جایگاه کرخ در گسترش تشیع

علوم اسلامی علی الخصوص در بغداد و ممالک شرقی خلفا تا پایان قرن چهارم و چند سالی از اوایل قرن پنجم در مدارج ترقی سیر می کرد. از این مدت قرن دوم و سوم را باید بیشتر عهد نقل و تدوین و تکوین علوم عقلی و قرن چهارم و اوایل قرن پنجم را عهد استحصال مسلمین از زحمات دو قرن پیش و قرن طلائی علوم در تمدن اسلامی دانست. مهمترین عامل در سرعت انتشار و کثرت و توجه و تدوین کتب علمی را در این مدت تشویق گروهی از خلفای عباسی و وزراء و امرای ممالک مختلف اسلامی باید دانست. تشویق خلفائی از قبیل منصور و هارون و مامون و واثق و عده یی از جانشینان آنان و امرای شرقی خاصه سامانیان آل عراق و آل مامون و دیائمه آل زیار و بعضی از افراد دیالمه آل بویه و گرهی از امرای مغرب مانند سیف الدوله حمدانی و بعضی خلفای اموی اندلس و امرای آن دیار و خلفای فاطمی بدون توجه به قومیت و دین علما و آزاد گذرادن آنان در عقاید خویش و پرداختن صلاحت گران در برابر آثار منقول با مولف باعث شد که حوزه های درس رونق یابد و علمای بزرگ در خوارزم و ماوراء النهر و خراسان و ری و بغداد و الجزیره و مصر و اندلس و جز آنها ظهور کنند و کتابهای  پیشنهادی در شعب مختلف علوم و فنون بعربی و فارسی در آوردند. در این دستگاهها علمای یهودی و نصرانی و زرتشتی و صابی و مسلمان بی آنکه مزاحم یکدیگر باشند به سر می بردند و هرکس از آنان بقدر علم و دانش خود از تقرب خلفا و امرا و وزراء و صلات آنان برخوردار بود. [1]

استا طه راوی در رساله خود درباره بغداد گوید: در دوره آل بویه، علم و ادب در بغداد به اوج اعتلای خود رسید و بزرگانی از مفسران، محدثان و فقیهان و معتکمان و مورخان و نویسندگان و شعراء و همچنین دانشمندان علوم عربی و استادان علوم کیهانی در آن محیط پرورش یافتند.

و از طرف دیگر پاره یی از پادشاهان آن سلسله در مورد آبادانی کشور و آثار نیک برجا گذاشتند و اهل فضل و دانش و ستارگان علم و ادب از خوان نعمت و کرم آنان برخوردار و متمتع بودند. [2]

دانشمندان برجسته در معیت سلاطین آل بویه به رواج و تقویت تشیع روی آوردند و در این زمان تدریس فقه جعفری و علم کلام و علوم ویژه مذهب آل محمد و علوم همه اهل اسلام در بغداد تمرکز یافت و به رجالی انگشت نما از علماء شیعه در این نقطه ظهور کرد. امثال ابن قولویه، شیخ مفید و شریف رضی و شریف مرتضی و شیخ طوسی اینان بجز کسانی هستند که در اواخر عصر ائمه و نواب اربعه می زیستند و نیز مانند ملکینی و امثال او ریاست تدریس از هریک از دانشمندان برجسته به دیگری منتقل می شد. آنان در جهت خدمت به دین و مذهب اهل بیت دارای مساعی و آثار ارزنده و در خور ستایش و سپاس می باشند و برای آنان عوامل متعددی از قبیل شرف و بزرگواری و شایستگی و تبحر در علوم مختلف و تالیفات در زمینه این علوم و سرازیر شدن طلاب و دانشجویان حوزه های تدریس آنها و حمایت و همیاری آل بویه نسبت به‌ آنان فراهم آمد. تا پرچم تشیع را در سرزمینهای اسلامی برافرازند. [3]

