اهمیت و ارزش غذایی علوفه یونجه (ارقام و تولید آن)

تولید یونجه با عملکرد بالا مستلزم خاکهای عمیق است که توان ذخیره فراوان آب جهت عرضه در مدت طولانی فصل رشد داشته باشد همچنین برای تولید یونجه با عملکرد بالا نیاز به مقادیر زیادی آب از طریق بارندگی، اب ذخیره ای و یا آبیاری است. یونجه به ازای تولید یک تن علوفه در 6/0 هکتار است در سال نیاز به تقریبا 15 سانتی متر آب در ناحیه ریشه دارد. علاوه بر این خاک هایی که در آن یونجه کشت می شود بایستی PH نزدیک خنثی (6/6-5/7 )داشته و به اندازه کافی حاصلخیز برای عرضه مقادیر زیاد مواد غذایی باشند. فواید داشتن PH مناسب عبارتند از :

• کاهش حلالیت عناصر محلول سمی
• افزایش دسترسی به مواد غذایی ضروری
• افزایش فعالیت میکروارگانیسم های خاک
• تثبیت بهتره نیتروژن

با برداشت حدود یازده تن علوفه در هکتار تقریبا 45 کیلوگرم فسفر (P) ، 90 کیلوگرم کلسیم و 198 کیلوگرم پتاسیم (k₂O) از خاک هارج می گردد. از امداد خارج شده فوق بایستی با استفاده از کودهایی که بر اساس تجزیه خاک تعیین می شوند به خاک باز گردانده شود .

در تمام انواع خاک ( شنی ، لومی و رسی ) می توان یونجه را کشت نمود . با این حال بایستی خاک به خوبی زهکشی شود تا از ابتدا به بیماری های ریشه و جلوگیری و همچنین اجازه جریان اکسیژن که برای تثبیت نیتروژن به وسیله باکتری Rhizobiam  لازم است ، داده شود . خاکهای با PH نزدیک خنثی به علت در دسترس قرار دادن مواد غذایی و فعالیت باکتری Rhizobiam برای تولید مطلوب یونجه مناسب هستند .

گیاهشناسی یونجه

بذر

بذر یونجه درون غلاف ، نیام یا پیله که مارپیچی یا حلزونی شکل است و دارای 2 تا 4 پیچش است تشکیل میگردد . در طول مدت رسیدن نیام یونجه ، بذور داخل آن به هم نزدیک شده و به علت رشد خارجی سه گوش به نظر میرسند . طول و عرض بذور رسیده، به ترتیب 5/2 و 5/1 میلی متر و ضخامتشان حدودا یک میلی متر است . نیام در گونه های مختلف یونجه به اشکال مختلف می باشد.

بذررسیده یونجه زرد روشن یا سبز زیتونی تا قهوه ای است . به طور کلی بذر یونجه کوچک و ریز است و وزن هزار دانه آن از 5/2 تا 5/3 گرم متغیر است . در هر گرم وزن یونجه 300 تا 400 بذر وجود دارد .

گیاهچه

با قرار گرفتن بذریونجه در خاک وجذب رطوبت ریشه راست و مستقیم وبدون انشعاب ازریشه چه بوجود می آید. به موازات پیدایش ریشه اولیه ، محور زیر لپه (هیپوکوتیل ) طویل شده و باعث خارج شدن ازخاک می شود . در این زمان گیاه به زیادی وکمبودرطوبت ، شوری خاک وسله بستن خیلی حساس است . زمانی که هیپوکوتیل از خاک خارج می شود فقط دارای دو لپه بصورت برگ های متورم است . بعد از مدتی این لپه ها از بین رفته و از مرکز آن اولین برگ با دمبرگ بلند خارج می شود . برگ اولیه ساده و قلبی شکل بوده و شباهتی به برگچه های اصلی یونجه ندارد . باگذشت زمان نخستین برگ مرکب یونجه با سه برگچه به وجود آمده و با ادامه رشد ونمو به تدریج سایر برگ های مرکب ظاهر می شوند .

