نقش قرآن در برانداختن تعصبات قبیله ای

اصول کرامت انسانی

در مقدمه­ی اعلامیه­ی حقوق بشر، به اصل کرامت ذاتی انسان چنین اشاره شده است:” از آنجا که شناسایی حیثیت ذاتی کلیدی اعضای خانواده بشری و حقوق یکسان و انتقال ناپذیر آنان، اساس آزادی، عدالت و صلح را در جهان تشکیل می­دهد.” و در ماده­ی 1 تصریح شده است : “تمام افراد بشر آزاد به دنیا می­آیند و از لحاظ حیثیت و حقوق با هم برابرند. همه دارای عقل و جوان می­باشند و باید نسبت به یکدیگر با روح برادری رفتار کند. ”

قائل شدن به کرامت ذاتی انسان در اعلامیه، هرچند در برابر اندیشه­هایی که انسان را دارای طبیعتی گرگ صفت معرفی می­کند و یا در یک دیدگاه تبعیض آمیز انسانها را به دو گروه بهرمند از کرامت معرفی می­کند، گامی بلند در جهت ارتقای بشریت است، اما در عین حال با نقدهایی مواجه است، از جمله آنکه آیا مقصود از ذاتی بودن کرامت آن است که این صفت هیچ گاه و در هیچ حالتی از او جدا شدنی نیست. حتی اگر مرتکب بزرگترین جنایات شود یا آنکه مقصود آن است که انسان فطرتاً کریم است اما ممکن است با رفتار خود از این کرامت فاصله بگیرد؟ ظاهر مفاد اعلامیه همان شق اول است درصورتی که پشتوانه­ی منطقی ندارد.

اما کرامت انسان از دیدگاه اسلام دارای پشتوانه­ی منطقی است، زیرا خداوند این کرامت را به او داده است[1].  و منشاء این کرامت در بعد روحانی و معنوی انسان نهفته است. همان بعد که از دمیده شدن روح الهی در انسان ریشه گرفته و به همین خاطر این انسان خاکی مسجود فرشتگان گشته است.[2]

اسلام دو گونه کرامت برای انسان قائل است یکی کرامت ذاتی و اولیه که همه­ی انسانها در آن مساوی هستند و دیگری، کرامت اکتسابی که در پرتو آن ، انسانها به نسبت کرامتی که کسب کرده­اند از ارزش متفاوتی برخوردار می­گردند. کرامتی که در یک کلام در سایه­ی تقوا حاصل می­شود. و چون تقوا خود دارای درجات مختلفی است در نتیجه کرامت انسان نیز دارای مراتب متفاوتی خوهد بود. [3]از سوی دیگر، انسان با ترک تقوا و ارتکاب جنایات کرامت خود را از دست می­دهد و حتی ممکن است از همه حیوانات هم پست­تر شود. از دیدگاه اسلام کرامت برای انسان نه تنها حق است که تکلیف نیز هست. یعنی نه تنها دیگران حق ندارند به کرامت او آسیب رسانند بلکه خودش نیز حق گذشتن از کرامت خویش را ندارد و نمی­تواند به ذلت و خواری تن در دهد.

انسان از دیدگاه اسلام :

از دیدگاه اسلام انسان موجودی با ارزش و ذاتاً شایسته¬ی تکریم است. او خلیفه¬ی خدا در زمین معرفی شده. قرآن بر کرامت او تصریح می¬نماید. آنگاه که خدا انسان را آفرید، به همه¬¬ی فرشتگان دستور داد که در برابر او کرنش کنند و در برابر اعتراض آنان گفت : من حقایقی را می دانم که شما نمی دانید. برای تکمیل امر خلافت، انسان را به نعمت عقل و ادراک مجهز ساخت و همه ی هستی را رام و مسخر او قرارداد. قرآن کریم خداوند را به خاطر آفرینش «احسن الخالقین» می نامند.

اراده¬ی الهی بر این بوده که انسان، نماینده ی خدا را در زمین و مظهر صفات وکمالات پرودگار باشد. وظیفه ی او اظهار حق، اقامه عدل، اشاعه ی رحمت و محبت در زمین خداست. در راستای تامین این هدف، کتاب های آسمانی و پیامبران الهی به منظور هدایت انسان نازل شده تا طرح الهی آفرینش انسان کامل شود و جهان در سایه¬ی عدل و امنیت آباد شود.

قرآن در اصل همه انسانها (اعم از مردان و زنان) را در گوهر انسانیت و حیثیت ذاتی یکسان می¬داند. آزادی انسان، احترام به حقوق و کرامت ذاتی او و دخالت ندادن امور عارضی از قبیل رنگ، پوست، نژاد، زبان، ملیت و غیره در اعتبار و امتیاز برای انسانها، دقیقا مورد توجه اسلام بوده است. تنها ملک امتیاز تقواست.

