رابطه‏ اسلام و ایران – رویكرد تمدنى

موضوع تمدن و عناصر سازنده‏ى آن و عوامل موثر در فراز و فرود آن، یکى از مهم‏ترین مباحثى است که در دهه ‏هاى اخیر از سوى نظریه ‏پردازان مورد توجه قرار گرفته است.1 مطالعات و بررسى‏هاى تمدنى، حجمى قابل توجه یافته است با وجود این، هنوز شاخه‏ى علمى مستقلى تحت عنوان تمدن‏شناسى در دانشگاه‏هاى کشورهاى اسلامى شکل نگرفته است.2 مطالعات تمدنى در حال حاضر، بیش از همه در فضاى علم تاریخ صورت مى‏گیرد و پژوهشگران تمدن، همان تاریخ پژوهان هستند که به عنوان یک گرایش علمى بر روى تمدن متمرکز شده‏اند و در نتیجه بیشتر آثار مربوط به تمدن، آثار مربوط به تاریخ تمدن است. ولى در حوزه‏ى دیگر علوم نیز کمابیش مطالعاتى درباره‏ى تمدن صورت مى‏گیرد که مهم‏ترین این حوزه‏ ها را مى‏توان علوم مرتبط با فرهنگ و توسعه دانست. فرهنگ به عنوان بخش نرم‏افزارى تمدن، خود به خود زمینه ‏ساز ورود به بحث تمدن مى‏باشد و توسعه نیز به عنوان گام‏هاى اولیه‏ ى خلق یک تمدن، گاه پژوهشگران را به بحث درباره‏ى تمدن مى‏کشاند. در همین چارچوب، منابعى که به گونه‏اى به موضوع ویژگى‏هاى یک جامعه‏ ى کمال یافته و توسعه یافته اختصاص دارد به صورت مستقیم یا غیرمستقیم به موضوع تمدن نیز نظر دارند.3

در نگاهى کلى مطالعات تمدنى رایج در حوزه‏ ى علم تاریخ را مى‏توان به دو شاخه تقسیم کرد:

1. مطالعاتى که با رویکرد گزارش تمدن‏ها و دستاوردهاى آن صورت مى‏گیرد و به تاریخ نقلى شبیه است و هم در مرحله‏ى تحقیق از ساز و کار تاریخ نقلى و هم در مرحله‏ ى ارائه گزارش تحقیق از شیوه و سبک تاریخ نقلى تبعیت مى‏کند. نگاه به تمدن در این رویکرد، یک نگاه درونى است. این گونه مطالعات گاه خالى از تحلیل نیست، ولى به مرحله‏ى نظریه ‏پردازى در زمینه‏ى کلّیت تمدن نمى‏رسد. شاید بتوان از ویل دورانت به عنوان نمونه ‏اى براى این دسته از مطالعات تمدن نام برد.
2. مطالعاتى که با رویکرد نظریه ‏پردازى درباره‏ى تمدن صورت مى‏گیرد و به آنچه تاریخ عقلى نامیده مى‏شود، شباهت دارد و مباحث آن با پاره‏اى مباحث فلسفه‏ ى تاریخ و جامعه‏ شناسى تاریخ، پیوند مى‏خورد. در این مطالعات نقل حوادث و ارائه‏ ى گزارش از تمدن‏ها صرفا به عنوان ذکر نمونه صورت مى‏گیرد و دغدغه‏ى اصلى پژوهشگر، مباحث نظرى تمدن است. به عنوان نمونه آثار توین‏بى، یوکیچى،4 اشپینگلر، اتکینسون و حتّى هانتینگتون در این دسته از مطالعات تمدنى مى‏گنجد. در این رویکرد، نگاه به تمدن لزوما نگاهى بیرونى است. با توجه به سرشت فلسفى نگاه دوم به تمدن، در میان آثار فیلسوفان نیز مى‏توان به اجمال یا تفصیل و به صراحت یا به اشارت به دیدگاه‏هایى در این زمینه دست یافت از جمله در آثار هگل، مارکس و… .

