بررسی روابط دو جانبه ایران و پاکستان

یکی از مسائل مهمی که از نیمه دوم قرن بیستم و به دنبال ظهور کشورهای تازه استقلال یافته جهان سوم در عرصه روابط بین الملل توجه بسیاری از دولتمردان و اندیشمندان سیاسی را به خود جلب نموده است، شناخت پتانسیل‌ها و ظرفیت‌های بالقوه و بالفعل این کشورها در جهت برقراری بالاترین سطح روابط سیاسی، اقتصادی و فرهنگی با آنهاست. از آنجایی که کشورهای جهان سوم سالها تحت سیطره استعمار و استبداد بوده‌اند، لذا غالبا نتوانسته‌اند در ساختارهای سیاسی ، اقتصادی و فرهنگی خود تحولی ایجاد نمایند. کشور پاکستان نیز همانند ایران از این قاعده مستثنی نمی‌باشد.

با عنایت به این موضوع ما نیز در این پژوهش سعی نموده‌ایم ضمن ارائه تصویری از اشتراکات مذهبی- سیاسی و فرهنگی فیمابین، به بررسی روابط دو جانبه از گذشته تا امروز پرداخته و با ذکر منابع موجود ارتقای همکاری‌های منطقه‌ای و بین المللی بر راهکارهای توسعه روابط در جهت تامین منافع ملی ایران بپردازیم. در مجموع می‌توان گفت که هدف اصلی در این تحقیق آن است که نشان می‌دهد اهمیت روابطی همه جانبه و مستحکم با همسایه شرقی کشورمان می‌تواند گره گشای بسیاری از مسائل امروز منطقه خاور میانه و شبه قاره هند باشد.  ضمن اینکه سود آوری عظیم اقتصادی نیز برای ایران در پی خواهد داشت.

در خاتمه لازم است از زحمات کلیه اساتیدی که درزمان تحصیل در دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقیقات به اینجانب مطالب فراوانی را آموختند، به ویژه جناب ‌آقای دکتر حمید احمدی که از مقالات و تألیفات ایشان و مباحث کلاس‌های درسشان بهره فراوانی بردم تشکر و قدردرانی نمایم.

فصل اول: کلیات تحقیق

مقدمه (طرح مسئله):

از آنجایی که پاکستان کشوری است که اشتراکات فرهنگی و قومی فراوانی با ایران دارد و از لحاظ نظامی بسیار نیرومند می‌باشد (قدرت نظامی پاکستان چهار برابر ایران است)و دارای تسلیحات هسته‌ای بوده و متحد آمریکاست و نیر مرزهای مشترکش با ایران مامن  تروریست و قاچاقچیان مواد مخدر می باشد، لذا جمهوری اسلامی ایران برقراری روابط دوستانه و همه جانبه با این کشور را در دستور کار خود قرار داده است.

این روابط باید جنبه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، اطلاعاتی و امنیتی و حتی نظامی را پوشش دهد و اقدامات به گونه‌ای صورت پذیرد که این کشور با ایران منافع مشترک داشته باشد. در هر صورت مهمترین مسئله برای جمهوری اسلامی ایران حفظ نظام است که آن هم بدون امنیت امکان نخواهد داشت.

به دلیل آنکه موضع گیری‌های جمهوری اسلامی ایران بیشتر ایدئولوژیک است تا تامین منافع ملی، از این رو جمهوری اسلامی ایران سعی کرده است تا با کشورهای مسلمان که به نحوی در راستای اهداف ایران اشتراک نظر دارند، به ویژه همسایگانش روابط خود را مستحکم کند. علیهذا، یکی از تاکیدات عمده و مستمر مقامات کشور ایران بر حمایت از صلح و ثبات در منطقه استوار بوده است.

