بانکداری اینترنتی

بدون تردید، اینترنت باعث وقوع انقلابی فراگیر در کل سیستم ارتباطی دنیا شده است. بانکداری نیز، به واسطه بهره‌گیری روزافزون از ارتباطات، از این قاعده مستثنی نبوده و به قافله ارتباطات جهانی پیوسته است. اگر نگاهی گذرا به ارقام نجومی نرخ رشد و ظرفیت‌های بالقوه بانکها برای استفاده بهینه از اینترنت بیندازیم، می‌توانیم از کارکردها و تأثیراتی که اینترنت بر بانکداری می‌گذارد، آگاه شویم. اینترنت نیز همانند هر فن‌آوری جدید دیگری، دارای هزینه‌های خاص و مسائلی از قبیل امنیت سیستم و احتمال بروز مشکلات پیش‌بینی نشده است. زمانی که بانکها بتوانند این کمبودها و مشکلات را برطرف کنند، قادر خواهند بود از تمام مزایای انقلاب دیجیتال برخوردار شوند.

مقدمه:

«وینتون کرف» که از او به عنوان «پدر اینترنت» نام برده می‌شود، یک تصویر ذهنی را به جهانیان عرضه کرد که در آن، میلیاردها نفر حضور دارند. اینترنت، که در سال 1969 پا به عرصه ظهور گذاشت، به گفته خود «کرف»، «آتش فراگیری» است که تمام جهان را فرا خواهد گرفت. «کرف» پیش‌بینی کرد که تا سال 2010، بیش از 3 میلیارد نفر، کاربر اینترنت خواهند بود و تعداد وسایل on-line در سراسر جهان نیز تا سال 2020 به 6 تا 30 میلیارد عدد خواهد رسید. براساس پیش‌بینی او تا سال 2030، ما قادر خواهیم بود با رایانه‌های خود صحبت کنمی و آنها نیز به ما پاسخ دهند. تعداد مصرف‌کنندگان از اینترنت فقط ظرف 4 سال به 50 میلیون نفر رسید، در حالی که این امر برای رادیو، نزدیک به 28 سال طول کشیده بود.

بانکداری، صنعتی است که بر مبنای اطلاعات موثق شکل می‌گیرد و مبادلات بانکی را می‌توان بدون هیچ‌گونه مبادله فیزیکی پول انجام داد. چنین ویژگی‌هایی باعث شده که بانکها بتوانند به یک کاربر کامل و تمام عیار اینترنت در عصر ارتباطات تبدیل شوند.

با این همه، مراحل اولیه بانکداری اینترنتی، با مشکلات موثق شکل می‌گیرد و مبادلات بانکی را می‌توان بدون هیچ‌گونه مبادله فیزیکی پول انجام داد. چنین ویژگی‌هایی باعث شده که بانکها بتوانند به یک کاربر کامل و تمام عیار اینترنت در عصر ارتباطات تبدیل شوند.

با این همه، مراحل اولیه بانکداری اینترنتی، با مشکلات و شکست‌های پیاپی همراه شد. در نتیجه، مشتریان، علاقه چندانی به بانکداری اینترنتی نشان ندادند. شاید به همین دلیل بود که مجله معتبر «پورو مانی» (Euro Money) در سال 1999، مقاله‌ای در مورد بانکاداری اینترنتی با عنوانی عجیب: «کلیک، کلیک- شما مردید» درج کرد، اما هدف نویسندگان مقاله یاد شده این بود مشخص کنند که آیا بانکداری اینترنتی، چیز خوبی است یا بد.

انواع بانکداری اینترنتی

در سالهای اخیر، سه نوع بانکداری اینترنتی به شرح زیر در بازار مورد استفاده قرار گرفته است:

1- اطلاعات:

اطلاعات، متداول‌ترین و اصلی‌ترین سطح از بانکداری اینترنتی است که در آن، بانک اقدام به بازاریابی محصولات و خدمات خود از طریق اینترنت می‌کند. این نوع خدمات بانکداری اینترنتی را می‌توان یا از خود بانک دریافت کرد و یا این که به صورت پیمان‌سپاری به دست آورد. به دلیل آسیب‌پذیر بودن وب‌سایت در مقابل و تقلب و کلاهبرداری، کنترل‌های خاصی در این زمینه پیش‌بینی شده است تا از هرگونه سوءاستفاده اطلاعاتی از وب‌سایت جلوگیری شود.

