دولت الکترونیک و موانع و مشکلات آن

امروزه با پیشرفت فن آوری اطلاعات و ارتباطات، شاهد تأثیرگذاری این فن‌آوری بر جوانب مختلف زندگی هستیم. تجارت الکترونیکی و بازاریابی الکترونیکی نمونه‌هایی از این تأثیرگذاری هستند. دولت الکترونیکی، که استفاده از این تعبیر در مجاورت و سخنرانیها بیش از چهار سال نیست که مرسوم شده، یک مثال دیگر از این نوع تأثیرگذاری است. که از لحاظ نقشی که در جوامع انسانی بازی خواهد کرد، با نمونه‌های گذشته تفاوتهای زیادی دارد.

هر چند محتوای نظری این مفهوم از جامعیت لازم برخوردار نیست، در این مقاله سعی شده است که مطالب مهم راجع به دولت الکترونیکی، که در منابع مختلف بر سر آنها اتفاق نظر وجود دارد، جمع‌آوری و ارائه گردد.

هر چند عده‌ای دولت الکترونیکی را یک نوع تجارت الکترونیکی در سطح ایالت یا کشور می‌دانند، بعضی تحولی را که دولت الکترونیکی به وجود خواهد آورد، همتای تحول ناشی از انقلاب صنعتی در اروپا می‌دانند. به هر حال ایده خدمات، در تمام 365 روز سال و در تمام اوقات 24 ساعت، با پدیدار شدن دولت الکترونیکی جامه عمل پوشیده است.

دولت الکترونیکی جوانب گوناگونی دارد. از آن جمله می‌توان به جنبه‌های تکنیکی، اقتصاد اجتماعی مردم سالارانه و موارد دیگر اشاره کرد. علی رغم مزایا و قابلیتهای فراوانی که برای دولت الکترونیکی متصور است، موضوع تازه‌ای است که تحولات گسترده‌ای را به دنبال خواهد داشت. مطالب تکمیلی در این مورد در ادامه مقاله خواهد آمد، ولی راهکاری که در بعضی منابع برای جلوگیری از واکنشهای ناگهانی در قبال این تحولات پیشنهاد شده است، شروع آهسته و آرام و گسترش سریع است.

علت اتخاذ چنین راهکاری، با در نظر گرفتن تأثیرات و پیامدهای ناشی از بکار گرفتن دولت الکترونیکی، معقول و منطقی به نظر می‌رسد که در بدنه مقاله بدان پرداخته خواهد شد.

دولت الکترونیک در عصر مجازی، مطلبی نو و جدید در دنیای پیشرفتهای مبتنی بر فن‌آوری اطلاعات می‌باشد. و به همین دلیل مفاهیم و مطالب وابسته به آن بسیار پراکنده و بعضاً‌ متناقص می باشند.

در این مقاله سعی شده است که مطالبی منسجم از این منابع پراکنده استخراج و ارائه گردد. در ادامه مقاله به مزایا و معایب دولت الکترونیکی، رسانه منتخب برای دولت الکترونیکی، انتظارات که مردم از دولت الکترونیکی دارند، مشکلات پیاده سازی یک دولت الکترونیکی و مطلبی تحت عنوان مردم سالاری الکترونیکی خواهیم پرداخت.

در لابلای مطالبی که ارائه می گردند. بعضاً مثالهایی از گزارشها و تحقیقات مختلف که به صورت عملی انجام شده‌اند، آورده خواهد شد. رشد فناوری‌ها به ویژه فناوری اطلاعات و فراگیر شدن آن در سطح جامعه تغییرات گسترده‌ای را در ابعاد مختلف زندگی انسان‌ها پدید آورده است. این فناوری‌ها امروز با نرخی فزاینده و به صورت تصاعد هندسی در حال رشد است و به صورت نماد عصر حاضر در آمده است. رشد فزاینده این فناوری‌ها در تمامی پدیده‌ها از جمله دولت و موسسات دولتی تاثیرات شگرفی بر جای می‌گذارد. دولت‌ها در عصر جامعه اطلاعاتی می‌بایست برای برآورده کردن نیازها و انتظارات شهروندان خدمات ومحصولات خود را به طور روزافزون کیفی‌تر و مطلوب‌تر نمایند.