از اولین روز استقلال پاکستان از هند، در واقع یک تعارض جدی میان این دو کشور وجود داشته است. این اختلافات به اشکال مختلف ارضی، سیاسی، فرهنگی تبلور یافت. به طور طبیعی پاکستانی‌ها برای حفظ موجودیت و امنیت خودشان در برابر هند و عوامل داخلی نیاز شدیدی به یک نیروی نظامی مقتدر احساس می‌کردند. به این دلیل در همان سال‌های اول تاسیس این کشور هزینه قابل ملاحظه‌ای را برای تقویت نیروی نظامی خود به کار بستند. در غیر این صورت، عوامل بی‌ثبات کننده و ضد وحدت، موجودیت، امنیت و یکپارچگی آن را تهدید خواهد کرد. ایجاد روابط استراتژیک با آمریکا و اسرائیل و ورود به پیمان‌های سنتو و اتحاد با ایران در زمان محمد رضا شاه، در این راستا قابل توجیه است.

فقدان توانایی رقابت با هند، در تمامی زمینه‌های علمی، تکنولوژیک، اقتصادی و نظامی و نبود رفاه اجتماعی، وجود گروه‌های متعدد مذهبی و سیاسی در این کشور با سیستم به ظاهر دموکراتیک اسلامی که البته بسیار دیکتاتوری می‌باشد، وجود هزاران مهاجر افغانی و تولید و بسته‌بندی و ترانزیت مواد مخدر و از  همه مهمتر تاثیرپذیری شدید از ابرقدرت‌ها به ویژه آمریکا و نیز سلطه این کشور در زمان استعمار به مدت طولانی و همچنین دوران کوتاه پشت سرگذاشتن استقلال و بحران دموکراسی و مسئله بنیاد گرایی اسلامی و به قدرت رسیدن تروریست‌ها، موانع ثبات سیاسی را در این کشور تشکیل می‌دهد. البته پاکستان به شدت فقیر است، و از کمبود سرمایه نیز رنج می‌برد که این مسئله و ترس از هند می‌تواند زمینه‌ساز همگرایی در سیاست خارجی این کشور با ایران باشد.

و اما پرسشی که مطرح می‌شود این است که:

توسعه همکاری‌های ایران و هند و گسترش روابط پاکستان و آمریکا و نیز حمایت از بنیاد گرایی اسلامی در سالهای گذشته توسط پاکستان، چه تاثیری بر روابط    این کشور  با ایران گذاشته است؟

اهداف تحقیق:

هدف اصلی این پژوهش آن است که نشان می‌دهد که اهمیت روابطی همه جانبه و مستحکم با همسایه شرقی کشورمان می‌تواند گره گشای بسیاری از مسائل امروز منطقه خاور میانه و شبه قاره هند باشد. ضمن اینکه سودآوری عظیم اقتصادی نیز برای ایران در پی خواهد داشت.

اهمیت تحقیق:

پاکستان از آن جهت که کشوری است مسلمان و بسیار فقیر و دارای اختلافات ریشه‌ای با هندوستان و ایدئولوژیک با ایران می باشد و صاحب ارتشی نیرومند با توان تسلیحات هسته‌ای بالاست از سویی دیگر متحد آمریکا می‌باشد، از طرفی مامن تروریست‌ها، بنیاد گراهای اسلامی و قاچاقچیان مواد مخدر است.

لذا این کشور می‌تواند در تامین امنیت یا ناامنی کل منطقه شبه قاره هند، خاور میانه و حتی جهانی و از همه مهمتر ایران موثر باشد و علیرغم روابط بسیار خوبی که با ایران داشته است، همواره خطری بالقوه (بنیادگرای اسلامی) برای کشورمان است، لذا شناخت از سیاست خارجی این کشور، آگاهی از پتانسیل‌ها و ظرفیت‌های هر چه بیشتر همکاری فیمابین ایران و پاکستان و شناخت موانع تاثیرگذار بر توسعه روابط  سیاسی دو کشور می‌تواند در جهت تامین منافع ملی کشورمان موثر باشد. ضمناً مسئولین جمهوری اسلامی باید تلاش کنند علاوه بر سیاست همزیستی مسالمت آمیز با این کشور و تقویت روابط همه جانبه و حمایت از آقای پرویز مشرف مانع به قدرت رسیدن بنیادگراهای اسلامی در این کشور شوند.

اصولا دانستن این مطالب برای دستگاه دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران ضروری است.