ریشه

یونجه علاوه بر ریشه اصلی که راست ومستقیم است ریشه های جانبی نیز دارد که سیستم ریشه ای قوی برای یونجه ایجاد کرده و خود عامل مهمی برای مقاومت گیاه در برابر عوامل نامساعد ونیزجذب مواد غذایی از لایه های پایینی خاک به شمار میرود . همچنین ریشه گیاه اجازه جذب آب از اعماق زمین را داده ( تاعمق حدود 5 متر یا بیشتر) که باعث مقاومت گیاه در برابر خشکی های طولانی مدت می شود . علاوه بر این به علت همزیستی ریشه یونجه با نژادهای باکتری Rhizobium  در گرۀ تثبیت کننده نیتروژن در حاصلخیزی خاک نیز بسیارموثراست ، به طوری که بعد از مدتی نیازی به کاربرد نیتروژن در مزارع یونجه نخواهد بود . در مزارع یونجه با گذشت زمان بتدریج ساقه های خزنده روی زمین ( استولون ) و نیز ساقه های[1] خزنده زیر زمین ( ریزوم ) بوجود می آید .

ساقه

ساقه اصلی یونجه تو پر و از سلول پارانشیمی نسبتاً بلند و فشرده ای پرشده و تقریباً چهار گوش است . ساقه اصلی یونجه انشعابات زیاد و نسبتاً ظریفی دارد . ساقه یونجه در نزدیک سطح خاک ، انشعابات زیادی تولید می کند که به مرور زمان ضخیم وچوبی شده و طوقه را به وجود می آورد . باگذشت زمان از طوقه ساقه های کوتاه و منشعب و ضخیم بوجود می آید .که ساقه های اصلی و بلند یونجه را بوجود می آورد . بعد از چیدن یا رسیدن یونجه ساقه دیگری از ساقه قبلی از محل طوقه خارج می شود . تعداد ساقه های یونجه از 5 تا40 عدد متغیر است . ارتفاع ساقه یونجه در ارقام مختلف در هر یک از این چین ها ، مناطق گوناگون و خاک های مختلف متفاوت بوده و از 60-100 سانتی متر متغیر است . ساقه هایی که دائماً تولید می شوند راست ، نرم و کرک دار بوده و در محل خروج برگ ها انشعابات کوتاهی پیدا می کند .

ارقام یونجه :

ارقام یونجه موجود در ایران از ارقام خارجی و یا محلی است . ارقام یونجه محلی در مقایسه با ارقام اصلاح شده خارجی در دوسال اول کشت عملکرد متوسطی دارند ولی برای سالهای بعد میزان محصول این ارقام بیشتر و مطمئن تری است جهت انتخاب ارقام یونجه محلی یونجه بایستی به وضع جغرافیایی محل رشد گیاه توجه نمود بعنوان مثال چنانچه ارقام یونجه مقاوم به سرما مورد نظر باشد بایستی از یونجه های بومی مناطق سردسیر ( مانند یونجه همدانی) که به احتمال قوی دارای عوامل وراثتی مقاوم به سرما هستند استفاده نمود .

ارقام یونجه موجود در بازارهای دنیا را بر حسب منطقه جغرافیایی آنها نامگذاری می کنند لذا ارقام مختلف یونجه خارجی به نام های یونجه آرژانتین، جنوب افریقا ، یونجه پرواس (مبدا جنوب شرقی فرانسه ) ، یونجه بوفالو(مبدا کانزاس ایالت متحده ، آمریکا ، یونجه ویلیامس بورگ ( مبدا کانزاس ) ، یونجه تالنت ( مبدا فرانسه ) ، یونجه ترکستان ، یونجه           (مبدا ترکمنستان ) ، یونجه هارایسان ( مبدا ترکستان ) ، یونجه اورستان ( مبدا ترکستان ) ، یونجه گریم    ( مبدا آلمان ) ، یونجه کوزاک ( مبدا روسیه ) یونجه کانادایی ، یونجه رولاک (مبدا هندوستان) ، یونجه بالتیک ، یونجه هاردیگان ( رقم اصلاح شده مخصوص مناطق مرطوب و نسبتاً مرطوب ) ، یونجه رنجر ( رقم اصلاح شده از یونجه های کوزاک 45% ، ترکستان 45% ، لاداک 10% ) ، یونجه آتلانتیک ، یونجه ناراگامنت ( یونجه اصلاح شده ) .

