علوم بهداشتی در تغذیه در متن قرآن

سپاس ویژه خداوندی است که مخلوقات را به بهترین صورت تدبیر فرمود و زمین وآسمانها را آفرید و آب گوارا از عصاره بخارات نازل کرد و بدان وسیله دانه‌ها و گیاهان را به وجود آورد و روزیها و خوردنیها را مقدر و به وسیله خوردنیها، قوای جانداران را حفظ کرد و با اطعام بندگان با غذاهای پاکیزه به طاعات و اعمال شایسته آنان کمک کرد.

انسان دارای دو بعد است: بعد روحانی و بعد جسمانی.

همانطور که بعد روحانی او نیازمند معنویات و ارتباط با عالم معناست، جسم انسان هم برای اینکه روح او را همراهی کند نیازمند عوامل مادی است.

انسان برای اینکه شاداب و سرزنده باشد باید هم تغذیه روحی داشته باشد و هم تغذیه جسمی درست است که تغذیه از عوامل مادی است و موجب شادابی جسم انسان می‌شود ولی بعید نیست که اثرات روحی هم داشته باشد و برای همین توجه به تغذیه و نوع آن قابل بررسی است و توجهات خاص خود را می‌طلبد.

«انسان اشرف مخلوقات است» توجه به همین جمله کوتاه می‌تواند آدمی را از حیوانیت دور سازد و او را در مسیر معرفة الله قرار دهد و این امکان‌پذیر نیست مگر توجه به همه ابعاد انسان اعم از عبادی، معنوی، روحی، جسمی و … .

و در این میان توجه به «بهداشت علوم تغذیه» از ضروریات می‌باشد.

تعریف موضوع:

موضوعی که در این مجموعه مورد بررسی قرار گرفته است با عنوان «بهداشت علوم تغذیه در قرآن» است که همانطور که از اسمش مشخص است به علوم تغذیه‌ای انسان و بهداشت آن با توجه به آیات مربوط به آن پرداخته است. در تعریف علوم تغذیه همین بس که «یک سری نیازهای غریزی و جسمی است که انسان برای به دست آوردن قوای جسمی و انجام فعالیت‌های روزانه و برآوردن نیاز جسمی خود به آن رو می‌آورد» اما فقط خوردن و برآوردن نیاز مهم نیست بلکه از چه خوردن و کیفیت و کمیت آن مهم است که تحت عنوان بهداشت تغذیه بررسی می‌شود، که هم اثر جسمی خوب و هم اثر روحی خوب داشته باشد.

اهمیت موضوع:

اسلام نه تنها با خوردن و لذت بردن از غذاهای خوب و سازگار مخالف نیست بکله با اختصاص دادن آن به مؤمنین چنین تغذیه‌ای را مورد ترغیب قرار داده است.

و در سوره بقره، آیه 57 و در سوره اعراف، آیه 32 و در آیات دیگر به امر تغذیه دستور داده است و با توجه به اینکه هدف اصلی خداوند از آفرینش جن و انس برای عبادت بوده است لذا خوب خوردن و شکرگذاری کردن قسمتی از عبادت می‌باشد و انسان باید در نوع مواد غذایی که به بدن می‌رساند توجه لازم را مبذول دارد تا به آنچه که هدف اصلی خداوند است دست یابد و سعادت دنیا و آخرت را کسب نماید و با گذشت زمان نه تنها کم‌رنگ‌تر نشده بلکه اخیراً مورد توجه علما و دانشمندان قرار گرفته و در همین مدت کم، پیشرفت‌های بسیار کرده و ارزش آن در نزد همه تا حدی معلوم شده به طوری که امروزه همه می‌دانند که تغذیه خوب و کافی تا چه حد در سلامت و رشد افراد و در بهداشت اجتماع مؤثر است و دستوراتی را که در اسلام در این مورد آمده است می‌تواند کارساز و مفید باشد چرا که به طور همه جانبه و کلی در این مورد بحث کرده است که هم از نوع تغذیه بحث کرده، لزوم تغذیه، چگونگی تغذیه، کمیت و کیفیت آن و حتی آداب غذا خوردن و اثرات و فواید آن و نیز در مورد کم‌خوری و پرخوری و ارتباط آن با انواع بیماری‌ها و نیز در مورد نوع تغذیه نوع تغذیه و عمل صالح و … بحث کرده است که این نشان دهنده اهمیت موضوع است و هشداری است به ما که حتی در نوع تغذیه و خوردن آن توجهات لازم را به کار گیریم چرا که تغذیه سالم از مهم‌ترین مسائل زندگانی انسان و بشریت است.