سوال اصلی

عوامل موثر بر روابط سیاسی ایران و پاکستان کدامند؟

سوالات فرعی

• چگونه توسعه همکاری‌های ایران و هند بر روابط ایران و پاکستان تاثیر گذار بوده است؟
• چگونه گسترش روابط پاکستان و آمریکا بر روابط ایران و پاکستان تاثیر گذاشته است؟
• چگونه حمایت پاکستان از بنیاد گرایی اسلامی در گذشته بر روابط این کشور با ایران موثر بوده است؟

فرضیات تحقیق

• توسعه همکاری‌های ایران و هند باعث کاهش روابط میان ایران و پاکستان است. این عامل یکی از عوامل موثر بر روابط سیاسی دو کشور است.
• گسترش روابط پاکستان و آمریکا مهمترین عامل تاثیرگذار بر کاهش روابط میان ایران و پاکستان در دهه آینده خواهد بود.
• حمایت پاکستان از بنیاد گرایی اسلامی و طالبان در گذشته از مهمترین عوامل سردی روابط میان ایران و پاکستان است.

متغیرها و مفاهیم عملیاتی

چه عواملی باعث توسعه همکاری‌های ایران  و هند می‌شود؟ و چگونه بر روابط سیاسی ایران و پاکستان تاثیرگذار بوده است؟

توسعه همکاری‌های هند و ایران در چه زمینه‌هایی است؟ و چه تأثیری بر روابط ایران و پاکستان دارد؟ گسترش روابط آمریکا و پاکستان در چه زمینه‌هایی است و چه تاثیری بر روابط ایران و پاکستان در آینده خواهد داشت؟ چه عواملی باعث گسترش روابط آمریکا و پاکستان شده است؟

2- حمایت پاکستان از بنیاد گرایی اسلامی چگونه است؟ و چه تاثیری بر روابط این کشور با ایران دارد؟ چه عواملی سبب حمایت پاکستان از بنیاد گرایی اسلامی در گذشته شده است؟

دو ملت ایران و پاکستان خیلی قبل از استقلال پاکستان یعنی سال 1947 با یکدیگر مربوط بوده و همکاری می کرده اند. این همکاری ادامة منطقی میراثهای مشترک فرهنگی آنها می‌باشد. روابط دو کشور قابل تفکیک بر چهار دوره می باشد. 1- قبل از استقلال (1947-1739)  2- پس از استقلال (1971- 1947)  3- (1979- 1971)  4- روابط ایران و پاکستان از پیروزی انقلاب اسلامی ایران تا به امروز.

دوره اول- قبل از استقلال ـ1947- 1739)

روابط ایران و پاکستان به مناسبات میان ایران و انگلستان مربوط می شود و در آغاز تاریخچه بررسی اجمالی اوضاع مرزهای شرقی ایران و دخالتهای دولت انگلیس مطرح می شود. در سال 1739 میلادی نادرشاه افشار بلوچستان را تسخیر و ناصرخان براهوی را به سمت حکمران آن ایالت منصوب کرد. پس از قتل نادر، ناصرخانه نسبت به احمدشاه درانی اظهار تابعیت نمود (درانی پادشاه افغانستان بود) ولی بعداً استقلال خود را اعلام کرد.

بارگ ناصر خان بلوچستان صحنة هرج و مرج طولانی بین رؤسای عشایر گردید. در زمان محمدشاه دولت ایران درصدد تسخیر مجدد بلوچستان برآمد و توانست آنرا ضمیمة خاک ایران نماید. ولی چون مرزهای ایران و هند در آن زمان مشخص نمود، ژنرال سرفردریک گلداسمیت اولین مدیر تلگراف انگلیسی درایران به دستور دولت متبوع خود مذاکره برای تعیین خط مرزی در بلوچستان را با ایران آغاز کرد.

دولت انگلیسی ظاهرا برای حفظ امنیت سرحدات هند، که در آن  موقع جزو قلمرو انگلیسی بود و دست یافتن به راه‌های ورود افغانستان، به تدریج امرای محلی بلوچستان را به مطیع خود ساخت و کلات مرکز این ناحیه را متصرف شد. مخصوصا پس از ضمیمه کردن سند پنجاب به هند، نفوذ دولت انگلیس در بلوچستان افزایش یافت و در سال 1854 م عهدنامه‌ای با نصیرخان از حکام معروف بلوچستان منعقد ساخت و خان مزبور را در مقابل دریافت مقرری سالیانه تحت الحمایه خود کرد.

