فلزکاری در ایران

ملیله کاری

به روایت اکثر محققان ، قدیمی ترین آثار ملیله ایران تعلق به سالهای ٣٣٠ تا ٥٥٠ ق . م دارد.چرا که طی سالهای یاد شده به سبب رواج استفاده از ظرف گران قیمت از سوی طبقات ثروتمند ، صنعتگران فلزکار ، به ویژه زرگران و نقره کاران تمامی توجه خود را به زیباتر ساختن ظروف معطوف داشتند و کوشیدند تا به فرآورده های مصرفی حالتی زینتی نیز بدهند و با آن که بر اثر تاراج اسکندر و سپاهیان او ، از ظروف و اشیاء فلزی گران قیمت آن دوره که غنایمی  کم وزن و پربها بودند اثرچندانی باقی نمانده است ولی آنچه طی یکی دو قرن اخیر در اثرکاوش های باستان شناسی  به طور تصادفی از دل خاک بیرون آمده ، نظیر  گنجینه جیحون همدان و گنجینه شوش نشانه وجود ملیله کاری و حتی موید مهارت و استادی صنعتگران ملیله کار در ایران قبل از میلاد است.

طی سالهای٢٢٤ تا ٣٣٠ق . م ساخت مصنوعات ملیله در ایران رواج قابل ملاحظه ای داشته و آثار به دست آمده در « دورااورپوس » گواه آن است که تولید فرآورده هایی از مفتول نقره طی سنوات یاد شده در ایران رایج بوده است.

« پروفسور آرثر اپهام پوپ » در کتاب شاهکارهای هنر ایران ضمن اشاره به زرگری و نقره کاری در سالهای بعد از ظهور اسلام ، به مقداری ملیله که از منطقه « ری » به دست آمده و به قرن دوازدهم میلادی تعلق دارد ، اشاره کرده است.

متاسفانه از آن جاکه بیشتر اشیاء ملیله ایرانی، اعم از طلا نقره به دلیل استفاده مجدد از فلزش ذوب شده ، نمونه زیادی هم اینک در دسترس نیست و تنها از دوره قاجاریه مقداری سرقلیان، گیره استکان ، سینی در اندازههای مختلف ، گوشواره ، سینه ریز و… باقی مانده که بخشی از آنها در موزه های داخلی و خارجی وقسمتی دیگر در مجموعه های خصوصی یا نز د خانواده ها نگهداری می شود.

در سالهای نزدیک به جنگ جهانی دوم نیز گروهی از هنرمندان ملیله کار از زنجان و اصفهان به تهران آمدند و به ساخت زیور آلاتی از طلا و با بهره گیری از اسلوب فنی ملیله کاری پرداختند که حاصل کارشان، مخصوصاً گوی های کوچک زینتی که تولید می کردند یکی از برجسته ترین فرآورده های بازار زرگران بود.

طلا کوبی روی فولاد :

طلا کوبی یکی از شیوه های تزئین اشیاء و آثار فولادی است  که امروزه در شهر اصفهان رواج دارد. از فولاد علاوه بر افزارهای معمولی ، علم نیز ساخته می شود که می دانیم آن را پیشاپیش صف عزاداران به ویژه در مراسم سوگواری سالار شهیدان حضرت امام حسین (ع ) حرکت می دهند ، علم علاوه بر تیغه های فولادی معمولاً دارای پیکره هایی از برخی پرندگان ، حیوانات دیگر ونیز گلدان ، قوطی و شمعدان است که تمامی آنها به میله ای که قاب بر آن تکیه دارد متصل است و بر روی تیغه های علم به ویژه تیغه ی وسط که از سایر تیغه ها بلندتر است اسماء مبارکه طلا کوب می شود.

درحال حاضر طلا کوبی بر روی مجسمه های پرندگان و حیوانات نظیر طاووس ، کبوتر ، آهو ، شیرو … ( که درواقع به تقلید از پیکره هایی که به انواع علم سوگواری متصل است ، ساخته و پرداخته می شود ) نیز صورت می گیرد.

برای انجام کار  طلا کوبی، جاهایی که می خواهند طلا کوبی کنند را مشخص کرده و آنرا با کارد مخصوص طلاکوبی ، که کوتاه و تیز است ، زبر می کنند ، سپس مفتول طلایی ( و یا درمواردی نقره ای ) بسیار نازکی را روی سطح زبر جامی می دهند ،آنگاه با چکش طلا کوبی سطح زبر را می کوبند و سرانجام با مصقول ،آنرا جلا می دهند و هرگونه ناهمواریش را ازمیان می برند. پس از طی این مراحل محصول آماده ی ارائه به متقاضیان است.

قلم زنی مس و برنج :

آنچه امروزه به عنوان قلم زنی شناخته میشود و مصنوعات فراوانی اعم از مس و برنج به وسیله آن تزئین می شود در ایران دارای سابقه ای بسیار طولانی است. ابتدا لازم است مروری بر هنر فلزکاری ایران داشته باشیم .

