غدیر از دیدگاه مستشرقین

واقعه غدیر و اهمیت آن

سرتاسر حیات طیبه رسول ‌اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و لحظه به لحظه آن در نزد مسلمانان دارای اهمیتی بس شگرف و والاست؛ چرا که نه تنها کلام رسول‌ اکرم به نص صریح آیات قرآن، عاری از هرگونه هوا و هوس و متصل به سرچشمه وحی است، بلکه عمل و فعل آن بزرگوار نیز بر تک تک مسلمانان حجت است و صراط مستقیم را به عالمیان می‌نمایاند اما در این میان، مقاطعی خاص از زندگی آن بزرگوار، به جهات گوناگون از اهمیتی ویژه برخوردار می‌باشد که یکی از بارزترین آنها، واقعه غدیر خم است. واقعه غدیر از ابعاد مختلف و از جهات متفاوت، دارای درخشندگی و تلالو خاصی در تاریخ اسلام است. کمتر مقطع تاریخی را می‌توان در جهان اسلام یافت که از لحاظ سند، اطمینان از اصل وقوع، کثرت راویان و اعتماد بزرگان و علمای مسلمین، قوت و استحکامی نظیر این رویداد مهم داشته باشد.

واقعه غدیر خم در نظرات متفاوت

پیامبر اکرم بنا بر امر الهی، در سال دهم هجرت تصمیم به زیارت خانه خدا و بجاآوردن حج نمودند؛ لذا مردم را از این امر مطلع کردند و حتی برای آگاه‌ نمودن اهالی مناطق مختلف، قاصدانی را به آن شهرها گسیل داشتند. فرستادگان حضرت نیز همانگونه که وجود مقدس رسول اکرم خود اعلام نموده بودند، این پیام را به مردم رساندند که این آخرین حج رسول خداست و این سفر دارای اهمیت فراوانی است. هر کس که توانایی و استطاعت آن را دارد، بر او لازم است که پیامبر اکرم را در این سفر همراهی نماید. گرچه رسول‌ اکرم با همراهی عده‌ای از اصحاب خویش پیش از این، اعمال عمره مفرده را انجام داده بودند،اما این نخستین بار و تنها مرتبه‌ای در طول حیات طیبه پیامبر اسلام بود که بنا بر امر الهی، حضرت تصمیم به بجای‎آوردن و تعلیم مناسک حج گرفتند. پس از این اعلام، جمعیت کثیری در مدینه جهت همراهی با رسول خدا و بجای آوردن اعمال حج، مجتمع گشتند. مورخان و صاحب‌نظران از این سفر رسول خدا با عنوان حجه‌الوداع، حجهالاسلام، حجه‌البلاغ، حجه الکمال و حجه التمام یاد می‎نمایند.

رسول‌ اکرم با پای پیاده و در حالیکه غسل نموده بودند، در روز شنبه 24 یا 25 ذیقعده به همراه همراهان خود و اهل‌بیت گرامیشان و عامه مهاجرین و انصار و جمعیت کثیری که گرداگرد حضرت اجتماع کرده بودند، به قصد بجای آوردن مناسک حج از مدینه خارج گشتند. تعداد جمعیتی که به همراه حضرت از مدینه خارج شده بودند را بین 70000 تا 120000 (و حتی برخی بیشتر از 120000) نقل نموده‌اند؛اما افراد بسیاری به غیر از این عده، نظیر اشخاصی که در مکه مقیم بودند و یا اشخاصی که از شهرهای دیگر خود به مکه آمده و در آنجا به حضرت ملحق شدند، به همراه پیامبر و با اقتدای به ایشان مناسک حج را در این سفر بجای آورده و رسول خدا را همراهی نمودند. امام علی، پیش از تصمیم پیامبر برای بجای آوردن مناسک حج، از طرف ایشان برای تبلیغ اسلام و نشر معارف الهی به جانب یمن فرستاده شده بودند؛ اما هنگامی که از تصمیم پیامبر برای سفر حج و لزوم همراهی سایر مسلمین با آن حضرت در این سفر، آگاه گشتند، به همراه عده‌ای از یمن به سمت مکه حرکت نمودند و در آنجا پیش از آغاز مناسک، به رسول‌ اکرم ملحق شدند.

الغدیر و فقه التاریخ

پس از اینهمه،آنچه در کار کتاب«الغدیر»مهم است فقه التاریخ است.مورخان ما کمتر به فقه تاریخ پرداخته‏اند و بیشتر کار آنان منحصر به جمع و تدوین بوده است نه نقد و تطبیق.لیکن در«الغدیر»،به مباحث تطبیقى بیشمارى مى‏رسیم که،براى روشن کردن تاریخ اسلام و نشاندادن مقدار اعتبار دیگر مآخذ و هم مقیاسهایى کلى براى شناخت این مسائل،سندى علمى و قاطع است .در واقع صاحب«الغدیر»،به علت مطالعات بیکران خویش در مآخذى که به چندین هزار مى‏رسد،به اعمال ضوابط تطبیقى دست زد.ضوابطى که براى متتبعى چون او اصالت دارد،و براى مراجعان به کتاب او نیز حجیت آنها،از روى مستندات فراوانى که به دست مى‏دهد،بزودى استنباط مى‏شود .