بدین ترتیب انگلیس با بند و بست با خوانین و منتفذین محلی کم کم نقاط دیگری از بلوچستان را ضمیمه متصرفات خود کرد و قراردادهای سرحدی را که خود نوشته بود به دولت ایران تحمیل نمود. در اوایل سپتامبر 1871 م وزیر مختار انگلیس مقیم در تهران یادداشتی به انضمام یک قطعه نقشه که از طرف دولت انگلیس و توسط گلداسمیت تهیه شده بود و در آن خط سر حدی بین بلوچستان و ایران مستقل کلات معین شده بود و به عنوان میرزا سعید خان وزیر امور خارجه فرستاد و دولت ضعیف و غیر مردمی ناصر الدین شاه هم برای حفظ موقعیت خود مطیع اوامر انگلیسی گردید. مناسبات ایران با کشور پاکستان در دوره رضا خان که پاکستان هنوز استقلال نیافته بود و محدود به تاسیس کنسولگرای در کراچی و کویته شد. این دو کنسولگری در چهارچوب مناسبا ایران و انگلیس فعالیت داشتند.

دوره دوم -پس از استقلال (1971-1947)

در دوره دوم روابط دو کشور نسبتا ضعیف بود و ضمن درگیری با مشکلات داخلی هر دو کشور با تهدید خارجی مواجه بودند. پاکستان با هند در تصادم بود و ایران نیز  درگیر مسائل مربوط به آذربایجان که دولت شوروی کارگردان آن بود، گردیده بود و رژیم‌های دو کشور به یک قدرت خارجی جهت حمایت و کمک نیاز داشتند.

بروز جنگ سرد بین دو ابرقدرت، به رژیم‌های دو کشور فرصت  داد تا با بهره‌گیری از نیاز آمریکا به داشتن متحدین  جهت جلوگیری  از بساط نفوذ شوروی مسئله حفظ امنیت و استقلال خود را با جمع آمدن در پیمان بغداد به عهده آمریکا و متحدانش قرارداد.

البته مناسبات دو کشور قبل از امضای پیمان بغداد (در آبان ماه 1326 شروع  و شناسایی دولت پاکستان از طرف دولت ایران و تاسیس سفارت  در کراچی (آبان 1326) آغاز شد و مقامات دو کشور ملاقات های متعدی با یکدیگر برقرار ساختند. در بهمن ماه 1328  محمدرضا شاه بازدیدی از کشور پاکستان به عمل آورد و عهدنامه مودت بین دو کشور به امضا رسید. در سال 1324 شمسی (1995م) روابط مشترک ایران و پاکستان با عضویت در پیمان بغداد شکیل جدیدی به خود می‌گیرد در این راستا لازم به ذکر است که آنچه در این مرحله باعث تقویت روند رشد روابط دوستانه دو رژیم شد، عدم برخورد منافع بین دو کشور و نیز سردی روبط با همسایگان بود.

برای مثال ایران  روابط سردی با شوروی و کشورهای تندروی عرب داشت و به خصوص بعد از کودتای سال 58 در بغداد، ایران را در انزوای بیشتری قرار داد. پاکستان نیز احساس کرد که مستقیما توسط هندو به طور غیر مستقیم توسط افغانستان در معرض تهدید قرار دارد. در این دوره ایران و پاکستان با گردآمدن پیمان بغداد در فوریه 1955 ضمن قرار دادن مسائل امنیتی خود  در داخل، ترتیبات مشترک با آمریکا، موفق به تحکیم روابط در سایر جنبه‌ها نیز گرویدند. از جمله تکیه بر اصل همجواری و نپذیرفتن اصل کامله الوداد و تجارت، در سایر زمینه‌ها نیز از موضع یکدیگر در مورد موضوع‌های قبلی حمایت نمودند.

