نقش دولتمردان و مسئولان در تحقق و اجرای عدالت

چکیده تحقیق

در تاریخ بشری عدالت یکی از پرمعناترین و باارزش ترین مفاهیم انسانی است و عدالت موضوع اصلی و محوری اکثر نظریات مکتبهای اجتماعی ، سیاسی ، اقتصادی است. از این رو مدعیان واقعی یا کاذب عدالت در همه تاریخ و در اقصی نقاط جهان – یافت می شود ، اما در عمل ، بی عدالتی به همان اندازه نیز گسترش یافته است.

اصل عدالت مورد توجه شرایع و نظامهای الهی نیز بوده و هدف پیامبران و مصلحان اجتماعی معرفی شده است . مفهوم عدل به معنی برابری ، تساوی ، میانه روی و دادگری و انصاف است.

عدل تکوینی خداوند یعنی خداوند عادل است و حق هیچ موجودی را پایمال نمی کند و به هر موجودی طبق نظام حکیمانه هستی لطف می کند و اموری مانند سیل ، زلزله ، زشت ، زیبا که به عنوان خوشبختی و سعادت یا بلا و مصیبت تلقی می شود بستگی به جهت گیری انسان در برابر آن است و دیگر اینکه علم انسان در این مورد هنوز کامل نیست و فقر ، بیماری ، زشتی و امثال آن ذاتاً شر نیستند چنانکه غناء و ثروت و تندرستی و زیبایی ذاتاً  خیر نیستند.

عدل تشریعی خداوند یعنی قانونگذاری و تکلیف نمودن انسانها بر عمل احکام و نیز عتاب کردن انسانها در برابر تخلف از قوانین و عمل نکردن آنها به تکلیف و نیز پاداش دادن به آنها در برابر تکالیف خداوند. تمام این قوانین را خداوند به وسیله انبیاء ابلاغ نموده است تا انسان در شئون زندگیش خود سر نباشند عدالت انسانی یکی از مظاهر عقل در دنیاست و حضرت علی ( ع ) درباره نقش عدالت در سازندگی و سامان زندگی بشر می‌فرماید « هیچ چیزی نمی تواند به مانند عدل شهرها و کشورها  و آباد کند.

اصل عدالت در یونان و نیز در بین فلاسفه مورد توجه قرار گرفته است. از دیدگاه افلاطون، عدالت در مدینه فاضله‌ای تحقق خواهد یافت که در راس آن یک فیلسوف باشد.

فارابی عدالت را تقسیم نمودن خیرات است و خوبی های مشترک بین اهل مدینه تعریف می کند و خیرات مشترک در جامعه مدنی عبارتند از : امنیت ، سلامت ، کرامت و سپس فارابی وظیفه بعدی حکومت را حفظ امور تقسیم شده معرفی می کند.

عدالت از دیدگاه استاد مطهری عبارست از : رعایت و حفظ حقوق واقعی مردم و از طرف دیگر قرار دادن هر چیز در جای خود . اهمیت عدالت اجتماعی در بینش اسلامی تا آنجاست که اگر فردی با تجاوز به حقوق انسانها ، قوانین اجتماعی را نقض کند ، در حقیقت گناهی عظیم و نابخشودنی انجام داده و عدالت اجتماعی آرمان مشترک پیامبران است و در این راه نیز به شهادت رسیده اند.

اهمیت اصل عدالت

یکی از مهمترین اهداف حقوق بشر و اصیلترین مبانی و حرکتهای اجتماعی و موثرترین انگیزه نهضتهای اصلاحی که در طول تاریخ مورد توجه همه نظامهای سیاسی , حقوقی و اصلاحی جهان قرار گرفته و بر آن تکیه و تاکید فراوان رفته , اصل عدالت است. اصل عدالت مورد توجه شرایع و نظامهای الهی نیز بوده و هدف پیامبران و مصلحان اجتماعی معرفی شده است و مکاتب حقوقی آزاد به ویژه طرفداران حقوق فطری به آن تکیه و تاکید نموده اند و بسیاری از فلاسفه و حقوقدانها ، حقوق فطری را در اصل عدالت خلاصه میکنند.

مفهوم لغوی عدالت

عدل , مصدر یا اسم جمع است و مذکر , مونث , مفرد و جمع آن یکسان میباشد و به معنی ذاتی , سادگی , داد و انصاف , داوری و درستی می آید . مفهوم عدل به معنی برابری و تساوی , میانه روی و درستی , دادگری و انصاف , داوری با راستی و درستی و مفاهیم دیگری از این قبیل است.

تعریف عدالت

فلاسفه و علمای سیاست و حقوق , تعاریف مختلفی برای عدالت اظهار کرده اند که از دیدگاههای آنان نسبت به مبانی عدالت نشات میگیرد .

