ساختار حكومت پيامبر (ص)

برخى به اصل وى انگیزش یا رهبرى را افزوده‏اند . (15) از مجموع آنچه گفته شد روشن گردید اتحاد در زمینه اصول مدیریت وجود ندارد . اما در جمع‏بندى نهایى شاید بتوان وحدت نسبى را حول عناوین پنج‏گانه زیر تصور نمود:

• برنامه ‏ریزى،
• سازماندهى،
• هماهنگى،
• رهبرى (انگیزش)،
• کنترل (نظارت) .

اقتدارى معترف است که 90 درصد صاحب‏نظران مدیریت‏به اصول پنج‏گانه فوق پاى‏بند هستند . (16) با استقصایى که شد، این امر مورد تایید است و اکنون باید خوشحال بود که در روند کلى از دوران بى‏اصلى به اصول‏گرایى انبوه و سرانجام اصول تقریبا متسالم فوق رسیده‏ایم که مى‏توانیم به آنها تکیه و اعتماد کنیم و پایه‏اى پایدار براى بحث قرار دهیم . مناسب است اینها را به عنوان اصول پنج‏گانه مدیریت‏بنامیم و اصل موضوعى محسوب کنیم .

چون موضوع پژوهش «ساختار و تشکیلات و سازمان حکومت اسلامى‏» است، سر و کار ما تنها با اصل سازماندهى از میان اصول نامبرده است، اما به منظور ازدیاد بصیرت و ورود روشن‏تر به بحث، ابتدا گذرى اجمالى و نظرى کلى به چهار رکن غیر از سازماندهى داریم . سپس رکن سازماندهى را که رکن بحث است‏به تفصیل بررسى خواهیم نمود .

برنامه ‏ریزى

از مجموعه تعاریفى که براى برنامه‏ریزى شده است‏به دست مى‏آید که عناصرى چون «تعیین هدف‏» ، «پیش‏بینى کیفیت اجرا» ، «تهیه نقشه کار و خط مشى‏» در تمامى تعاریف دیده مى‏شود یا در اکثر تعاریف . از این رو مى‏توان برنامه‏ریزى را تعیین هدف و تبدیل آن به نقشه کار و خطمشى و پیش‏بینى کیفیت اجراى عملیات بر اساس نقشه و خطمشى تهیه شده براى رسیدن به هدف از قبل تعیین شده تعریف کرد . (17)

هماهنگى

ایجاد موازنه و تطبیق بین وظایف متعددى که به منظور تامین هدف مشترک توسط عناصر مختلف انجام مى‏شود هماهنگى نام دارد . (21) کلمه آهنگ جالب است زیرا هر عنصر سازمانى مطابق وظیفه‏اش آهنگى مى‏زند . مانند گروه ارکستر که هر کدام سازى متفاوت با دیگرى مى‏زند ولى رهبر ارکستر با حرکات چوب و با تکیه بر نت، آنها را طورى منجسم مى‏کند که یک صداى دل‏پذیر و گوش‏نواز از آن همه اختلاف به گوش برسد; گویا یکى هستند . یک مدیر و رهبر خوب باید وظایف مختلف تقسیم شده بین واحدهاى مختلف را همآوا و هماهنگ کند تا همه با یک آهنگ به تحصیل اهداف بپردازند .

از پیامبر اکرم (ص) نقل شده است که بهترین مدیران و فرمانروایان کسانى هستند که استعدادها و سلیقه‏هاى گوناگون را زیر چتر مدیریت گرد آورند و بدترین مدیران کسانى هستند که مجموعه هماهنگ و همسو را متفرق سازند . (22) از مولاى متقیان که کوفه را مهد حکومت‏خود قرار داده بود نقل شده:
«مرکز و محور باش و آسیاب امور را به دور خود بچرخان‏» (23) و هم فرمود:
«مکان زمامدار و رهبر مانند رشته مهره است که مهره‏ها را گرد آورده و به هم پیوند مى‏نماید . اگر این رشته بگسلد، مهره‏ها از هم جدا شده و پراکنده مى‏گردند .» (24)

کنترل و نظارت

نظارت، کوششى است که مدیر جهت تطبیق عملیات با برنامه انجام مى‏دهد تا میزان صحت و سقم فعالیتها را به دست آورد . (25)

نظارت از جهت چگونگى دو گونه است: مستقیم و غیر مستقیم .

در نظارت مستقیم مدیر شخصا امور را کنترل مى‏کند که در سازمانهاى گسترده امکان آن وجود ندارد و چه بسا مضر است، زیرا مدیر را از کلیات باز مى‏دارد، که اسلام آن را نمى‏پسندد . در غررالحکم است: «من اشتغل بغیر المهم ضیع الاهم .» (26)

نظارت غیر مستقیم، نظارت از طریق دستگاهها است . ابن‏ابى‏الحدید مى‏گوید: بیت‏القصص على (ع) مخصوص مراجعات و شکایات بود . (27)

برخى نظارت را به سه نوع تقسیم نموده‏اند:

1. نظارت اجتماعى،
2. نظارت حکومتى،
3. نظارت فرد بر اعمال خویش و از آن به عنوان «هرم نظارت‏» یاد مى‏کنند . (28)

روح اسلام که در واقع روح نظارت و مراقبت است‏با این هرم موافق است . اسلام، خدا، فرشتگان، نفس لوامه، جامعه، و فرد و … را ناظر و مراقب مى‏شمارد . اصل امر به معروف و نهى از منکر، روح نظارت را در خویش دارد . وقتى اسلام با چنین نگرشى و گرایشى زمام حکومت را به دست گیرد، نظارتى قوى اعمال مى‏کند . پیامبر اکرم (ص) وقتى والى یا امیر نصب مى‏کرد فرد دیگرى را منصوب مى‏نمود تا آشکارا یا نهانى مواظب او باشد . (29) امیر مومنان محاسب و ناظر و عیون داشت و به منصوبان سفارش مى‏کرد عیونى داشته باشند . (30)