به عنوان مثال هنگامیکه ایران در مارس 1951 نفت خود را ملی نمود، پاکستان از این حرکت حمایت کرد. مسائل منطقه‌ای دیگری نیز وجود داشتند که در آن رژیم وقت ایران به پاکستان کمک نمود. از جمله نقش شاه در استقرار مجدد روابط دیپلماتیک پاکستان با افغانستان که دچاریک وقفه دو ساله به علت مسئله پشتوتستان شده بود. در سال 1963 ایران نقش اساسی داشت و شاه را قادر به ایفای یک کارگردان بزرگ  می‌نمود زیرا که روابط شخصی‌اش در اواسط دهه شصت با ظاهر شاه، شاه افغانستان بهبود یافته بود و او را قادر ساخت تا ظاهر شاه را تشویق کند تا از دامن زدن به مسئله پشتوتستان دست بردارد.

چرا که این شرط اولیه برقراری مجدد و عادی سازی روابط بین دو کشور شده بود در مقایسه باید گفت که پاکستان زودتر از دولت ایران توانست تا خود از معادله  ایجاد روابط با سایر کشورها تحت تاثیر جنگ سرد بیرون بکشد  این تغییر در رفتار پاکستان پس از ظهور اختلافات سرحدی ما بین چین و هند و شروع کمک‌های آمریکا بر هند بود که موجب رنجش این کشور از آمریکا گردید و ضمنا با بروز اختلافات میان چین و شوروی، چین به عنوان نیروی سوم در محاسبات سیاستگذاری پاکستان وارد گشت. علاوه بر این مناسبات پاکستان در قبال شوروی مرحله عادی تر  را در پیش گرفت.

پاکستان در سال 1958 میلادی با عضویت در پیمان مشترک سنتو شکل تازه‌ای از روابط با ایران را آغاز می کند.

ج- روابط ایران و پاکستان از (1979-1971)

در مرحله سوم از روابط ایران و پاکستان که از سال 1971 شروع می‌شود، شاهد تغییرات شدیدی در وضعیت ژئوپولتیکی و سیاسی پاکستان هستیم. در این دوره با جدا شدن نیمه شرقی پاکستان این کشور دچار ضعف شدید گردید و در این مرحله ایران دارای قدرت بیشتری شد. خروج بریتانیا از خلیج فارس در همین سال و تمایل شاه به جانیشنی بریتانیا، به عنوان ژاندارم خلیج فارس و نیز افزایش اهمیت نفت به عنوان یک عامل مهم در روابط بین الملل و افزوده شدن بهای نسبی آن نسبت به گذشته، بر قدرت رژیم حاکم درایران افزود. افزایش بهای نفت در پی تحریم نفتی اعراب درسال 73، به همان اندازه که به سود کشورهای تولید کننده نفت تمام شد، برای کشورهای فقیری چون پاکستان و هند خرد کننده بود.

• پیشگفتار – 1
• فصل اول (کلیات)
• طرح مسئله – 2
• اهداف تحقیق – 4
• اهمیت تحقیق – 4
• سوال اصلی – 5
• سوالات فرعی – 5
• فرضیات تحقیق – 5
• متغیرها و مفاهیم عملیاتی – 6
• روش تحقیق – 6
• مشکلات و موانع تحقیق – 6
• سازماندهی تحقیق – 7

فصل دوم: خصوصیات کشور پاکستان – 8

• پیدایی پاکستان – 9
• جغرافیای طبیعی و اوضاع اقلیمی – 9
• جغرافیای انسانی – 10
• دین و مذهب رسمی – 11
• شیعیان پاکستان – 11
• حکومت – 12
• اقتصاد – 12
• ویژگی‌های ارتباطی – 18
• مناسبات اقتصادی جمهوری اسلامی ایران با کشور پاکستان – 19

فصل سوم – تاریخچه روابط  ایران و پاکستان – 21

• روابط ایران و پاکستان قبل از استقلال (1947-1739) – 22
• روابط ایران و پاکستان پس از استقلال (1971- 1947) – 23
• روابط ایران و پاکستان (1979-1971) – 26
• روابط ایران و پاکستان پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران تا به امروز
  (2005-1979) – 32
• روابط استراتژیک جمهوری اسلامی ایران و پاکستان – 33
• نتیجه گیری – 40
• ضمائم – 47
• منابع و ماخذ – 94
• فرصت‌ها و تهدیدهای جمهوری اسلامی ایران طی یک دهه آینده در منطقه اروپا

