سعادت و اقسام آن

حکمای پیش از ارسطو ،مانند فیثاغورث، بقراط، سقراط، افلاطون و نظایر آنها به اتفاق گفته اند: تمام فضیلتها و آنچه مربوط به سعادت است در نفس انسان تحقق می یابد و اموری را که خارج از نفس است از  اقسام سعادت نمی شمارند و دارنده ی آن را سعادتمند نمی دانند از این رو ،آنگاه که حکما سعادت بشر را تقسیم می کنند تمام آن را در قوای نفسانی و جنبه های روحانی قرار می دهند چنان که ما نیز در اول کتاب گفتیم سعادت بشر در (حکمت و شجاعت و عفت و عدالت)است و نیز تمام حکما معتقدند که سعادت بشر در همین ملکات چهارگانه ای است که بر شمریم و کفایت می کند و اگر صاحب آن ملکات شد دیگر در سعادتمند شدن به فضیلت مربوط به بدن و خارج آن محتاج نخواهد بود پس معلوم است که هر فردی موفق و متصف به ملکات فوق شود، تمام سعادت نصیب او شده و میتوان او را سهیل کامل نامید و اگر بیمار و گرفتار بلاها شود یا نقصی در ب دنش باشد به سعادتش آسیبی نمی رسد مگر آن که بیماری و گرفتاری او بگونه ای باشد که در روحیه ی او تاثیر منفی بگذارد مثلاً حواس او را مختل سازد و گرفتار کند ذهنی و سست خردی شود. اما در نظر حکمای یاد شده ،فقر و گمنامی ،نقص اعضا و دیگر چیزها که خارج از نفس و روح انسان است با سعادت منافاتی ندارد .رواقیون و جمعی از طبیعیون ،بدن را جزئی از انسان      می دانند نه ابزار روح ،و گفته اند :سعادت نفسانی و روحی کامل نمی شود مگر آنگاه که همراه با سعادت بدنی یا خارج بدن باشد که با تلاش و یا شانس به دست می آید. لیکن محققان از فلاسفه به بخت و شانس و امثال آن توجهی ندارند و نام آنها را سعادت نمی گذارند زیرا سعادت را امری ثابت و نامتغیر می دانند و بزرگترین و  والاترین چیزها، شیئی ثابت و دائمی است و پست ترین اشیاء آن است که متغیر و غیر ثابت باشد.

انسان فضیلتی روحانی دارد که با ارواح پاک به نام فرشتگان تناسب دارد و فضیلتی جسمانی نه مادی دارد که با چهار پایان مناسبت دارد چرا که آدمی مرکب از جسم و روح است بنابراین انسان با خیر جسمانی که مناسب چهار پایان است مدتی کوتاه در این عالم پست طبیعت اقامت دارد تا جهان مادی را آباد کند و به آن نظم و ترتیب بدهد تا هرگاه به کمال لایق خود در این جهان رسید به عالم علوی (عالم فرشتگان )منتقل گردد و برای همیشه در آنجا اقامت گزیند و همنشین فرشتگان و ارواح پاک شود و لازم است فهمیده شود که مقصود ما از عالم علوی و سفلی همان است که پیش از این یاد کردیم (عالم علوی یعنی عالم ملکوت و فرشتگان و عالم سفلی عالم طبیعت است)چون در آنجا گفتیم که مقصودمان از عالم علوی،مکان بلند از نظر حس ظاهری نیست و منظورمان از عالم سفلی مکان پائین و پست از نظر حس ظاهری نیست بلکه هر چه با حواس ظاهری ادراک می شود اسفل است اگر چه در مکان اعلی حس شود و هر چه تعلق شود از عالم اعلی است اگر چه در مکان اسفل تعلق شود.