2- ارتباطات:

این نوع بانکداری اینترنتی، امکان برقراری تماس بین سیستم‌های بانک و مشتریان را فراهم می‌کند. این نوع بانکداری اینترنتی ممکن است به پست الکترونیکی (E-mail)، درخواست وام یا دسترسی به فایل‌های آماری حساب محدود شود. در این حالت، میزان ریسک نسبت به نوع قبلی (اطلاعاتی) بیشتر خواهد بود. لذا کنترل‌های خاصی برای جلوگیری، گزارش و هشدار در مورد هرگونه تلاش غیرقانونی و غیرمجاز برای دسترسی به شبکه داخلی بانکها و سیستم‌های رایانه‌ای اندیشیده شده است. در این سیستم، مشتری برای آگاهی از وضعیت حساب خود و سایر امور مربوط به آن، تقاضای رسمی ارایه می‌کند و بانک به آن تقاضا پاسخ می‌دهد، به طور دقیق به همان صورت که برای (E-mail) انجام می‌شود.

3- معامله:

در این سیستم بانکداری اینترنتی، مشتریان بانک قادر به انجام معاملات با بانک هستند. این سیستم در مقایسه با دو سیستم قبلی، دارای بیشترین میزان ریسک بوده و نیازمند قوی‌ترین و متمرکزترین کنترل‌ها است. در این سیستم، مشتریان قادر به انجام فعالیت‌هایی مانند دسترسی به حساب، پرداخت چک، انتقال پول و غیره هستند.

رشد بانکداری اینترنتی

رشد بانکداری اینترنتی، بسیار امیدوار کننده بوده و بسیاری از بانکها و مؤسسات مالی در این زمینه فعال هستند. هم اکنون، تعداد مشتریان on-line بانک‌ها که از بانکداری اینترنتی بهره می‌گیرند، به سرعت در حال افزایش است که این نه فقط در کشورهای صنعتی، بلکه در کشورهای در حال توسعه نیز کاملاً مشهود است.

البته توجه و تمایل به بانکداری اینترنتی در میان مشتریان جوان و میانسال بانکها، بیشتر به چشم می‌خورد. افراد بین سنین 18 تا 49 سال با درآمد بین 41000 دلار تا 59000 دلار، بیشترین گرایش را نسبت به بانکداری الکترونیکی نشان می‌دهند و برعکس، مشتریان بالای 65 سال بانکها، کمترین علاقه را به  این نوع بانکداری ابراز داشته‌اند.

رشد سریع و آمار و ارقام نجومی بخش بانکداری اینترنتی، به واسطه تأثیرگذاری عوامل زیر تحقق یافته است:

1- تأثیر شگرف مبادلات اینترنتی:

انواع مختلف تسهیلات بانکی اینترنتی از قبیل پرداخت چک، انتقال وجوه (در درون و یا بین بانکها) و مبادله سهام و اوراق بهادار، همگی مشتریان بانکها را تشویق به استفاده از سیستم‌های on-line می‌کند. تعداد روزافزون مشتریان دایمی این نوع خدمات، مؤسسات مالی را تشویق می‌کند تا زیر ساخت‌های لازم را برای گسترش هر چه بیشتر این فعالیت‌ها و خدمات فراهم آورند.

2- چرخه‌های سریعتر عرضه محصولات جدید:

توسعه بانکداری اینترنتی بسیاری از مؤسسات مالی را وادار کرده تا با توجه به نیاز بازار و مشتریان و همچنین نوآوری‌های فن آورانه، برنامه‌های جدیدتری را به اجرا درآورند، به ویژه در زمینه کنترل و بازبینی چکهای برگشتی، خریدهای on-line کالا و خدمات، تماس با سایت‌های ویژه تجارت الکترونیکی و استفاده از XML که همه این موارد، بر میزان هر چه بیشتر مشتریان در حوزه بانکداری اینترنتی خواهد افزود.

3- دسترسی جغرافیایی:

یک بانک از نظر میزان دسترسی مشتریان به بانک، با محدودیت‌های جغرافیایی رو به رو است و می‌تواند مشتریان محدودی را به خود جذب کند. در نتیجه به این بانک نمی‌توان عنوان «بانک on-line» اطلاق کرد، اما اینترنت، بنا به ماهیت بی‌مرزی و گسترده بودن خود، می‌تواند یک راه ارتباطی نامحدود برای اتصال شهرها و مناطق مختلف جهان به هم باشد و بانکها را از قید و بندهای جغرافیایی، رهایی بخشد.