از آثار فلزی دوره هخامنشی نمونه های بسیاری به دست نیامده تا دور نمای رواج هنر در آن دوران رامشاهده کنیم ولی مجموعه ظرفها و بشقابهای نقره و طلای عصر ساسانی که به دست استادان ایرانی قلم خورده است و سلاطین  این سلسله را در بزم یا رزم وشکار نشان می دهد و در موزه « آرمیاژ» سن پطرزبرگ نگهداری می شود رواج صنعت قلم زنی را در آن عصر تائید میکند.

در دوران اسلامی تاریخ ایران صنعت قلم زنی رواج فوق العاده ای داشته است و شاهد  این مطلب مجموعه ابر یقهای برنزی و آثار زیبای فلزی از نوع بخوردان و ظرفهای آبخوری است که به شکل حیوانات و پرندگان ساخته شده و بیشتر آنها درخراسان ، همدان ، ری و سمرقند به دست آمده است.

جالب ترین هنر فلز کاری دوره سلجوقی ترصیع مس قرمز رنگ وقرار دادن نقره بر روی ظروف برنزی و بعداً روی برنج بوده است. هنر طلاکوبی ونقره کوبی مفرغ در سده هشتم و نهم ه . ق به درجه کمال  رسید و در این دوره آثاری مانند قدح ، سینی ، تنگ ، هاون ، قلمدان ، منقل ، آینه ، جعبه جواهر و شمعدان ساخته شده است.

ساخت و قلمزنی نقره :

تهیه و ساخت اشیاء نقره ای و قلمزنی روی آنها از گذشته های بسیار دور در ایران رواج داشته در حال حاضر نیز در شهرهای شیراز ، اصفهان ، تبریز و تهران گروه هایی از هنرمندان مشغول کار در این زمینه هستند.

ویژ گی تولید محصولات نقره ای و قلمزنی نقره در شهرهای مورد اشاره به شرح زیر است:

شیراز – از قدیم مرکز عمده نقره سازی و قلمزنی روی نقره بوده است ولی کاهش تعداد صنعتگران همراه با گرانی نقره از رونق این رشته در حال حاضر کاسته است در کارگاههای قلمزنی معمولاً صنعتگران ابتدا طرح را به طو ر ذهنی  بدون استفاده از الگو بر روی محصول پیاده کرده و سپس با چکش و قلم آهنی آن را قلمزنی میکنند. معمولاً قلم را نیز خود صنعتگران می سازند.

اصفهان – نقره سازی و نیز قلمزنی نقره دراصفهان مانند دیگر صنایع دستی رایج در شهر مذکور دارای پیشینه تاریخی  رونقی چشمگیر است. تعداد شاغلین در این رشته نیز در مقایسه با شهرهای دیگر بیبشتر و طبعا ً میزان تقلید هم بالاتر است.

تبریز- اگر چه صنعت نقره سازی در تبریز از سابقه ای طولانی برخوردار است ولی درحال حاضر رونق گذشه را ندارد که علت اصلی آن را باید کمبود صنعتگران نقره کار ، افزایش دستمزدها و گرانی های نقره دانست.

قفل سازی

در گذشته ای نه چندان دور تقریباً در بازار اکثر مناطق کشورمان ، قفلهای فولادی که ساخته و پرداخته ی صنعتگران هنرمند کشورمان بود، عرضه می شد. این قفلها که افزون بر دوام ، استحکام  وایمنی کامل، به خاطر دارا بودن زیبایی و ظرافت خاص ، مورد توجه بسیاری از مردم بود، سالهای متمادی مورد استفاده قرار می گرفت و کاربردهای زیادی داشت به طوری که بر درهای ورودی خانه ها و حجره ها این گونه قفلها مشاهده می شد و درهای تمامی صندوقچه ها با قفلهای زیبایی که گاه دارای عملکردهای پیچیده ای نیز بودند، بسته می شد.

خاتم سازی

خاتم ، هنر آراستن سطح اشیاء چوبی، به صورتی شبیه موزاییک با مثلث های کوچک سه پهلو برابر یا دو پهلو برابر چوبی ،استخوانی و فلزی است که از حدود لااقل چهار صدسال پیش به این سو، در گوشه هایی از کشورمان  بیشتر در شیراز واصفهان رواج داشته ودارد.

کهن ترین نموه های خاتم که تاکنون به دست مارسیده از دوره ی صفویه است ولی آثار و مدارکی نیز به دست آمده که موید آن است این فعالیت از زمان دیلمیان در کشورمان وجود داشته است

خاتم سازی از جمله صنایع دستی است که تولیدش در سطح جهانی منحصر به ایران است زیرا اگر چه در کشورهای دیگر از جمله سوریه و لبنان  کارهایی ساخته میشود که به خاتم شباهت دارد ، ولی در حقیقت این هنر ویژه ی ایران بوده  چنین به نظر می رسد که برای نخستین بار در شهر شیراز به و جود آمده باشد. امروزه آنچه که به نام « سادلی » – با مشخصات خاتم ایرانی- درهند ساخته میشود هم توسط خاتم سازان ایرانی در آن کشور رواج یافته است.