دلیل گمراه تر بودن چنین انسانی از حیوانات این است که حیوانات در معرض این کارهای خیر نیستند و قدرتی به آنها نداده اند که با آن قدرت به طرف این درجات بالا حرکت کنند و تنها با نیروهای خدادادی خود به طرف کمالات شایسته و لایق خود در حرکتند ولی انسان در معرض آن خیرات است و به سوی آنها فرا خوانده شده است با این حال آنها را به دست نمی آورد و به طرف آنها سعی نمی کند. بعلاوه ضد آن را (امور حیوانی را ) بر می گزیند و نیروهای شریف خود را در کارهای پست به کار می گیرد و چهارپایان کمالات مخصوص به خود را به دست می آورند در این صورت هرگاه چهارپایان از خیرات مخصوص به انسان ممنوع شده باشند از مجاورت ارواح پاک(فرشتگان) و وارد شدن و بهشت عدنی که به پرهیز کاران وعده داده شده محرومند و معذور ،اما انسان معذور نمی باشد.

آخرین درجات کمالات: آخرین مرتبه ی فضائل این است که تمام کارهای انسان خالص برای خدا باشد و چون افعال الهی خیر محض است افعال انسانی که قصدش خداست نیز خیر محض می شود، و افعال بشر آنگاه خیر محض خواهد بود که فاعل آن افعال غیر از خوبی خود فعل ، قصد دیگری در نظر نداشته باشد، زیرا هر فعلی که خیر محض باشد ذاتاً نامطلوب است و هدف فاعل حصول خود عمل است نه اثر و فایده ای که بر آن عمل مترقب می شود بویژه اگر آن عمل ارزنده در آخرین درجه ی عظمت باشد. و هرگاه تمام کارهای آدمی الهی و خیر محض شود روشن است که کارهایش از نیروی الهی و لب عقل که در واقع همان ذات و جوهر نفس است ،نشات گرفته است و دیگر انگیزه های نفسانی مانند میل طبیعی و شهوانی . آنچه از قوای حیوانی بر انگیخته  می شود ذایل می گردد و آنچه به بدن و قوای حسی و تخیلات و موهوماتی که از آنها پدید می آید ، مربوط می شود ،نمی تواند با قوای الهی ستیز کند بلکه می میرند و نابود می شوند و پس از آن هیچ اراده ای و کوششی خارج از خود عمل مطلوب او در وی باقی نمی ماند بلکه غرضش در کارهای خیری که انجام می دهد ، خوبی خود آن عمل است نه نتیجه و فایده ای که از آن حاصل  می شود. طریق الهی و آخرین درجه ی کمال آدمی و فضیلتی که می تواند از خداوند بپذیرد و به او اقتدار نماید و کارهای خود را الهی محض گرداند همین است یعنی در اعمال و فعالیتهای خود بهره و عوضی و پاداشی نمی خواهد بلکه هدف (او)عمل خوب است و آن را برای مقصود دیگری انجام   نمی دهد فقط خود آن عمل ذاتاً هدف اوست و بس.به عبارت دیگر : چون خدای سبحان در کارهای خود غرض و فایده ای جز خوبی عمل در نظر ندارد و تمام افعالش خیر محض است، انسان کاملی که نماینده و مظهر صفات خداست نیز لازم است به مولای خود اقتدا کند و در اعمال و کردار خود جز به خوبی آن  عمل چیزی را در نظر نگیرد تا افعالش الهی شود و هرگاه انسان در اعمال و ا فعال خود جز خوبی عملی چیزی منظور ندارد و تمام افعالش خیر و حکمت محض می شود و غرض او از فعل همان اظهار اوست نه فایده ی آن .و افعال ویژه خداوند چنین است که به قصد اولی معلل به غرضی زاید بر فعل نیست یعنی کار حق از روی سیاست و جهتی که برخی از آنها را بر شمردیم نمی باشد زیرا اگر فعل خدا معلل به غرض و فایده ای غیر از خوبی خود فعل باشد لازم می آید امور خارجی در فعل خدا دخالت داشته باشند و اسباب و علل فعل خداوند می شوند.