4- امکان نوآوری:

فن‌آوری بانکداری اینترنتی و محصولات متنوع آن می‌تواند ابزار لازم برای توسعه هر چه بیشتر بانکها و تقویت روابط بین بانکها و مشتریان آنها را در اختیار دست‌اندرکاران صنعت بانکداری قرار دهد، به طوری که در این حالت، مشتریان به خدمات و محصولات گوناگون بانک، در هر ساعتی از شبانه روز و از هر جایی که باشند، دسترسی خواهند داشت که تمام این مسائل، رضایتمندی مشتریان را به دنبال خواهد داشت.

مزایای بانکداری اینترنتی

مزایای بانکداری اینترنتی بسیار زیاد و چشمگیر است و گواه این مدعا نیز گرایش روزافزونی است که به این نوع بانکداری نشان داده می‌شود. قابلیت‌های این بانکداری نشان داده می‌شود. قابلیت‌های این بانکداری بسیار گسترده و نامحدود بوده و فقط به امکان ایجاد بانکهای مجازی و پول الکترونیکی محدود نمی‌شود. از جمله این مزایا می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

کاهش هزینه‌های معاملات:

تجربه نشان داده است که اینترنت، یک عامل تحویل و توزیع اطلاعات و ارتباطات است که توانسته است مزیت‌های هزینه‌ای قابل توجهی را نصیب بانکها کند. مطالعات «بوز آلن» و «هامیلتون» نشان داد که هزینه رفت و آمد مشتری به بانک و استفاده از دستگاه خودپرداز (ATM) نزدیک به 01/1 دلار است، در حالی که اگر همین کار از طریق اینترنت انجام شود، هزینه آن ت یک دهم این رقم کاهش می‌یابد.

اگر چه ATM، به مراتب ارزانتر ازخدمات شعبه بانک تمام می‌شود، اما باز هم اینترنت، سه بار ارزانتر از ATM خواهد بود. در صورت استفاده از اینترنت به جای دستگاه خودپرداز، بانکها می‌توانند درآمد خود را از محل توزیع امکانات بانکی، 10 برابر کند. همین دلیل می‌تواند برای قانع کردن بانکها به منظور گسترش امکان دسترسی اینترنتی مشتریان به بانک کافی باشد.

اطلاعات کامل:

اینترنت، اطلاعات کامل و بی‌نقصی را در اختیار تمام دست‌اندرکاران بازار قرار می‌دهد. در اینترنت، سایت‌های متعددی برای خریداران خدمات بانکی هست که در آنها اطلاعات و آگاهی‌های کاملی در مورد محصولات و خدمات ارایه شده از سوی مراکز و مؤسسات مالی مختلف در یک محل، وجود دارد.

در این حالت، اینترنت به مثابه عامل تشدید کننده رقابت بین بانک‌ها عمل می‌کند و کیفیت محصولات و خدمات آنها را ارتقا می‌دهد. نمونه بارز این امر را می‌توان در «وام‌های الکترونیکی» سراغ گرفت. در این جا، متقاضیان وام می‌توانند به منظور یافتن راهی برای برخورداری از تسهیلات بانکی، هزاران گزینه گوناگون را بررسی و یکی از آنها را انتخاب کنند.

به عبارت دیگر، جستجو در شعب بانکها، مطالعه بروشور محصولات و برقراری تماس تلفنی، همه و همه، از طریق اینترنت و با کمترین هزینه امکان‌پذیر خواهد بود. حذف هزینه کمیسیون و سایر هزینه‌های جانبی، از دیگر موارد مثبت و قال توجه به نوع فعالیت‌ها است. اینترنت، اطلاعات کامل و موثقی را در مورد مشتریان بانک از جمله متقاضیان وام یا چک در اختیار بانکها قرار می‌دهد. در این حالت، یک فرد نمی‌تواند پیشینه بد خود را از نظر حساب و ا عتبار، از بانک پنهان دارد.

تمام این موارد باعث می‌شود تا معاملات بانکی، با کمترین هزینه و خطر و حداقل تماس دیداری و شنیداری و حداکثر بازدهی انجام شود.