در دوران بقدرت رسیدن آل بویه… امامیه فرقه شیعی مسلط در عراق و ایران بود و اصول اعتقادی آن را مفسران شاخص آن، کلینی (متوفی 321، 941) و ابن بابویه (متوفی 381 و 991 ) و شیخ مفید ، همچنین معروف به ابن مهلم (متوفی 413، 1022) به طرزی فعال تدوین کرده بودند. [4]

1. صفا ، ذیبح الله ؛ تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی، تهران : امیرکبیر، 1366 ، ج 1 ، ص 126.
2. امین، حسن؛ اعیان الشیعه ، ترجمه کمال موسوی، بی جا : اسلامیه ، 1335، ج 1، ص 498.
3. محبّی، سید محمد باقر؛ تاریخ تشیع، بی جا : نشر فرهنگ ، 1368 ، ص 154 و 153.
4. کرمر ، جوئل ؛ احیای فرهنگی در عهد آل بویه، ترجمه محمد سعید حنایی کاشانی ، تهران : نشر دانشگاهی ، 1375، ص 80.

• الف – مقدمه 3
• ب – موقعیت کرخ (بغداد) 6
• ج – مسجد براثا 12
• د- دارالعلم شاپور 15
• و – شیخ مفید 27
• هـ . سید مرتضی 34
• ی . سید رضی 47
• ن . شیخ طوسی 50
• فهرست منابع و ماخذ 66