1. ـ آرام، احمد، علم در اسلام (تهران، سروش، 1364ش).
2. ـ ابوخلیل، شوقى، الحضاره العربیه الاسلامیه (طرابلس، کلیه الدعوه الاسلامیه، 1987م).
3. ـ ابن خلدون، عبدالرحمن محمد، مقدمه ابن خلدون (بیروت، الاعلمى للمطبوعات، بى‏تا).
4. ـ الویرى، محسن، مطالعات اسلامى در غرب (الدراسات الاسلامیه فى الغرب)، (تهران، سمت، 1382).
5. ـ البوطى، محمد سعید رمضان، منهج الحضاره الانسانیه فى القرآن (دمشق، دارالفکر، ط 1، 1402ق).
6. ـ الحسن، کریم جبر، عملیه النهوض الحضارى (بیروت، دارالهادى، 1413ق/ 1993م).
7. ـ خالدى، محمود، الاصول الفکریه للثقافه الاسلامیه (عمان، دارالفکر، ط 1، 1983م / 1403ق)
8. ـ الخربوطلى، على حسنى، الحضاره العربیه الاسلامیه: حضاره السیاسیه، الاداره و القضاء، الحرب و الاجتماع، الاقتصاد، التربیه و التعلیم، الثقافه و الفنون (القاهره، مکتبه الخانجى).
9. ـ الخطیب، سلیمان، اسس مفهوم الحضاره فى الاسلام (القاهره، الزهراء للاعلام العربى، ط 1، 1406ق / 1986م).
10. ـ خفاجى، محمد عبدالمنعم، الاسلام و الحضاره الانسانیه (بیروت، دارالکتاب اللبنانیه).
11. ـ سائح، احمد، اضواء على الحضاره الاسلامیه (ریاض، داراللواء، 1401ق / 1981م).
12. ـ الشریف، احمد ابراهیم، دراسات فى الحضاره الاسلامیه (القاهره، دارالفکر العربى، ط 2، 1981م).
13. ـ شفیتزر، آلبرت، فلسفه الحضاره (القاهره، مطبعه مصر).
14. ـ شلبى، احمد، المجتمع الاسلامى و اسس تکوینه، اسباب ضعفه و وسائل نهضته (قاهره، مکتبه النهضه المصریه، 1986م).
15. ـ شیدر، هانز هینرش، روح الحضاره العربیه (بیروت، دارالعلم للملایین، 1949م).
16. ـ الشکعه، مصطفى، معالم الحضاره الاسلامیه (بیروت، دارالعلم للملایین، 1987م).
17. ـ صبحى، احمد محمود، فى فلسفه الحضاره (الاسکندریه، موسسه الثقافیه الجامعیه، بى‏تا).
18. ـ عثمان، محمد فتحى، القیم الحضاریه فى رساله الاسلام (ریاض، الدار السعودیه للنشر، ط 1، 1982م).
19. ـ فریحات، حکمت عبدالکریم؛ الخطیب، ابراهیم یاسین، مدخل الى تاریخ الحضاره العربیه الاسلامیه (عمان (اردن)، دارالشروق، 1989م).
20. ـ قاسم، عون الشریف، الاسلام و الثوره الحضاریه (بیروت، دارالجیل؛ الخرطوم، دارالمامون المحدوده، ط 3، 1411ق / 1991م).
21. ـ متز، آدام، الحضاره الاسلامیه فى القرن الرابع الهجرى او عصر النهضه فى الاسلام، ترجمه‏ى محمد ابوریده و رفعت البداوى (بیروت، دارالکتاب العربى).
22. ـ محمدى، محمد، آداب اللغه العربیه و تاریخ‏ها، الجزء الاول (تهران، جامعه تهران، 1335ش).
23. ـ مونس، حسین، الحضاره: دراسه فى اصول و عوامل قیامها و تطورها (الکویت، عالم المعرفه، 1419ق/1998م).
24. ـ نصر، سید حسین، علم و تمدن در اسلام (تهران، امیرکبیر، 1345ش).
25. ـ یوکیچى، فوکوتساوا، نظریه تمدن، ترجمه‏ى چنگیز پهلوان (تهران، گیو، 1379ش).
26. – Grunebam, G, E, Von, Islam; Essays in the Nature and Growth of a Cultural Tradition (London, Rutledge & Kegan Paul LTD, 1964).
27. – Khuda Bakhsh, S, The Arab Civilization (Delhi, Idarah-I Adabiyat – I Delhi, 1980).
28. – Alviri, Mohsen,Intercultural Communication among the Muslims in the First Islamic Decades (I.S.U. Research Quarterly, No. 16, Winter 2003. pp. 19-36).
29. – Encyclopedia of Islam, New Edition. Leiden, E.J. Brill. 1986 – 2000.