رقابت تمام عیار

شرکت‌های اینترنتی موفقی همچون E-Bay این امکان را به کاربران خود می‌دهند تا به طور مستقیم در معاملات گوناگون از جمله مزایده‌های on-line شرکت کنند. بین سالهای 1995 تا 2000، بیش از 60 میلیون مزایده در E-Bay انجام شد که به طور میانگین تعداد مراجعان به سایت E-Bay به رکورد بی‌سابقه یک میلیون و 780 هزار نفر در هر روز رسید.

موفقیت این شرکت عمدتاً به دلیل فراهم آوردن یک بازار الکترونیک رقابتی در سایت اصلی آن است. ایجاد چنینی بازاری، از دو طریق میسر شده است: اول برقراری تماس بین فروشندگان و خریداران و دوم کارآمدی و تناسب کافی در تعیین قیمت‌های واقعی در جریان حراج‌ها. چنین قیمت‌گذاری‌های هدفمندی می‌تواند زنجیره عرضه و تقاضا را با توجه به شرایط بازار، در سطح مطلوبی نگه دارد.

به این ترتیب، اینترنت توانسته است با ایجاد رقابت میان فراهم‌آورندگان سرمایه به شرکت‌ها کمک کند تا منابع مالی خود را افزایش دهند. بنابراین، طبیعی است که بانکها نیز بتوانند با کمک اینترنت و استفاده از IPOها، اقدام به حراج‌های on-line کنند و رقابت تنگاتنگی را بین بانکها به وجود آورند.

همیشه یک سکه دارای دو روی متفاوت است. بانکداری اینترنتی نیز دارای نقاط ضعف و معایبی است. این معایب و ضعف‌ها مربوط به ریسک‌های قابل توجهی است که در این فرآیند به چشم می‌خورد که نسبت به سایر عملیات بانکی معمولی، بیشتر مشاهده می‌شود. ریسک‌های اعتباری، ریسک نرخ بهره، ریسک معاملات و غیره است که در تمام انواع بانکداری اینترنتی به طور متناوب وجود دارند.

ریسک اعتباری

ریسک اعتباری عبارت است از ریسک مربوط به سود سرمایه‌ای که در اختیار وام گیرندگان قرار می‌گیرد، اما آن افراد یا شرکت‌ها قادر به انجام تعهدات مالی بین خود و بانک نیستند. چنین سودی تا حد زیادی بستگی به موفقیت متقاضی وام در فعالیت‌های تجاری و آمادگی برای بازپرداخت وام دارد. بانکداری اینترنتی، این فرصت را برای بانکها فراهم می‌کند تا حیطه جغرافیایی فعالیت‌های خود را گسترش دهند. در این حالت، مشتریان می‌توانند بنا به میل خود، یک بانک یا موسسه مالی را در هر جای جهان برگزینند و بدون هرگونه تماس یا برخورد فیزیکی با کارکنان آن بانک یا مؤسسه، از اعتبارات بانکی استفاده کنند. در این حالت، بانکها با یک چالش بزرگ مواجه می‌شوند و آن تصمیم‌گیری در مورد اعطای اعتبارات به مشتریانی است که نه اصلاً آنها را دیده‌اند و نه از وضعیت اعتباری آنها آگاهی کامل دارند.

یکی دیگر از چالشهای اعتباری بانکها در بانکداری اینترنتی مربوط به این مسئله اساسی است که در جریان اعطای اعتبارات به مشتریان برون‌مرزی، کدام قوانین و مقررات و از کدام کشور یا ایالت باید مدنظر قرار گیرد. مدیریت هدفمند پورتیفولیوی وام‌ها از طریق اینترنت نیازمند اتخاذ سیاست‌ها، فرآیندها و فعالیت‌هایی است که ریسک را به حداقل ممکن برساند.

ریسک نرخ بهره

ریسک نرخ بهره، ریسکی است که به واسطه افزایش یافتن نرخ بهره به وجود می‌آید. از دیدگاه اقتصادی، یک بانک باید تمرکز کاملی بر میزان ارزش دارایی‌ها، بدهی‌ها و درآمدهای خود داشته باشد که هر سه مورد اشاره شده به واسطه تغییر نرخ بهره، تغییر پیدا می‌کنند. این ریسک به دلایل گوناگون و به واسطه تأثیرگذاری عوامل مختلف به وجود می‌آید که در اینجا از ذکر آنها خودداری می‌کنیم. زیرا این امر نیازمند تحقیقی گسترده و همه‌جانبه است. اما آنچه که به یقین می‌توان پذیرفت، این است که سنجش و کنترل ریسک نرخ بهره نشان دهنده اهمیت والای اتخاذ راهبردهای تأمین سرمایه و سیاست‌های جانبی آن است. به طور کلی، فرایند جذب سرمایه ورودی بانکها (سپرده‌گذاریها) به طور جداگانه و مستقل از فرآیند مربوط به خروجی سرمایه (وام‌ها و تسهیلات بانکی) و با نرخ‌های بهره گوناگونی انجام می‌شود که با توجه به ماهیت متحرک و مجازی اینترنت، این ریسک، تشدید می‌شود.

