 1369
40. کی نیا، دکتر مهدی: کانون خانواده و بزهکاری، انتشارات انجمن ملی اولیاء و مربیان، چاپ اول، تهران 1357
41. کی نیا، مهدی : مبانی جرم شناسی، جامعه شناسی جنائی، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم، تهران 1369
42. مکارم شیرازی، ناصر: تفسیر نمونه جمعی از نویسندگان دارالکتب الاسلامیه، چاپ هجدهم، تهران 1362
43. محمدیها. دکتر حسن: اصول تغذیه درمانی و رژیمهای غذایی، انتشارات دانشگاه تهران 1371
44. مطهری، مرتضی: نظام حقوق زن در اسلام، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ نهم، 1359
45. نیسوندر، ک. آر: مامایی و تشخیص درمان، ترجمه محمدرضا فره وش و ..، انتشارات چهر، تهران 1366
46. هادفیلد، ح آ: روان شناسی کودک و بالغ، ترجمه مشفق همدانی، انتشارات صفی علیشاه، تهران، 1356
47. یاسایی، دکتر مهشید: ترجمه رشد و شخصیت کودک، پاول هنری ماسن و … چاپ سعدی، چاپ چهارم، تهران 1372
48. یلدایی، سرخه دون: کودک و بازی، انتشارات دانشکده تربیت بدنی و علوم ورزشی تهران، 1358
49. یزدی، ابوالقاسم، ابن احمد: ترجمه شرایع الاسلام، محقق حلی، جلد دوم، انتشارات دانشگاه تهران، 1368
50. یاحقی، دکتر محمد جعفر، ناصح، دکتر محمد مهدی، راهنمای نگارش و ویرایش، موسسه چاپ و انتشار آستان قدس رضوی، مشهد، چاپ یازدهم، 1372

ب- به زبان عربی

1. آیتی، عبدالحمید، ترجمه قرآن محید، انتشارات سروش، تهران 1367
2. آمدی: غرر الحکم، تحقیق و تنظیم سید جلال الدین محدث، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم، 1361
3. ابن منظور: لسان العرب، المجلد 14، دار احیاء التراث العربی، الطبعه الثانیه، بیروت 1412 ه / 1992 م.
4. البحرانی، یوسف: الحدائق الناضرة، موسسه النشر الاسلامی، التابعة لجامعة المدرسین، الطبعة الثانیه، قم 1363
5. الحلی، الحسن بن یوسف بن المطهر: تبصرة المتعلین فی احکام الدین، به انضمام فقه فارسی، به قلم حاج شیخ ابوالحسین شعرانی، کتابفروشی اسلامیه، تهران 1367
6. الحلی، ابوالقاسم نجم الدین، جعفر بن الحسن، معروف به «محقق» : شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، دارالوضوء ، بیروت، چاپ دوم، 1403 ق/ 1983 م.
7. الحلی، ابوالقاسم نجم الدین جعفر بن الحسن، المختصر النافع، مرکز الطباعه و النشر فی موسسه البعثة، الطبعة الاولی، 1413 ه-ق
8. الحر العاملی، محمد بن الحسن: وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعة، الجزء الثانی فی المجلد السابع، الجزء الاول من المجلد السابع، النکاح و الطلاق، دار احیاء التراث العربی، بیروت، بی تا
9. الجعبی العاملی، زین الدین (الشهید الثانی): الروضه البیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، مرکز النشر مکتب الاعلام الاسلامی، الطبعة الثانی، قم 1365
10. الجعبی العاملی، زین الدین (الشهید الثانی): مسالک الافهام، چاپ سنگی، 1314 ش.
11. الطباطبائی، السید علی: ریاض المسائل، موسسه النشر الاسلامی، 18 مجلد، الطبعة الاولی، قم 1410 ه.ق.
12. الطباطبائی الیزدی، السید محمد کاظم: العروة الوثقی و بهامشها تعلیقات: آیه الله العظمی الامام الخمینی، آیة الله الاراکی، آیة العظمی السید الخوثی، آیة الله العظمی السید گلپایگانی، الطبعة الاولی، الدار الاسلامیة، البیرت 1410ه.ق.
13. طبرسی، الرضی الدین، مکارم الاخلاق، اعلمی، للمطبوعات، بی تا.
14. الطوسی، ابی جعفر محمد بن حسن بن علی. معروف به «شیخ طوسی»، المبسوط، هشت مجلد، چاپخانه حیدری، تهران، بی تا
15. الطوسی، ابن جعفر محمد بن حسن علی: النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، دارالکتاب العربی، الطبعة الثانیة ، بیروت، 1400 ه.ق
16. الصبحی الصالح: نهج البلاغه، الطبعة الاولی، بیروت، 1387 ه.ق.
17. عاملی، شیخ بهاء الدین : جامع عباسی، انتشارات فراهانی، تهران، بی تا
18. القمی، محمدبن علی بن الحسین ابن بابویه: من لایحضره الفقیه، الجزء الاول و الثانی و الثالث و الرابع، دارالاضواء ، الطبعة الثانیة، بیروت 1413 ه.ق./ 1992 م
19. القمی، عباس: سفینة البحار و مدینة الحکم و الاثار، دارالمرتضی، الجزء الثانی، بیروت، بی تا
20. فیض کاشانی، ملامحمد محسن: مفاتیح الشرایع، تحقیق سید مهدی رجایی، سه مجلد، قم 1141 ه.ق.
21. فخر المحققین، شیخ ابی طالب محمدبن حسن بن یوسف بن مطهر حلی: ایضاح الفوائد فی شرح القواعد، چاپ سری، چهار مجلد، المطبوعات علمی، قم، بی تا.
22. محمد بن مکی، شمس الدین معروف به «الشهید الاول» اللمعة الدمشقیة، دار الناصر، الطبعة الاولی، 1406 ه.ق.
23. المجلسی، محمدباقر: بحارالانوار، کتاب العشرة، المجلد السادس عشر، المکتبة الاسلامیة، الطبعة الثانیة، طهران، الجزء 74، الجزء 75، بی تا
24. المجلسی، محمدباقر: بحار الانوار، کتاب الآدب و السنن، المجلد السادس عشر، المکتبه الاسلامیه، الطبعه الثانیه، طهران، الجزء 76، بی تا
25. المقداد، جمال الدین: کنزالعرفان فی فقه القرآن، المکتبه المرتضویه، بی تا.
26. مغنیه، محمدجواد: الفقه علی المذاهب الخمسه، کانون الثانی، الطبعة السابعة، 1402 ه.ق.
27. النجفی، شیخ محمد حسن: جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام، حققه و علق علیه: محمد القوچانی، مجلد 29، 30، 31 ، دار احیاء التراث العربی، الطبعة السابعة، بیروت، بی تا.