پیشینه موضوع:

کتابهایی که در این مورد مراجعه کردم بیشتر در مورد آداب اخلاقی و بهداشت و مستحبات غذا خوردن بحث شده بود و منبعی که در آن همه آیه‌های مربوط به طعام، طیبات، حلال و حرام و اثرات آن را دربرداشته باشد نبود.

سؤال اصلی:

• اهمیت بحث «بهداشت علوم تغذیه» در چیست؟

فرضیه:

• خداوند تغذیه را به عنوان یک وسیله تکامل برای انسان قرار داده است به همین دلیل به بهداشت آن اهمیت داده است.

سؤالهای فرعی:

• چرا اینقدر در قرآن کریم به نوع تغذیه و بهداشت آن تأکید شده است؟
• رعایت بهداشت تغذیه چه تأثیری بر اعمال عبادی انسان می‌گذارد؟
• ارتباط بهداشت تغذیه با سلامتی جسم در چیست؟
• ارتباط بهداشت تغذیه با اعمال عبادی در چیست؟

روش تحقیق:

با توجه به موضوع مورد بررسی، روش این تحقیق کتابخانه‌ای بوده است.

چکیده:

این مجموعه کوچک که به مسائل تغذیه‌ای انسان پرداخته است شامل چهار فصل می‌باشد:

که فصل اول مربوط به مباحث لغوی و اصطلاحی است مثل: أکل و شرب و طعام و حرام و حلال و … در فصل دوم مسایل مربوط به تغذیه و آداب اخلاقی آن بحث می‌شود، فصل سوم در مورد علوم تغذیه و اثراتی که بر جسم می‌گذارد و فصل چهارم که شاید مهمترین فصل آن (وهدف این تحقیق همین باشد) در مورد مسایل مربوط به تغذیه و اثرات روحی آن بحث می‌کند و در پایان نتیجه‌ای که از این سری مباحث گرفته شده است به نگارش درآمده است.

امید که با عمل به دستورات سودمند اسلام، هرچه بهتر و بیشتر از انسان بودن خود کمال استفاده را ببریم.
«انشاءالله»

مقدمه:

همه ما به یاد داریم که از همان دوران کودکی خوانده‌ایم که خوراک، پوشاک و مسکن از مهمترین و ابتدایی‌ترین و اساسی‌ترین نیازهای انسان هستند که آدمی را در هر برهه‌ای از زندگی که باشد به رفع این نیازها مجبور می‌سازند چون هر کدام در جای خود مقدمه‌ای برای رسیدن انسان به تکامل، چه از نظر مادی و جسمی و چه از نظر معنوی است که اگر این نباشد دچار خسرانهای زیادی خواهیم شد که جبران‌ناپذیر خواهد بود پس در مرحله‌ اول، برای رفع این نیاز ابتدا احساس نیاز می‌کنیم به خوردن و رفع گرسنگی، که انگیزه‌ای است برای خوردن غذا که حیات و قوام بدن به آن بستگی دارد. و اگر تنها محرک انسان برای خوردن غذا، آگاهی وی از نیاز بدن به آن بود و در سرشتش انگیزه‌ای نبود که او را ناچار به خوردن کند، در بسیاری از موارد در خوردن سستی و تنبلی می‌ورزید و بدنش رنجور می‌شد و به تدریج هلاک می‌شد.

زمان و موقع خوردن:

پیشگیری و بهداشت دو اصل مسلم توصیه‌های مذهبی به مسلمانان است و وقتی انسان متوجه می‌شود که برای تغذیه مسلمانان عربستان، شیر و میوه و سبزی و مواد قندی و گوشت گوسفند توصیه شده است و همان مسلمان را از صرف مشروبات الکلی و گوشت حیواناتی مثل خوک بر حذر کرده‌اند واقع‌بینی نبی‌اکرم و اولیاء خدا را اکرام می‌کند و به خاطر توجهی که به مسأله تغذیه شده است و از اهمّ مسائل بهداشتی روز می‌باشد تغذیه کافی و مناسب، سرلوحه اقدامات بهداشتی قرار گرفته شده است و در عالم اسلام هم رسول خدا را می‌بینیم که با چه بیان موجز و مفیدی دقایق بهداشت را گنجانیده است و این حقیقتی است که اطبای جهان در برابرش سر تسلیم فرود آورده‌اند و در سوره اعراف، آیه 31 (… کلوا و اشربوا و لا تسرفوا …) (بخورید و بیاشامید اما اسراف نکنید) نیز به آن اشاره شده است.