ارقام مختلف یونجه ایرانی :

رقم های یونجه موجود در ایران بر اساس نام ناحیه ای که در آنجا کشت  می شود نامگذاری شده اند .

یونجه همدانی :

مشخصه بارز این رقم رشد و نمو در مناطق سرد و مقاومت زیاد به سرمای زمستان است . یونجه همدانی نسبت به یونجه رنجر که در گذشته برای کشت در مناطق سرد سیر توصیه می شد مزایای زیادی دارد . یونجه همدانی رشد نسبی داشته و سالیانه بیش از 5-4 چین بیشتر تولید نمی نماید .

یونجه همدانی دارای ساقه های بلند خشبی با شاخ و برگ نسبتاً کم و ارتفاع بوته ها به طور متوسط تا 85 سانتی متر یونجه همدانی به آب نیاز فراوانی دارد . هر 10-8 روز بایستی آبیاری شود . حداکثر عملکرد این رقم در زمان ظاهر شدن حدود گل ها است .

یونجه یزدی :

مشخصه بارز یونجه یزدی کیفیت و عملکرد بالاست . این رقم خاص مناطق معتدله است که البته می توان در مناطق نسبتاً گرم و خشک نیز کشت نمود . ارتفاع بوته 60-50 سانتی متر ولی دارای شاخ وبرگ نسبتاً زیاد و       برگ های بزرگتر است .

یونجه یزدی سالیانه تا هفت جین تولید مینماید به همین خاطر به یونجه هفت چینی نیز معروف است .

یونجه بغدادی :

یونجه بغدادی مخصوص مناطق گرمسیری است به همین خاطر در نواحی جنوبی ایران و استان خوزستان کشت می شود . از مشخصات بارز مقاومت به گرماست بطوریکه در شرایطی مانند استان خوزستان با گرمای سوزان بدون رکود در سرتاسر سال رشد می کند . یونجه بغدادی ارتفاع بلندی داشته که بیش از 1 متر نیز می رسد بطور متوسط سالیانه 10 چین تولید می نمایند .

تهیه زمین

به طور کلی کشت یونجه در بهار و پائیز امکان پذیر است و هر کدام محاسن و معایبی دارد . برای تهیه زمین در کشت های بهاره ابتدا بسته به ساختمان خاک شخم عمیق یا خیلی عمیق (25 تا 30 سانتی متر ) در پائیز و قبل از بارندگی زده می شود . شخم در پائیزباعث ذخیره آب باران و از بین رفتن نسبی علف های هرز می گردد . بعد از مساعد شدن شرایط در بهار در صورت نیاز ، شخم دیگری در جهت عمود بر شخم پائیز ، زده می شود که سبب خرد شدن کلوخه ها و علف های هرز باقیمانده می گردد .

بعد از شخم زدن دیسک زده می شود و بلافاصله بقایای گیاهی و ریشه های علف های هرز با استفاده از دندانه یا هرس جمع آوری می گردد . بعد از هرس بایستی زمین تسطیح شود که این عمل برای آبیاری مناسب ونیز برداشت راحت تر مخصوصاً در اراضی مکانیزه بسیار مهم است . عمل تسطیح به وسیله ماله (Leveler ) دو بار و عمود بر هم انجام می گیرد . سپس بذر پاشی با دست یا با ماشین بذر کار انجام می گیرد . با توجه به نیاز خاک که با تست آن قبل از کشت انجام میگیرد ممکن است کود نیز مورد نیاز باشد که می توان همراه کاشت بذر به خاک داد .

[1] – ریزوم و استولون هر دو از نظر گیاهشناسی ساقه محسوب می شوند .