حافظ شیرازی

رفتن به مكتب

در همان ايام كه به خميرگيري در دكان نانوايي اشتغال داشت رفت و آمد مكتب خانه اي كه در جنب محل كسب او بود نظرش را به خود جلب نمود مصمم شد كه در كنار ديگران به فراگيري مقدمات علوم رسمي بپردازد . به اميد لطف و عنايت الهي به مكتب رفت و شروع به تحصيل علم نمود، از آنروز درآمد روزانه اش را كه از خميرگيري كسب مي كرد به چهار قسمت تقسيم نمود ، قسمتي براي معاش مادر، قسمتي براي معلم ، قسمتي براي خود و قسمتي براي فقراء اختصاص داد. در همين ايام نيز قرآن را به خوبي فرا گرفت.

اعتكاف در بقعه بابا كوهي

محمد در رفت و آمد به  مكتب متوجه شده بود كه در جنب مكتب خانه جواني داراي ذوق ادبي و قريحه شاعري به بزازي مشغول است ، او مي ديد كه گاهي جوانان شاعر پيشه و ادب دوست در همان مغازه بزازي مجلس شعر و ادب بر پا مي دارند ، محمد نيز گاهي به جمع آنان مي رفت و شعر سرودن را مي آموخت.

اين گونه محافل را كه هنوز هم در گوشه و كنار شهرها ديده مي شود راه و رسم چنين است كه سروده هاي شركت كنندگان را مورد تشويق و تاييد قرار داده ، در بعضي مواقع هم ايرادهاي آن را مي شمارند و به اصطلاح نكاتي را كه شاعر به آن توجه نداشته مي پردازند. يك روز محمد سروده خويش را در محفل شاعرانه اي كه شركت مي نمود خواند ، حضار پي در پي به خورده گيري پرداختند به حدي با ناراحتي محمد مواجه شدند، عاقبت محمد با گرفتگي محل را ترك گفته با خاطره اي افسرده ، دلي گرفته راه بقعه بابا كوهي را در پيش گرفت . ساعتي در روضه مباركه آن عارف كامل به راز و نياز پرداخت ، در همان تضرع و زاري بود كه ملهم شدار بعيني در جوار تربت مطهر و مشهد معطر هادي راهي كه كاملي واصل بوده استنگاه دارد. از آن پس شبها را در چاهي كه به چاه مرتاض عليشاه معروف است يكه و تنها به راز و نياز به در گاه حضرت بي نياز مشغول شد. عاقبت نيز دعاي آن سوخته دل به هدف اجابت رسيد و شاهد مقصود روي نمود. در يكي از شبهاي خلوت و عزلت كه به حال تضرع و ابتهال به درگاه حضرت ذوالجلال به خواب رفته بود در رويا شاهسواري را ديد كه از فعل مركب او تا پايه عرش نور، ارتفاع مي گيرد و به شمس الدين محمد مي فرمايد : « برخيز كه مراد تو را داديم» در اين حال لقمه نوراني از دهان مبارك در آورده به دهان شمس الدين محمد گذارده ، مي فرمايد: « ابواب علوم بر تو گشاده گشت و در فصاحت و بلاغت نادره زمان شدي». شمس الدين محمد خود مي گويد : هرگز لقمه اي به اين گوارايي و لذت نخورده بودم در آن وقت آن رادمرد مه چون خورشيد تابان بود خواست غائب شود، من پيش دويدم تا احوال از او معلوم نمايم كه پير روشن ضميري به نظرم آمد و از او استفسار نمودم كه اين بزرگوار كه بود و نام مباركش چيست؟ فرمود،نمي داني؟ حضرتش ساقي شراب طهور است . همان بزرگواري كه پيامبر خدا در شانش فرمود: «انا مدينه العلم و علي بابها».

تكميل علوم رسمي

پس از اين اربعين تصميم گرفت به تكميل علوم رسمي بپردازد. به حوضه درس خواجه قوام الدين عبدالله كه از بزرگان اهل عرفان و از جهت دانش در زمان خويش سرآمد اقران بود تلمذ نموده ، علوم متنوعه را آموخت . در مراتب عرفان و قرائت قرآن ، نادره زمان بود و تمامي آن كتاب آسماني را با 14 روايت در حفظ داشته است و آنچه از عرفان و حقيقت نصيبش شده بود همانا از بركت قرآني مي دانست كه فرموده است:

« عشقت رسد به فرياد ، گر خود بسان حافظ             قرآني زبر بخواني با چهارده روايت»

خواجه خود را ملزم نمود كه شبهاي جمعه در گرد مقصوره اي كه ميان مسجد شيراز واقع است تا صباح بگردد و با صداي خوش ختم قرآن نمايد.

دشتي در كتاب تحقيقي ، تحليلي «نقاشي از حافظ» درباره معلومات دانش وي نگاشته است: محققاً حافظ بر تمام معلومات عصر خود احاطه داشته است اينكه مي گويند قرآن را از حفظ مي دانسته و خود او نيز بدان اشاره مي كند تنها عبارت قرآن نبوده است ، حقيقت قرآن با تمام تفاسيري كه تا آن تاريخ دماغهاي فعال و متحجر علماي دين نوشته و بر حقايق آن روشنايي پاشيده بودند ميدانسته ، از فقه و حكمت اشراق بهره وافر داشته است ، بر علوم ادبي زبان عرب مسلط و به زبان فارسي و گنجينه هاي بي مانند آن مستولي بوده ، در تصوف قدم زده و به كنه معارف آنها رسيده و شايد مدتي هم سالك طريقه اي بوده و فكر آزاد او كه از هر قالبي مي گريخته از حوضه رسمي آنها كنار گرفته است . كناره گيري حافظ به علل گوناگون از حوضه هاي رسمي با وضوح و روشني و گاه «رندانه» و «طنز آلود» در غزلياتش باز تابي روشن و گسترده و وسيع دارد :

«از قيل و قال مدرسه آري دلم گرفت                     يك چند نيز خدمت معشوق و مَي كنم»