تحول مفهوم محله در محلات شهرهای دوران معاصر ایران

طرح مسئله

در نظام کهن شهرهای ایرانی مناطق مسکونی با تفکر سیستم محله ای شکل می گرفت و محله در نخستین گام ، بنیانی بود اجتماعی که با مفاهیمی چون احساس تعلق و مشارکت همراه بود . محله به عنوان یک بلوک ساختمانی نقش مهمی در شناسایی ، جهت یابی و شناخت شهر و خوانایی آن دارد .

در گذشته فعالیتهای اجتماعی در داخل محلات از اهمیت بالایی برخوردار بوده زیرا حرکتهای مثبت و منفی اجتماع داخل محلات تاثیر مستقیمی بر کل شهر و سیستم حکومتی وقت داشته است ، امری که فقدان آن در محلات امروز به روشنی دیده می شود به راستی خلاء وجود چنین فعالیتها و گروههای متحد اجتماعی در محلات امروز ناشی از چه مواردی است که اینگونه ساکنین را بی تفاوت و روابط اجتماعی را کم رنگ کرده است ؟ می توان اساسی ترین سوال در خصوص محله و مفاهیم آن در کشور ما را به این صورت عنوان کرد که ” بطور کلی محلات در گذشته دارای چه خصوصیات عملکردی و کارکردی ، بصری و .. بوده اند که امروزه بعد از گذشت قرنها هنوز می توان حس هویت ، تعلق ، صمیمیت و پایداری روابط را در آنها یافت ؟ به عبارتی محلات در دوران معاصر تا چه اندازه سعی در حفظ ارزشهای حاکم بر محلات گذشته شهرهای کهن کشور مان داشته اند ؟

هدف تحقیق

این پژوهش ، تلاشی است در راستای بررسی الگوها ، ارزشها و شاخصهای حاکم بر محلات در دوره های مختلف گذشته در ایران و اشاره به وضعیت محلات در دوران معاصر ، باتوجه به تغییر الگوهای زندگی ، ورود اتومبیل و همچنین تاثیر طرحها و ضوابط شهرسازی در شکل گیری فضاهای مسکونی ، اشاره به کمبودها و فقر امکانات و خدمات رفاهی در این فضاها و نیز نگاهی خواهیم داشت به روابط اجتماعی موجود در محلات شهرهای امروزی تا بتوان در آینده با توجه به موارد ونتایج حاصل شده از این تحقیق ، راهکارهایی را جهت ساماندهی و ارتقاء کیفیت محله ها ارائه دهیم .

راهکارهای پیشنهادی

• ایجاد فضاها و محلهایی برای گذران اوقات فراغت ، نشستن و فعالیتهای مشترک میان تمام ساکنان جهت حفظ روابط اجتماعی موجود در بافت .
• ایجاد حریمهایی مشخص بصورت نوارهای سبز بین فضاهای فراغتی _ اقامتی و ماطق مسکونی ، به جهت تمایز این دوفضا و ایجاد فضایی کاملا سکونتی که در اختیار ساکنین قرار گرفته و وحدت و انسجام در آن افزایش یابد .
• تقویت بدنه های گذرهای اصلی ، بازسازی و نوسازی بگونه ای که با بافت کاملا همخوانی داشته باشد .
• ایجاد نشانه هایی شاخص در محله به جهت افزایش خوانایی و جهت یابی در محدوده توسط افزایش کیفیت نمای مساجد ، ایجاد گلدسته و.. در آن
• قرار دادن ضابطه هایی به جهت همخوانی ساختمانهای جدید با قدیم .
• ایجاد پارکینگهای جمعی و مشخص ، برای ساکنین واحدهایی که امکان دسترسی سواره به آنها وجود ندارد .
• افزایش کیفیت بدنه های بازار سرشور و ایجاد رونق واحدهای قرار گرفته در این راسته ، بوسیله امکان قرارگیری خدمات مهم محلی در حاشیه این گذر مهم محلی .
• ساماندهی و تعریض مسیرهای موجود در بافت بگونه ای صورت گیرد که افزایش سرعت را به دنبال نداشته باشد .

جمع بندی و نتیجه گیری

باتوجه به مطالعات صورت گرفته در بخش مبانی و بررسی نمونه های موردی در سه محله از شهر مشهد می توان نتایج زیر را در خصوص محله های معاصر عنوان کرد :

با توجه به مطالعات صورت گرفته همانطور که عنوان شد محله ها نیاز به فضاهایی جهت ایجاد فرصتی برای روابط اجتماعی ساکنین دارد که می توان با ایجاد یک مرکز اصلی در سطح محله و شبکه ای از مراکز فرعی منشعب به تمام محله ، وابستگی تمام محله را به این فضاها ایجاد کرد . به این ترتیب ساکنین محله خود را در نظامی سهیم می یابند که توسط استخوانبندی اصلی محله ایجاد شده است و حس تعلق خاطر به یک مرکز اصلی و به دنبال آن ، محله تقویت می شود .

از آنجایی که امروزه روابط در محله ها به زیرمحله ها و حتی واحدهای همسایگی محدود شده است ، عدم وجود عنصری ارتباطی بین این زیر محله ها و واحدهای آن نظم و انسجام کلی محله ها را از بین برده و محله تبدیل به بلوکهایی تکه تکه و جدا از هم شده اند که توسط خیابانهای عریض و اصلی محصور شده . از طرفی جدایی فضایی موجود در بین بلوکهای شهری در اینگونه محلات باعث ازبین رفتن شاخصهای فضایی مثل سلسله مراتب ، مقیاس ، قلمرو ، سادگی ، پیچیدگی و تمرکز و… که در شهرهای کهن ایرانی جزء لاینفک محله بوده شده است .

به عبارتی می توان گفت هرج و مرج و بی نظمی فضایی موجود در محلات امروزی را در عدم وجود ساختاری مشخص در مرکز محله ها ، کوی و کوچه ، واحدهای مسکونی و همچنین در تغییر ساختار عناصر نمادین و وحدت آفرین محله ها مثل مساجد، حسینیه ها ، تکایا و بازارچه ها دانست . تنوع زیاد شکل معماری واحدهای مسکونی و گم شدن نشانه های موجود در محله بر اغتشاش بصری محله می افزاید .