ریسک نقدینگی

ریسک نقدینگی ناشی از بی‌ثباتی‌ها و ابهاماتی است که به واسطه ناتوانی بانک در عمل به تعهدات مالی‌اش- آن هم به دلیل بروز زیان‌های قابل توجه و پیش‌بینی نشده- به وجود می‌آید. ریسک‌پذیری نقدینگی شامل ناتوانی «بانک» در مدیریت تغییرات برنامه‌ریزی نشده و غیره منتظره شرایط بازار است که توانایی بانک در به جریان انداختن دارایی‌های نقدی خود را کاهش می‌دهد.

بانکداری اینترنتی باعث افزایش یافتن آسیب‌پذیری بانکها از سوی سپرده‌های مشتریان می‌شود؛ مشتریانی که براساس شرایط و موقعیت‌های خاص، اقدام به برداشت از حساب یا بستن آن می‌کنند. چون در اینترنت، هرگونه معامله و عملیات بانکی امکانپذیر است، پس بانکها درمعرض این خطر قرار دارند که بخش اعظم مشتریانشان در یک زمان خاص اقدام به برداشت از حساب خود کنند و نقدینگی بانک را تا حد زیادی کاهش دهند.

بنابراین مدیریت بانکها باید همیشه و در همه حال آماده رویارویی با ریسک ناشی از کاهش شدید نقدینگی خود باشند و راه‌حل‌های فوری و مناسبی را برای رفع این نوع مشکلات پیدا کنند.

 ریسک معاملات

ریسک معاملات مربوط به ضرر و زیان‌های ناشی از کلاهبرداری، اشتباه، ناتوانی در تحویل به موقع محصولات و خدمات، عقب افتادن از عرصه رقابت، ناتوانی بانک در مدیریت اطلاعات و غیره است. این نوع ریسک در مراحل مختلف بانکداری اینترنتی از جمله توسعه محصول، معاملات، پردازش اطلاعات، توسعه سیستم، محاسبات، کنترل داخلی و غیره به وجود می‌آید.

بانکهایی که محصولات و خدمات مالی خود را از طریق اینترنت عرضه می‌کنند، همواره باید قادر باشند انتظارات مشتریان خود را به نحو احسن برآورده سازند و در عین حال هوشیار باشند خدمات و محصولاتی که به مشتریانشان ارایه می‌دهند، دارای کمترین کمبود بوده و از بیشترین دقت و اعتبار برخوردار باشد. اگر یک مشتری، کوچکترین کم‌کاری و اهمالی را در کار یک بانک یا مؤسسه مالی مشاهده کند،‌ از ادامه کار با آن منصرف می‌شود و به بانک دیگر مراجعه می‌کند که با توجه به محیط رقابتی اینترنت، چنین کاری عجیب نخواهد بود.

نرم‌افزارهای لازم برای برخورداری از خدمات بانکداری اینترنتی، از منابع مختلفی در اختیار مشتریان قرار می‌گیرد. از جمله این نرم‌افزارها می‌توان به نرم‌افزار موسوم به «مدیر مالی شخصی» یا PFM اشاره کرد. وجود روابط حسنه و خوب بین بانک و مشتری و ارتباط دایمی بین آنها به مدیریت بهتر معاملات کمک شایانی می‌کند.

حمله و نفوذ به رایانه بانکها و سیستم‌های شبکه، یکی دیگر از خطراتی است که متوجه بانکهاست. تحقیقات نشان داده است که سیستم‌های بانکی در برابر حملات داخلی بیش از حملات از بیرون، آسیب‌پذیر هستند، به این دلیل که کاربران سیستم‌های داخلی از ویژگی‌های سیستم آگاه بوده و دسترسی آسانتری به بخش‌های مختلف آن دارند. بنابراین بانکها باید کنترلهای همه جانبه و بازدارنده‌ای را برای حفظ سیستم‌های بانکداری اینترنتی خود در برابر حملات داخلی و خارجی، اعمال دارند.