فهرست منابع

1. ارسال خبر- ایرنا– چهارشنبه 14 دسامبر 2005
2. روزنامه اردو زبان نوای وقت– چاپ پاکستان – 18 سپتامبر 2000 میلادی
3. نگاه کنید به Anwar,siyed:paistan in 1976-P1830
4. امیری، عباس- خلیج فارس و اقیانوس هند در سیاست بین المللی– صفحه 625
5. روزنامه کیهان- مورخ 24/12/52
6. نگاه کنید بهF.Rush Lo rook uillamo: , Pakistan under/ callenge p.22
7. پیرایش، هایده. همکاری‌های عمران منطقه‌ای آر. سی. دی . دانشگاه تهران مرکز مطالعات علمی بین المللی تهران، آبان 1355 از صفحه 4 الی 11 پراکنده
8. s.m.Burke. mains prings of Iudia and Pakistan foreign policieo- university of minnesota press-minnea polis -1974-p.228
9. روزنامه کیهان- مورخ 29/5/65
10. روزنامه اطلاعات 19/1/66
11. فرزین نیا، زیبا. سیاست خارجی پاکستان: تغییر و تحول (انتشارات دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی، تهران، 1383)
12. زمانیان، علیرضا. گزینه اسناد روابط ایران و پاکستان. (سیاسی، اقتصادی و فرهنگی) از 1326 تا 1357 هجری شمسی (1987-1947)
13. بولتن ویژه اداره پنجم سیاسی وزارت امور خارجه ص 40 و 39
14. سریع القم ، محمود. جزوه‌های درسی تجزیه وتحلیل سیاست خارجی
15. صدر، سید محمد. امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران، تهدیدات و استراتژی مقابله در زمینه سیاست خارجی، مجله سیاست خارجی، دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی (سال نهم- 1374) ص 79 و 78
16. روزنامه جمهوری اسلامی ایران سال 15 شماره 4203، مورخ 10/9/82
17. حاجی یوسفی، امیر محمد. ظرفیت نظامی و خطر جنگ اقتباس از مقاله در اینترنت، 20/12/2005
18. اجلاس وزرای نفت هند، پاکستان و ایران برای نهایی کردن انتقال گاز، اقتباس شده از اینترنت
19. دیدار نخست وزیر پاکستان با سید حسن خمینی، آدرس اینترنتی www hayeteno org
20. گفتگو با خورشید احمد قصوری وزیر امور خارجه پاکستان روزنامه همشهری، سه شنبه 27 خرداد 1382 شماره 3079، اقتباس شده از اینترنت
21. کاتالیزور برای صلح، توافق نهایی ایران و هند برای احدا خط لوله گاز. اقتباس شده از اینترنت، آدرس. statutory.HTML.com  Nedayegaz
22. خط لوله صلح، اقتباس شده از اینترنت به آدرس فوق
23. صدیق ، عایشه. مثلث مشکل زا مروری بر تاریخچه روابط ایران و پاکستان و افغانستان ترجمه موسوی، سعیده، شبکه خبری دانشجو، سازمان بسیج دانشجویی، 16/9/84
24. رئیس جمهوری ایران با رهبران الجزایر، پاکستان و ونزوئلا دیدار کرد. نیویورک خبرگزاری جمهوری اسلامی 25/6/84 اقتباس شده از اینترنت
25. حضور هیات عالی رتبه پاکستانی در دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی ماهنامه 1380 دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی چهارشنبه 14/2/1379
26. فرزین فر، زیبا. ایران و هنر ثبات سیاسی در پاکستان ماهنامه 159 دفتر مطالعات سیاسی و بین الملل
27. سومین میزگرد ایران و پاکستان، چهارم بهمن 1381، ماهنامه 168 دفتر مطالعات سیاسی و بین الملل