تعاریف:

پیرو مطلبی که در مقدمه ذکر شد، تعاریف متعددی از دولت الکترونیکی، ارائه شده است. از بین تعاریف، برخی از آنها که در منابع معتبرتر یافته شده‌اند، ارائه می‌گردد:

1. دولت الکترونیکی: استفاده از قابلیتهای فی‌آوری اطلاعات و ارتباطات، برای دوباره ساختن یک دولت است.
2. دولت‌ الکترونیکی: اطلاعات دیجیتال و سرویسهای اقتصادی به هنگام است، که به شهروندان ارائه می‌گردد.
3. دولت الکترونیکی: شیوه ای برای دولتها به منظور استفاده از فن‌آوری جدید می‌باشد. که به افراد، تسهیلات لازم جهت دسترسی مناسب به اطلاعات و خدمات دولتی اصلاح کیفیت خدمات و ارائه فرصتهای گسترده‌تر برای شرکت در فرآیندها و نهادهای مردم سالار را فراهم می‌سازد.
4. دولت الکترونیکی: ترکیبی از فی‌آوری اطلاعات و شبکه اطلاع رسانی تار عنکبوتی جهانی به منظور ارائه خدمات، بطور مستقیم به عامه مردم است.

نقطه مشترکی که در همه تعریفها دیده می‌شود استفاده از فن‌آوری اطلاعات است. احتمالاً‌ در آینده با روشنتر شدن جوانب مختلف دولت الکترونیکی، شاهد ارائه تعاریف جامع، مانع و بهتری از دولت الکترونیکی خواهیم بود.

دولت الکترونیک از استفاده از تکنولوژی اطلاعات IT برای حرکت آزاد اطلاعات جهت چیره شدن بر حدود فیزیکی سیستم‌های مبتنی بر کاغذ و فیزیکی تا استفاده از تکنولوژی جهت افزودن دسترسی و ارائه خدمات دولت برای بهره‌مند شدن بیشتر شهروندان، شرکتهای تجاری و کارمندان از این خدمات در تغییر است.

ایده اصلی در پشت این تعاریف آن است که دولت الکترونیک شامل خودکار سازی و کامپیوتری کردن رویه‌های کاغذ مبنای موجود می‌باشد که روش‌های جدید رهبری راه‌های جدید بحث و استراتژی‌های تصمیم‌گیری روش‌های جدید داد و ستد تجاری روش‌های جدید ارتباط با شهروندان و انجمن‌ها و راه‌های جدید سازماندهی و تحویل اطلاعات را موجب می‌شود.

هدف نهایی دولت الکترونیک بهبود در دسترسی و تحویل خدمات دولت می‌باشد به صورتی که به نفع شهروندان باشد و هدف بسیار مهم‌تر آن تقویت حرکت دولت به سوی دولتی کاراتر و شفافیت بیشتر جهت مدیریت بهتر منابع اجتماعی و اقتصادی کشور برای توسعه می‌باشد. کلید ورود به دولت الکترونیک برقرار ساختن یک استراتژی بلند مدت و سازمان یافته جهت بهبود پایدار در فعالیتها با دید نهایی برآورده کردن نیازهای شهروندان است. خدمات دولت الکترونیکی بر روی چهار دسته از مشتری‌های مختلف متمرکز گردیده است.

پیدایش مفهوم دولت الکترونیک در پی ظهور و گسترش فناوری‌های نوین ارتباطی و از جمله اینترنت است. تغییرات گسترده و عمیقی را که اینترنت بر ابعاد گوناگون زندگی انسان‌ها از روابط انسانی گرفته تا کار، آموزش، تفریح، خرید، و غیره… داشته لزوم ارائه خدمات نوین و کیفی که پاسخگوی نیازها و انتظارات شهروندان جامعه اطلاعاتی آینده باشد را نمایان می‌سازد. به طور کلی عوامل متعددی زمینه ساز پیدایش مفهوم دولت الکترونیک بوده است که همگی ناشی از رشد فناوری و پیچیده‌تر شدن زندگی بشر است.

دولت‌ها برای پاسخ به این پیچیدگی ناگزیرند که اقدام به ایجاد دولت الکترونیکی نمایند. برخی از عوامل زمینه‌ساز پیدایش این مفهوم عبارتند از:

• رشد فناوری به ویژه فناوری اطلاعات
• سرمایه‌گذاری بنگاه های اقتصادی در بخش‌ فناوری و اطلاعات و تطبیق آن با نیازها و شرایط خویش
• رشد استفاده از اینترنت و عادت کردن مردم به استفاده از آن
• تغییر انتظارات شهروندان و بنگاههای اقتصادی
• فشارهای ناشی از رقابت
• جهانی شدن.

