رابطه عقل و دین

سپاس خداى را که رداى عقل را بر قامت رساى انسان برافراشت و با عنصر عقل و نور وحى، او را بر سایر کاینات برترى داد. مسئله ى عقل و دین، عقل و وحى، نقل و عقل، عقل و ایمان و خرد و شریعت، از کهن ترین و پرسابقه ترین موضوعات کلامى است که تاریخ بر سابقه ى دیرین آن گواهى مى دهد. در چالش هاى بین فیلسوفان و متکلمان، حکیمان و عارفان و اهل حدیث و متکلمان و نزاع اشراقیان و مشائیان در تاریخ دین پژوهى مسیحیت و اسلام و نیز در دوران ترجمه ى آثار فلسفى یونان به زبان عربى شاهد بوده ایم که ریشه ى تمام مسائل کلامى به مسئله ى عقل و دین باز مى گردد. در دوران معاصر نیز با عقلانیت جدید از جمله عقلانیت روشن گرى، عقلانیت ابزارى، عقلانیت مدرنیته و عقلانیت انتقادى رو به رو هستیم و به ناچار باید رابطه ى دین با مدل هاى جدید عقلانیت را بازگو کنیم.

چیستى عقل :

تبیین موضوع مسئله ى عقل و دین و ایمان و وحى، تا حد زیادى محقق را از اشتباه و مغالطه باز مى دارد; به ویژه واژه اى مانند عقل که از معانى اصطلاحى گوناگونى برخوردار است.

الف. عقل در لغت

عقل در لغت عرب به معناى حبس و ضبط و منع و امساک است; وقتى در مورد انسان به کار مى رود به معناى کسى است که هواى نفس خویش را حبس کرده است.[1] به انسانى که زبان خود را محفوظ نگه دارد، گفته مى شود که زبان خود را عقال کرده است.[2]عقل به معناى تدّبر، حسن فهم، ادراک و انزجار نیز استعمال شده است.[3] نتیجه آن که عقل در معناى لغوى، همان عقال کردن و بستن هواى نفس است تا انسان به تمییز حق از باطل و فهم صحیح نایل آید. هم چنین عقل در لغت به معناى علمى است که توسط قوه ى عقل به دست مى آید; یعنى مدرکات قوه ى عاقله. معناى دیگر آن، کارى است که قوه ى نفس انجام مى دهد; یعنى ادراک. این واژه به معناى قوه ى نفس که وظیفه ى ادراک را به عهده دارد، نیز استعمال شده است. هم چنین در معناى عملى که مقدمه ى انجام خیرات و اجتناب از بدى ها است، به کار رفته است.

1. حسن مصطفوى، التحقیق فى کلمات القرآن الکریم، ج 8، ص 196.
2.  لسان العرب ، ج 9 ، ص 326 .
3. مجمع البحرین، ج 5، ص 426.
4. . احیاء علوم الدین، ج 3، ص 101; شرح اصول کافى، ج 1، ص ص 223 و 228.
5. شرح اصول کافى، ص 30، مقدمه.
6. مهدى حائرى یزدى، کاوش هاى عقل نظرى، ص 240.
7. شرح اصول کافى، ج 1، ص 227.
8.  فصلنامه نقد و نظر، سال اول، شماره ى 2، ص 10.
9. هارولد براون، سید ذبیح الله جوادى، مجله ى قبسات: عقلانیت، سال اول، شماره ى اول، ص ص 30 ـ 28.
10.  احیاء علوم الدین، ج 1، ص 102.
11.  ر . ک: محمد تقى فعالى ، ایمان دینى در اسلام و مسیحیت ، کانون اندیشه جوان ، ص ص 81 ـ 130 .
12. محمد مجتهد شبسترى، هرمنوتیک، کتاب و سنت، (تهران: طرح نو، 1375)، ص 193.
13.  اتین ژیلسون، عقل و وحى در قرون وسطى، شهرام پازوکى، (تهران: مؤسسه ى مطالعات و تحقیقات فرهنگى 1371)، ص ص 2 و 5).
14. همان ، ص 13 ـ 9; همان ، ص 12 و ارنست کاسیرر ، فلسفه روشنگرى ، ترجمه ى یدالله موقن ، (انتشارات نیلوفر) ، ص 17 .
15. . بابک احمدى، مدرنیته و اندیشه انتقادى، (تهران: نشر مرکز 1373)، ص ص 62 و 64.
16.  ایان باربور، علم و دین، ترجمه ى بهاء الدین خرمشاهى، (نشر دانشگاهى)، ص ص 80 ـ 71.
17. ایمانوئل کانت، سنجش خرد ناب، ترجمه ى میر شمس الدین سلطانى، (تهران: انتشارات امیر کبیر) ص 695; اشتفان کورنر، فلسفه کانت، ترجمه ى عزت الله فولادوند، (انتشارات خوارزمى)، ص 323; میر عبدالحسین نقیب زاده، فلسفه کانت، بیدارى از خواب دگماتیسم، (انتشارات آگاه) ص 283.
18. اصول کافى، ج 1، کتاب العقل و الجهل، ح 12.
19. . ذبیح الله صفا، تاریخ علوم عقلى در تمدن اسلامى تا اواسط قرن پنجم، (دانشگاه تهران، چاپ دوم، 1366) ج 1، ص 34 ـ 30; و هنرى کربن، تاریخ فلسفه اسلامى، ص 154.
20. . غلامحسین ابراهیمى دینانى، ماجراى فکر فلسفى در جهان اسلام، (تهران: طرح نو، 1376)، ج 1، ص 14.
21. [37] . تاریخ فلسفه در اسلام، به کوشش م. م. شریف، (تهران: مرکز نشر دانشگاهى) ج 1، ص 327.
22. مایکل پترسون و دیگران، عقل و اعتقاد دینى، ص ص 470 به بعد.
23. محمد تقى مصباح یزدى، آموزش عقاید، (سازمان تبلیغات اسلامى)، ص 198.
24. مرتضى مطهرى، مجموعه آثار، عدل الهى، ج 1، ص ص 170 ـ 230.
25. مایکل پترسون و دیگران، عقل و اعتقاد دینى، ص 243.