«دنیای طب به دنبال تحقیقات مستمر و ممتد علمی خود و پس از سالها تجربه و آزمایش دقیق خود بقای صحت انسان را در گرو اعتدال یافته و این اصل را مسلّم شمرده است که اگر انسان بتواند عنان اختیار خویش را در دست نگاه بدارد یعنی از افراط و تفریط پرهیز جسته و میانه‌رو باشد، همیشه صحت خود را نگه خواهد داشت و این نعمت را که از بزرگترین نعمت‌های الهی است از کف نخواهد داد.»[1]

در مورد کلمه «لَا تُسْرِفُوا در آیه 31/ اعراف گفته‌اند: «مراد از اسراف، تعدی از حلال به حرام است و بعضی دیگر گفته‌اند: در خوردن و نوشیدن از منفعت به مضرّت تعدّی می‌کنند، یعنی تا زمانی که خوردن و آشامیدن تا حدّ خود باشد نافع است و چون از حد خود بگذرد مضرّت آورد حتی اگر همراهش داروی سود کننده باشد چنانکه شاعر پارسی گفت:

که پازهر، زهر است چه افزون شود             از اندازه خویش بیرون شود.»[2]

که مصداق این شعر می‌تواند حدیثی از حضرت امام علی (ع) باشد که فرموده‌اند «هنوز که میل به غذا داری از خوردن دست بکش، که اگر چنین کنی آن غذا را گوارا خواهی یافت»[3] که علاوه بر این مزیت یعنی گوارا بودن غذا، همین اندازه خوردن در تندرستی آدمی تأثیر خواهد گذاشت چنانکه امام کاظم (ع) در این مورد فرموده‌اند «اگر مردم در خوردن اعتدال می‌ورزیدند بدنهایشان سالم می‌ماند» و یا از امام علی (ع) که می‌فرمایند:

«هر که در خوردن، اندازه‌ نگه دارد، تندرستیش فزونی گیرد و اندیشه‌اش سالم ماند»[4]

چرا که هدف خردمندان، دیدار خدای سبحان در سرای آخرت است و هیچ راهی جز علم و عمل برای رسیدن به این هدف وجود ندارد، از سویی مراقبت بر علم و عمل جز با تندرستی ممکن نیست و تندرستی نیز جز با تناول کردن غذا و خوراک به مقدار حاجت در هر شبانه‌روز میّسر نمی‌شود از این روست که بعضی از نیاکان صالح گفته‌اند:

«غذا خوردن نیز از امور دینی است»

بنابراین هرکس که اقدام به خوردن غذا می‌کند تا بدان وسیله به علم و عمل خود یاری رساند و تقوایش را تقویت کند سزاوار نیست که زمام نفس را رها کند و آن را همانند چهارپایان در چراگاه آزاد بگذارد تا هر چه می‌خواهد بخورد زیرا آنچه باعث دینداری و وسیله رسیدن به دیانت است، شایسته است که مظهر انوار و آداب و سنن دینی باشد. به طوری که بنده خدا را پای بند کند و انسان متّقی، بدان وسیله از گناهان مصون بماند تا آنجا که اشتهای به غذا را در خوردن و نخوردن با میزان شرع بسنجد تا بدان وسیله گناه و معصیتی را از خود دور سازد و اجر و ثوابی را کسب کند هر چند که در آن غذا بیشترین لذت نفسانی باشد.»[5]

بهداشت و مستحبات غذا خوردن:

سفره‌ای که پهن می‌کنیم و طعامی که در آن می‌گذاریم حرمت خاص خود را دارد و رعایت یک سری از موارد بهداشتی در هنگام تناول کردن غذا لازم و ضروری به نظر می‌رسد و جمله این موارد بهداشتی از نگاه شریعت و معصومین مورد بررسی قرار گرفته است و به عنوان موارد لازم‌الاجرا درآمده است که توجه به هر کدام از این موارد خالی از حکمت نبوده و نخواهد بود که بعضی از این موارد عبارتند از:

• غذا، علاوه بر حلال بودن باید از راه حلال و موافق با سنت و پارسایی کسب و تهیه شده باشد و نیز برطبق هوای نفس و دغلبازی و بی‌بندوباری به دست نیامده باشد، زیرا خدای متعال به خوردن غذای پاکیزه یعنی حلال امر فرموده و منع از خوردن به ناحق را بر منع از قتل نفس، مقدم داشته و فرموده است: (وَ لَا تَأکُلوا أموالکم بَینکم بِالْبا طِلِ…)[6] (و اموال یکدیگر را به باطل در میان خود نخورید …) بنابراین در خوراک اصل آن است که پاک و پاکیزه باشد واین خود از واجبات اصول دیانت است.
• غذا را بر سفره‌ای که روی زمین گسترده است قرار دهند، که این عمل به رفتار پیامبر (ص) نزدیکتر است تا بالا گرفتن غذا «وقتی که برای رسول خدا (ص) غذا می‌آوردند، روی زمین می‌گذاشت» این کار به تواضع نزدیکتر است.
• ابتدا که می‌خواهد کنار سفره بنشیند، خوب بنشیند و همچنان ادامه دهد. رسول خدا (ص) بسیاری از اوقات برای غذا خوردن روی زانوهایش می‌نشست و می‌گفت: «من در حال تکیه دادن، غذا نمی‌خورم، زیرا من بنده خدایم همچون بندگان غذا می خورم و چون بندگان می‌نشینم».

[1] – طب و بهداشت در اسلام، ترجمه جواد فاضل، کتابفروشی ادبیّه، تهران، بی‌تا، 1340، ص 12
[2] – تفسیر رَوْحُ الجِنان و تفسیر رَوْحُ الجَنان، شیخ ابوالفتوح رازی، ج5، ص 147
[3] – میزان‌الحکمه، محمد محمدی ری شهری، مترجم: حمیدرضا شیخی، دارالحدیث، 1377، چاپ اول، ج1، باب 16، ص 163
[4] – میزان‌الحکمه، ج1، باب 16، ص 161
[5] – المحجّة البیضاء فی تهذیب الإحیاء، محسن کاشانی، متوفقی 1091 هـ . ق، ترجمه محمدصادق عارف، آستان قدس رضوی، 1381، چاپ دوم، ج2، ص 7 و 8
[6] – بقره/ 188

• کلیات
• مقدمه – 6
• تعریف موضوع – 6
• اهمیت موضوع – 7
• پیشینه موضوع – 8
• سؤال اصلی – 8
• فرضیه – 8
• سؤالهای فرعی – 8
• روش تحقیق – 8
• چکیده – 9
• فصل اول – 10
• معنای لغوی و اصطلاحی – 11
• اکل – 11
• شرب – 11
• طعام – 11
• طیب – 12
• طیبات – 12
• غذا – 14
• غذای حلال – 14
• غذای حرام – 15
• غذای پاک و طیب – 15
• فصل دوم – 17
• مقدمه – 18
• زمان و موقع خوردن – 18
• بهداشت و مستحبات غذا خوردن – 20
• فصل سوم – 28
• بخش الف – 29
• مقدمه – 30
• بخش الف: تغذیه و اثرات جسمی آن – 31
• بیان نکات اخلاقی و بهداشتی عبس/24 – 32
• غذا و سلامتی – 34
• علائم تغذیه خوب – 34
• تکریم انسان با غذا – 35
• موهبت تغذیه درست – 36
• تغذیه و سلامتی اعصاب – 41
• تأثیر غذا در زیبایی انسان – 42
• تغذیه و کنترل میل جنسی – 42
• کم‌خوری و طول عمر – 43
• کم‌خوری و سلامتی – 46
• اثرات تربیتی روزه – 48
• اثرات بهداشتی و درمانی روزه – 48
• اثرات پرخوری – 50
• ارتباط بین تغذیه و انواع بیماریها – 51
• بخش ب – 53
• بخش ب: غذاها و میوه های خاص (قرآنی) – 54
• انجیر – 54
• زیتون – 55
• انگور – 56
• رطب – 58
• خواص غذایی و درمانی خرما – 58
• عسل – 59
• شیر – 62
• انار – 63
• سبزی و خیار و سیر و عدس و پیاز – 64
• کدو – 66
• گوشت (تازه) – 67
• کاهو – 68
• فصل چهارم – 69
• طلب حرام (حرامخوری) – 70
• انواع تقسیمات مال – 71
• خوردنیهای حلال – 74
• ویژگی رزق انسان – 76
• رابطه بین طیبات و عمل صالح – 81
• ارتباط زهد با غذا – 83
• نتیجه‌گیری – 86
• فهرست منابع و مآخذ – 87

«یا أَیُّهَا الَّذینَ ءَامَنوا کُلُوا مِن طَیِّباتِ مَا رَزَقْناکُمْ وَ اُشْکُرُوا لِلّهِ إِن کُنتُم إِیّاهُ تُعْبُدوُنَ»
سوره بقره/ آیه 172