و در واقع،همان‏گونه که ابن خلدون،به فلسفه تاریخ رسید و آن را ملاک قرار داد و«فیلسوف تاریخ»نامیده شد،و محققان گفتند:

ابن خلدون،در مقدمه‏اى که براى تاریخ خود نوشته به درک و تصور و ابداع فلسفه‏اى براى تاریخ نایل آمده است که بى‏شک،در نوع خود،از بزرگترین اعمال به شمار مى‏رود،فلسفه‏اى که با هر عقلى و هر زمان و مکان تطبیق مى‏کند. صاحب«الغدیر»نیز به فقه تاریخ پرداخت و بر پایه شناخت مبانى و اصول علم تاریخ،و به تعبیر ابن خلدون«تشخیص راه و روشهاى تاریخ»(تحقیق مذاهبه)،به فحص و عرضه دست زد،و به عنوان«فقیه تاریخ»  خوانده شد.و اگر ابن خلدون در قلعه ابن سلامه گوشه گرفت و به تالیف«مقدمه»پرداخت،صاحب«الغدیر»نیز،چهل سال از عمر خویش را منزویانه گذراند.و در این مدت هر چه سفر کرد و هر جا رفت،همواره در پى کار خویش بود و همراه مآخذ و یادداشتهاى خود.این است که محقق،در مطالعه«الغدیر»،به روحى علمى و با روش و تازه و مستند و تحول‏زاى مى‏رسد و از اینجا به باز شناخت تاریخ اسلام دست مى‏یابد.مسلم کسى که«الغدیر»را بخواند،از اسلام و تاریخ آن(و علوم حدیث و تفسیر و…)صورتى به دست مى‏آورد که تا کنون نداشته و در مآخذ دیگر بدان نرسیده بوده است.البته مسئله زمان نیز دخالت عمده‏اى دارد.زیرا براى صاحب«الغدیر»که در نیمه دوم قرن چهاردهم به نوشتن کتابى درباره اسلام دست زد،مآخذ قرون و اعصار گذشته را در کنار هم قرار دادن و با اشراف بر همه،به تطبیق آنها پرداختن تا حد زیادى،به علت نشر این مآخذ یا معرفى آنها در فهرستها، امکان داشت.نهایت، کوشش ستودنى صاحب الغدیر،در رفتن به دنبال این مآخذ بود و آرام نگرفتن تا رسیدن به آنها.

نقد در«الغدیر» از دیدگاه مستشرقین

خوب است،بس کوتاه و مختصر،به چگونگى نقدهاى«الغدیر»اشاره کنیم.

وقتى که علامه و اومانیستىـچون صاحب«الغدیر»ـپس از طى دوران تحصیلات عالى و اجتهاد،چهل سال از همه کس و همه چیز مى‏گسلد و در زوایاى کتابخانه‏ها عمر مى‏گذراند و به حاصل مواریث علمى اسلام و مسلمین دست مى‏یابد،و در فن خویش،کمتر ماخذىـخطى یا چاپى،از مکه تا رامپورـاز نظر او دور مى‏ماند،تا جایى که خود به صورتى در این چهارده قرن زندگى مى‏کند،و به تحریفها و انحرافهایى که قلمها و ذهنها کرده و یافته‏اند پى مى‏برد،و از آنجا که راویىـبراى پوشاندن حقیقت و کمک به دستگاه قدرتـبه جعل حدیث مى‏پردازد،تا جایى که طبرى آن مجعول را نقل مى‏کند،تا جایى که به هنگام چاپ کتب خطى علماى سلف،برخى از فضایل آل على و دلایل تشیع یا مثالب دیگران را از کتاب حذف مى‏کنند،تا آنجا که دکترى در شرح دیوان شاعر شیعى مشهور،کلمه«غدیر خم»را«غدا برحم»ضبط مى‏کند  ،و صدها امثال این…وقتى کسى بر همه این جریانات واقف مى‏شود و رسالت علم،او را به بازسازى و تصحیح مامور مى‏دارد،و ایمان به محمد و تاریخ دین محمد،او را نمى‏هلد که چشم از اینهمه بپوشد،چنین کسى حق دارد که چونان مدافعى راستین و سنگربانى متعهد و مفسر آفتابى نستوه،این مسائل را بر ملا کند و ملل اسلام و علماى اقوام را بر این امور وقوف بخشد. و چون،به تالیفات سایر محققان معاصر رجوع مى‏کنیم و تحقیقات آنان را مى‏خوانیم،مى‏نگریم که هر جا آنان نیز با آراء کسانى که مورد انتقاد«الغدیر»قرار گرفته‏اند،برخورد کرده‏اند و درباره آن آراء نظر داده‏اند.نظرهایى اظهار داشته‏اند از قبیل نظر صاحب«الغدیر».و این ما را از صحت نظر علامه امینى و صلاحیت او در قضاوت،و عدالت او در نقد و اعتلاى سطح نقدهاى وى بیشتر آگاه مى‏سازد.

مصاحبه علمى علویان در خصوص غدیر

نوشتار حاضر، گزارشى است از مصاحبه علمى آقایان دکتر صادق آئینه‏وند و دکتر محمود تقى‏زاده‏داورى با استاد دکتر سیدجعفر شهیدى، ادیب و تاریخ‏دان برجسته معاصر. مفهوم و ماهیت شیعه، مذاهب و فرق شیعى، نقش شیعیان در تمدن اسلامى، ضرورت بهره‏گیرى از روش‏هاى تجربى جدید در مطالعات شیعه‏شناسى، نقش تاثیرگذار انقلاب اسلامى در ارتقاى دیندارى در جهان حاضر، اهمیت رو به فزونى مطالعات شیعه‏شناسى در مراکز دانشگاهى مغرب زمین و ارزیابى آثار مستشرقین در این زمینه از جمله موضوعاتى است که در این مصاحبه مورد بحث قرار مى‏گیرد.

تقى‏زاده‏داورى: اگر صلاح بدانید بحث را از این‏جا شروع کنیم که به نظر حضرت استاد، شیعه با چه امرى تعریف مى‏شود. و با وجود چه اوصافى در فرد مى‏توانیم او را شیعه بخوانیم؟