پیامدهای نظرگاه حقوق طبیعی اسلام

در اسلام آزادی بدون مسئولیت و در واقع حقوق بشر بدون الزامات و تکالیف وجود ندارد؛ الا در صورتی که تکالیفمان را در قبال خدا پذیرفته باشیم، هیچگونه حقوق طبیعی یا ذاتی نداریم، زیرا ما خودمان خویشتن را به وجودنیاورده¬ایم. به فضل آنکه او یعنی خداوند وجود بشری به ما بخشیده است، بشر هستیم و تنها پس از این فضل و عنایت الهی است که به عنوان موجودات بشری حقوقی می¬یابیم. فکر اینکه انسان قطع نظر از پذیرفتن (یا نپذیرفتن) خداوند و عمل کردن (یا نکردن) به وظایف و مسئولیت-های خلیفه اللهی بر روی زمین، از حقوق طبیعی یا ذاتی برخوردار باشد به کلی با نگرش اسلامی بیگانه است. بر این اساس ویژگیهای حقوق طبیعی از دیدگاه اسلام عبارت است از :

1. حقوق طبیعی یا فطری بر اساس حکمت الهی از سوی خداوند به انسان بخشیده است. قصد خداوند نیز در اعطای آن تحقق کمال انسانی می باشد.
2. حقوق طبیعی به آنچه خداوند اراده فرموده، مقید است و تنها در همان محدوده کاربرد دارد.
3. حقوق طبیعی بشر همزاد مسئولیت فطری وی نسبت به طی کمالات انسانی است از این رو مقارن هر حق طبیعی نوعی مسئولیت طبیعی وجود دارد که اعمال آن حق را مقید می سازد.

برابری انسانها

اسلام امتیاز طلبی¬های مبتنی بر ثروت و قدرت را محکوم می¬کند «و قالو نحن اکثر اموالا و اولادها و ما نحن بمعذبین« قل ان ربی یبسط الرزق لمن شیاء و یقدر و لکن اکثر الناس لایعلمون»»
و برای خصایص نژادی نقشی در تقسیم عادلانه¬ی حقوق مردم قایل نمی¬شود.” انی لا اری فی هذا الغیء فضیله لنبی اسماعیل علی غیرهم”. و همه را در برابر قانون یکسان می¬شمارد . “الناس کلهم سواء کانسان المشط” و حقوق و وظایف را متلازم و متساوی در مورده همه تعمیم می¬دهد الحق لایجری لاحد الا جری علیه و لایجری علیه الا اجری له” و به زمامداران ودولتمردان دستور می¬دهد که همه را برابر حقوق یکسان ببینند” فلیکن امر الناس عندک فی الحق سواء ” و اعلان شعار مساوات را در جامعه لازم می¬شمارد وعملو الناس عنده فی الحق اسوه ” خذ سواء واعظ سواء .

حق مساوات

مساوات در اصل انسانیت

از دیدگاه اسلام اصل تساوی انسان ها با توجه به نگاه توحیدی اسلام به جهان و انسان به عنوان یک حق بنیادین مطرح است. زیرا بر اساس نصوص معتبر اسلامی، خالق و پروردگار همه ی انسان ها واحد است. همه انسان ها از یک نفس واحد ، و از یک مرد و زن آفریده شده اند ، از روح الهی در همه به طور یکسان دمیده شده ، هدف از آفرینش یک چیز است ، همه ی انسان ها از کرامت ذاتی برخوردار بوده ، و استعداد ینل به سعادت جاویدان و قابلیت کسب کرامت عالی و ارزشی را دارند و ملاک این کرامت تقواست .

مساوات در حقوق و تکالیف

تساوی حقوق افراد – در شرایط یکسان و مساوی – از نتایج دیدگا اسلام (جهان بینی توحیدی) است، به این معنا که همه ی انسان ها جدا از ویژگی های شخصی، ملی، تاریخی، نژادی و … حقوق و تکالیف یکسان دارند.

مساوات در داوری و اجرای قانون

روش اسلام بر اساس جهان بینی توحیدی در داوری و اجرای قانون (همانند اصل قانون گذاری) بر اصل مساوات و واقع بینی قرار دارد و هر گونه تبعیض و جانبداری بنا حق در داوری و اجرای قانون ممنوع است.

[1] – (و لقد کرمنا بنی آدم) اسراء / 70
[2]  – (ماذا سویته ونفخت فیه من روحی فقعرا له ساجدین ) حجر / 29
[3] –  ان اکرمکم عند الله اتقاکم حجرات /13