عوامل مؤثر در ایجاد دولت الکترونیکی:

فن‌آوری:

بدون شک دولت الکترونیکی موضوعی است که بر بستر یک فن‌آوری پیشرفته، فرصت ظهور پیدا می کند. در این میان گسترش پایگاه داده‌های یکپارچه‌ای که توسط آن هر فردی را به طور یگانه شناخت، نقش مؤثری را دارد.

گواینکه این عنوان جز عوامل تأثیر‌گذار بر همه گیرشدن استفاده از دولت الکترونیکی ذکر شده است، ولی در قسمت عوامل بازدارنده پیاده سازی خواهیم دید که این عنوان و عنوان بعدی در ذیل عوامل بازدارنده در جهت پیاده‌سازی دولت الکترونیکی هستند.

سرمایه‌گذاری گسترده:

دولت الکترونیکی از جهت تأسیس، اصلاً ارزان نیست، مخصوصاً هزینه‌های ابتدایی بسیار بالاست. این عنوان نیز مانند عنوان قبلی، همان طور که گفته شد، از گلوگاههای تحقق یک دولت الکترونیکی هستند که گذشتن از این دو راه را برای شکل گرفتن دولت الکترونیکی هموار می‌سازد. در قسمت موانع پیاده‌سازی دولت الکترونیکی به این دو عنوان برخواهیم گشت.

قوانین راهگشا:

جا افتادن فرهنگ استفاده از دولت الکترونیکی نیاز به تصویب قوانینی دارد که اعتبار خدمات این دولت را به رسیمت بشناسد و قابل استناد بودن مدارک دولت الکترونیکی را مجاز بداند. به عنوان مثال یکی از مفاهیمی که در دولت الکترونیکی مصداق پیدا می‌کند، امضای دیجیتالی است. این نوع امضاها در آینده، در مبادلات الکترونیکی تحت رسانه‌ای که در دولت الکترونیکی استفاده خواهد شد، همان نقشی را بازی خواهند کرد که امروزه امضاهای معمولی بازی می‌کنند. به هنگام استفاده از امضای دیجیتال باید قوانینی برای تطبیق امضاها وجود داشته  باشد تا هم جلوی سوءاستفاده گرفته شود و هم افراد جامعه، اطمینان خاطر را برای استفاده از آن داشته باشند.

موانع استفاده از دولت الکترونیکی:

یکی از مهمترین اهداف دولت الکترونیکی، فراهم آوردن شرایطی برای مشارکت همه مردم در دولت و فعالیتهای آن است. شاید بزرگترین مساله در این راستا، رسانه‌ای باشد که باید زمینه این مشارکت را فراهم نماید. رسانه های مختلفی که برای این منظور پیشنهاد شده‌اند، در بخش دیگری مورد بررسی قرار خواهند گرفت، ولی بدون شک رسانه‌ای که امروزه به صورت پیش فرض برای این کار در نظر گرفته می‌شود، اینترنت است. موانعی که در جهت استفاده از اینترنت برای آحاد افراد یک جامعه وجود دارد، یکی از اصلی‌ترین موانع همه گیرشدن این موضوع می‌باشد. در همین راستا تحقیقات و گزارشهای مختلفی در نقاط گوناگون دنیا ارائه شده است که به برخی از آنها به عنوان شاهدی بر این مدعا اشاره می‌شود: در تحقیقی که در ایالت تگزاس آمریکا انجام شده است، چهار مانع به عنوان موانع اصلی استفاده از اینترنت در جهت گسترش دولت الکترونیکی عنوان شده است. با دقت در این موارد می‌توان آنها را عمومیت داد و می‌توان گفت که این مشکلات در هر جامعه وجود دارد:

• موانع جغرافیایی: بعضی از مناطق به صورت سنتی، مناطقی روستایی و کشاورزی هستند. فراهم کنندگان اینترنت هم به این مناطق که شاید اشتیاقی از سوی خودشان هم برای دسترسی به اینترنت وجود ندارد، اقبالی نشان نمی‌ ‌دهند.
• موانع اقتصادی: اقشار کم درآمد از پس هزینه‌های استفاده از اینترنت بر‌نمی‌آیند.