منابع

1. ابراهیم حسن ، حسن؛ تاریخ سیاسی اسلام،‌ ترجمه ابوالقاسم پاینده ، تهران : جاویدان ، 1337.
2. ابن جوزی، ابوالفرج؛ المنتظم ، دارالکتب العلمیه ، بیروت ، 1412.
3. آشتیانی ، محمد رضا ؛ ترجمه و شرح نهج البلاغه ، قم : بی تا ، هدف.
4. امین ، محسن ؛ اعیان الشیعه، ترجمه کمال موسوی ، انتشارات اسلامیه ، 1335.
5. بروکلمان ، کارل؛ تاریخ ملل و دول اسلامی ، ترجمه هادی جزایری، ترجمه و نشر کتاب ، تهران : 1364.
6. بلاذری، احمد بن یحیی؛ فتوح البلدان ، ترجمه آذرتاش آذرنوش، تهران : سروش ، 1364.
7. بیانی، شیرین؛ تیسفون و بغداد ، بغداد ، بی جا : ندوشن ، 1377.
8. تنکابنی ، محمد بن سلیمان ؛ تذکره العلما؛ باهتمام محمدرضا اطهری، بی جا : بی تا.
9. ترکمن آذر، پروین؛ تاریخ سیاسی شیعیان اثنی عشری ، تهران ، 1373.
10. ثواقب ، جهانبخش ، سیر آموزش در میان مسلمین ، بی جا : نشر ابیوه ، 1381.
11. حسینیان ، روح الله، چهارده قرن تلاش شیعه ، بی جا: انتشارات اسناد انقلاب اسلامی، 1382.
12. حجتی ، سید محمد باقر؛ تاریخ شیعه، بی جا : نشر فرهنگ ، 1368.
13. حلبی، علی اصغر؛ تاریخ تمدن اسلام، بی جا: نشر بنیاد ، 1365.
14. خوانساری، میراز محمد باقر؛ روضات الجنات ، تهران: چاپخانه اسماعیلیان ، 1395 هـ . ق .
15. خواندمیر ، حسام الدین ؛ حبیب السیر ، تهران : انتشارات خیام ، 1353.
16. خضری، احمدرضا؛ تاریخ خلافت عباسی از آغاز تا پایان آل بویه، تهران : سمت ، 1382.
17. جمعی از مولفان زیر نظر احمد رضا خضری؛ تاریخ تشیع (2) ، قم، سمت ، 1385.
18. دوانی ، علی ؛ هزار شیخ طوسی، تهران : انتشارات امیرکبیر ، 1362.
19. دوانی، علی ؛ مفاخر اسلام، تهران : اسناد انقلاب اسلامی، 1378.
20. دوری ، عبدالعزیز و آدوومادو مینک سوردل و کلودکاهن ، بغداد (چند مقاله در تاریخ و جغرافیای تاریخی)
21. زندگینامه شیخ طوسی ، ترجمه علیرضا میرزا محمد و سید حمید طبیبیان ، تهران ، 1360.
22. شلبی ، احمد؛ تاریخ آموزش در اسلام، ترجمه محمد حسین ساکت، بی جا: نشر فرهنگ اسلامی ، 1370.
23. شوشتری، سید نوراله ؛ مجالس المومنین ، تهران : اسلامیه ، 1354.
24. صفا، ذبیح الله ؛ تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی تا اواسط قرن 5 ، تهران : امیرکبیر ، 1336.
25. طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن؛ یادنامه شیخ طوسی، مشهد : دانشگاه فردوسی ، 1354.
26. غنیمه ، عبدالرحیم ؛ تاریخ دانشگاههای بزرگ اسلامی ، ترجمه نوراله کسائی، تهران : انتشارات یزدان.
27. فقیهی، علی اصغر؛ تاریخ آل بویه ، تهران : سمت ، 1378.
28. فقیهی، علی اصغر؛ آل بویه نخستین سلسله قدرتمند شیعه ، بی جا : انتشارات صبا ، 1365.
29. قزوینی ، عبدالجلیل؛ النقض ، تصحیح جلال الدین حسینی معروف به محدث، بی جا : بی نا ، 1331 ، هـ . ش.
30. کاشقی، محمد رضا؛ تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی ، قم : انتشارات علوم اسلامی ، بی تا.
31. کبیر، مفیزالله ؛ ال بویه در بغداد ، تهران : رفعت ، 1381.
32. کبیر، مفیزالله ؛ ماهیگیران تاجدار، ترجمه مهدی افشار، تهران : نشر زرین ، 1363.
33. کرمر، جوئل؛ احیای فرهنگی در عهد آل بویه؛ ترجمه محمد سعید حنایی کاشانی، تهران : نشر دانشگاهی.
34. کریمی زنجانی اصلی، محمد؛ امامیه و سیاست در نخستین سده های غیبت، تهران : نشر نی ، 1380.
35. کلودکاهن و منیزالله کبیر؛ بویهیان ، ترجمه یعقوب آژند، تهران ، 1384.
36. متز ، آرام ؛ تمدن اسلامی (در قرن چهارم هجری) ترجمه محمد حسین استخر، بی جا: انتشارات زوار ، بی تا.
37. مستوفی، حمدالله ؛ نزهه القلوب، باهتمام : محمد دبیر سیاقی، تهران : کتابخانه ظهوری، 1336.
38. مشکوه کرمانی، احمد؛ تاریخ تشیع در ایران، تهران : ناشر هادی مشکوه ، 1385.
39. محبی، سعید؛ تشیع سیری در فرهنگ و تاریخ تشیع، تهران : انتشارات دائره المعارف تشیع ، 1373.
40. مطهری ، مرتضی؛ آشنائی با علوم اسلامی ، قم : انتشارات اسلامی، بی تا.
41. مکی ، محمد کاظم؛ تمدن اسلامی در عصر عباسیان، ترجمه محمد سپهری، تهران : انتشارات علوم اسلامی ، 1383.
42. موسوی ، سید حسن؛ زندگی سیاسی و فرهنگی شیعیان بغداد ، بی جا: انتشارات تبلیغات اسلامی ، 1381.
43. هالم، هانیس؛ تشیع، محمد تقی اکبری، قم : نشر ادیان ، 1385.
44. همایونفرخ، رکن الدین؛ کتاب و کتابخانه های شاهنشاهی ایران ، وزارت فرهنگ و هنر، 1347.
45. نعیمه ، عبدالله؛ فلاسفه شیعه، ترجمه سید جعفر غضبان، ویراستار پرویز اتابکی، تهران : آموزش انقلاب اسلامی ، 1367.