استاد شهید مطهری برای مفهوم عدل چهار معنی ارائه داده است :

1. عدل به معنی توازن و تعادل در یک جامعه یا یک سیستم یا یک مجموعه در مقابل ظلم به معنی بی تناسبی و ناموزونی و ناهمسوئی
2. عدل به معنی رعایت استحقاقها , یعنی هر صاحب حقی را به حقش رساندن و به عبارت دیگر به هر کس هر آنچه شایسته آن است را دادن و مقابل آن ظلم یعنی هرج و مرج و ناحق و باطل را لباس حق پوشاندن.
3. عدل به معنی تساوی و برابری و در مقابل آن ظلم, به معنی تبعیض و عدم تساوی است . این معنا برای عدل , کلامی عامیانه , نابخردانه , بسیار محدود و موقت بوده و در صورت گسترش انحرافی است و با محاسبات دقیق مخالفت دارد ، مانند : نمره یکسان به دانش آموزان متفاوت دادن.
4. عدل به معنی اعطاء وجود از سوی پروردگار در حد امکان وجود یا کمال وجود است و ظلم در این مقام منفع فیض از سوی فیاض علی الاطلاق میباشد.

عدل تکوینی خداوند

خدا عادل است یعنی حق هیچ موجودی را پایمال نمی‌کند و به هر موجودی طبق نظام حکیمانه هستی لطف میکند.

گاهی عده ای ایراداتی می گیرند و عنوان میکنند اگر خداوند طرفدار عدالت است و خود عادل پس این همه ناگواریها مانند سیل , زلزله , بچه های ناقص الخلقه , زشت , زیبا برای چیست ؟

پاسخ این است که خیر بودن یا شر بودن اموری که به عنوان خوشبختی و سعادت و یا بلا و مصیبت تلقی میشود دلبستگی دارد به جهت گیری انسان در برابر آن و بطور کلی تمام مصائب و محرومیتها در صورتی عنوان شر واقعی بر آنها منطبق است که انسان جهت گیری خاصی را که موجب رشد و تکامل است در برابر آنها نداشته باشد و همچنین تمام خوشی و کامرانیها در صورتی عنوان خیر واقعی بر آنها صادق است که جهت گیری خاصی که موجب انحطاط و بدبختی انسان است در آن پرورش نیابد.

آلفرد آدلر درباره انسان می گوید « یکی از عجیبترین خصوصیات آدمی نیروی تبدیل به احسن اوست . نیرویی که چیزهای منفی را به مثبت تبدیل می نماید»

فقر ، بیماری ، زشتی و امثال آن ذاتاً شر نیستند . غناء و ثروت ، تندرستی و صحت و همچنین زیبایی و امثال هم ذاتاً خیر نیستند.

اگر فقر یک فرد موجب رشد فکری و یگانه محرک او برای تلاش بیشتر در راه تکامل باشد آیا این فقر بد است ؟ و اگر ثروت فردی باعث تن پروری ، عیاشی ، تبه کاری و جنایت و بی رحمی قساوت او شود آیا این ثروت خوبست ؟

عدالت در اصطلاح فیلسوفان

اصل عدالت در یونان و مردم در بین فلاسفه مورد توجه قرار گرفته وروی آن بخشهای دامنه داری  صورت داده اند در مکتب ایده آلیسم کانت در بسیاری از مکاتب پوزیتی بسمت به اهمیت اجرای این اصل بحثهای فراوانی شده است وهر کدام از آنها در راه تحقق آن تلاشهای بسیا ری انجام داده اند .

عدالت از فیلسوفان عبارت است از:اصل ارمانی یا طبیعی یا قرار دادی که مفهوم حق را مشخص می کند,وبه کار گیری و محترم شمردن آن را بر انسان واجب می داند. بنابراین اگر عدالت ,امری مربو ط باشد که مطابق حق است , بر برابری , مساوات واعتدال در راه حق دلالت دارد، واگر به فاعل مربوط باشد بر یکی از فضاعل اصلی یعنی حکمت , شجاعت ,عفت  وعدالت دلالت می کند. می توان بین عدالت مبادله ای وعدالت توزیعی وعدالت اجتماعی وعدالت فردی ,تفکیک قایل شد عدالت اجتماعی عبارت از احترام به حقوق افراد جامعه و پایبندی به منافع عمومی است.

از دیدگاه کلامی « عدل » در فرهنگ عربی و اسلامی جایگاه ویژه ای به خود اختصاص داده است ، تا آنجا که یکی از دو رکن اندیشه معتزله « اصل توحید و عدل » را تشکیل
می دهد.

اندیشه سیاسی افلا طون, از آن جهت که مبنای فلسفه سیاسی فارابی به عنوان موسس و مهم ترین اندیشمند سیاسی اسلامی تلقی می شود، حائز اهمیت است.