حداقل امکانات استفاده از اینترنت، یک رایانه شخصی و یک خط اتصال به اینترنت است که تهیه آنها هزینه قابل توجهی می‌طلبد. شاید به نظر برسد که هزینه استفاده از اینترنت، مانع جدی بر سه راه استفاده از دولت الکترونیکی نمی‌باشد. ولی باید به این نکته توجه کرد که مخاطب دولت الکترونیکی همه اقشار مردم هستند و وجود عده ای که مانع اقتصادی  مهمترین دلیل عدم دسترسی آنها به اینترنت است، قابل انکار نیست.

• موانع زبانی: حضور اتباع خارجی که با زبان رسمی منطقه آشنا نیستند، مانع سوم است. در سطح کلی‌تر بعضی از خدمات دولت الکترونیکی مربوط به اتباع کشورهای دیگر است. برقرار کردن رابطه با اینگونه افراد و مشکلاتی که برسر ترجمه موارد موجود است نیز جز موانع زبانی حساب می‌شود.
• مانع ناشی از افراد معلول و ناتوان: چون بخشی از مخاطبان دولت الکترونیکی، اینگونه افراد هستند، باید این مورد را نیز به حساب آوریم. علاوه بر این در منبعی دیگر، از موانع دیگری نظیر کم سوادی به عنوان مشکلات فراگیرشدن استفاده از اینترنت یاد شده است.

یکی از مزایای دولت الکترونیکی عدم تبعیض بین افراد، هنگام ارائه خدمات می باشد. در حالت ایده آل، با استفاده از دولت الکترونیکی دیگر مسائلی مانند رانت‌خواری و پارتی بازی وجود نخواهد داشت، و می‌توان تا حدودی به تحقق عدالت امیدوار بود. اما معضل بالقوه‌ای که پیش می‌آید، شکافی است که بین مردم از جهت دسترسی یا عدم دسترسی به منابع دولت الکترونیکی وجود دارد.

مشکل دیگر در زمینه شناسایی افراد حین استفاده از خدمات دولت الکترونیکی می‌باشد. خدمات مختلف دولت الکترونیکی مانند مالیات، خدمات بهداشتی، قوانین مهاجرت و غیره به مقداری عملیات تشخیص هویت نیاز دارد. عملیات دقیق شناسایی جلوی سوءاستفاده از امکانات دولت الکترونیکی را نیز می‌گیرد. به هر حال جلب اعتماد عمومی مردم نسبت به توانایی دولت الکترونیکی برای حفظ امنیت اطلاعات و پیشگیری از سوءاستفاده عنصری کلیدی در راه موفقیت دولت الکترونیکی می‌باشد.

برای حل این مشکل، راه‌حلی که در یکی از منابع به آن اشاره شده بود، بکارگیری کارتهای تصدیق بود. احتمالاً‌ این کارتها مشابه کارتهای شناسایی هستند، با امکانات خاص خود، مثلاً‌ اینکه بتوان کارت خوانهای مربوطه را به راحتی حتی روی رایانه های شخصی نیز نصب کرد.

همچنین، مردم باید بتوانند به راحتی از خدمات دولت الکترونیکی استفاده کنند، والا عدم دسترسی مناسب به استفاده از امکانات سبب ایجاد ذهنیت منفی در مردم می‌شود.

موانع ایجاد دولت الکترونیک:

در راه تحقیق و پیاده‌سازی دولت الکترونیک موانع بسیاری اعم از محدودیت‌های فنی و تکنولوژیکی، دشوارهای اقتصادی و مالی، نگرش‌های موجود در جامعه در سطح مسئولان و دستگاههای اجرایی کشور گرفته تا شهروندان و عموم جامعه و غیره قابل مشاهده است. در میان این موارد به طور اختصاصی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

در میان مسئولان، برنامه‌ریزان و نیز افکار عمومی جامعه هنوز ضرورت تحقیق دولت الکترونیکی به طور کامل درک نشده است و مدیران بلند پایه سازمان دولتی، در عمل، از برنامه‌ریزی‌های انجام شده در جهت بسترسازی برای تحقیق دولت الکترونیک حمایت لازم را به عمل نمی‌آورند. لذا این مسئله نیازمند تدابیر برنامه هایی به منظور تغییر نگرش‌ها در این خصوص است.