متغیرها و مقیاس ها

تعریف متغیر:

متغیر از نظر لغوی به معنی چیزی است که تغییر می‌کند، اما در فعالیت‌های تحقیقی، متغیر ویژگی‌هایی دارد که باید مورد مطالعه قرار گیرند و تعریف عینی آن، عبارت است از: ویژگی‌ها و خصایصی که مقادیر مختلفی را قبول می‌کند و یا ارزش‌های مختلفی را می‌توان به آنها نسبت داد. جنسیت، سن، میزان درآمد، هوش، استعداد و مذهب نمونه‌هایی از متغیرها هستند (رمضان، 1388، ص 119). همچنین متغیر عبارت است از ویژگی واحد مورد مشاهده و یا متغیر کمیتی است که می‌تواند از واحدی به واحد دیگر یا از شرایطی مشاهده به شرایط دیگر، مقادیر مختلفی را اختیار کند و به بیان دقیق‌تر، متغیر، نمادی است که اعداد یا ارزش ها به آن منتسب می‌شوند؛ مثلاً نمرات حاصله از آزمون پیشرفت تحصیلی، یک متغیر است؛ زیرا از فردی به فرد دیگر متفاوت است و یا حداقل تمام افراد، نمره یکسانی از آن به دست نمی‌آورند.

متغیر پیوسته

متغیری است که قابلیت این را دارد که مجموعه منظمی از ارزش‌ها یا مقادیر را در محدوده معینی بپذیرد. هر چه ارزش یک متغیر بیشتر باشد، به این معنی است که در مقایسه با ارزش کوچک‌تر، مقادیر بیشتری از خصوصیت مورد نظر را دارد. متغیرهایی مثل وزن و قد که می‌توانند مقادیر متفاوتی را به خود اختصاص دهند، پیوسته نامیده می‌شوند؛ مثلاً وزن می‌تواند مقادیری چون 60، 5.60 و75.60 کیلوگرم را به خود اختصاص دهد (مهریار، 1362، ص 75).

متغیر کمی

متغیر کمی به متغیری گفته می‌شود که انسان می‌تواند برای اندازه‌گیری آنها یک واحد و مبدا مشخص به وجود آورد یا آن که تفاوت ناشی از تغییرات آن را می‌توان با عدد مشخص کرد؛ مانند: وزن و قد.

متغیرهای کمی را در بسیاری موارد، متغیر پیوسته نیز می‌گویند؛ زیرا وجه مشترک آنها در زمینه عدد پذیری آنهاست. متغیر کمی را با مقیاس فاصله‌ای و نسبی می‌توان اندازه‌گیری کرد (مهریار، 1352).

مقیاس نسبتی

مقیاس نسبتی، دقیق‌ترین مقیاس اندازه‌گیری است. این مقیاس، دارای ارزش صفر حقیقی می‌باشد؛ یعنی نقطه ای در مقیاس که نمایان‌گر فقدان کامل ویژگی مورد اندازه‌گیری است و نسبت‌ها در نقاط مختلف این نوع مقیاس، قابل مقایسه‌اند؛ مثلاً 9 سال، سه برابر سه سال است و این نسبت، برابر با نسبت 6 سال به دو سال است. مقیاس بهره هوشی در یک مقیاس فاصله‌ای است؛ چون صفر مطلق ندارد. بنابراین، برتری هوشی فردی با بهره هوشی 120، نسبت به فردی با بهره هوشی 100، برابر فردی با بهره هوشی 144، نسبت به فردی با بهره هوشی 120 نمی‌باشد. اگر مقیاس بهره هوشی یک مقیاس نسبتی بود (که نیست)، این دو مورد، قابل مقایسه بودند.

اگر محققی به اندازه‌گیری میزان پیشرفت تحصیلی دانش آموزان در درس ریاضی علاقه‌مند باشد، می‌تواند این متغیر را با یکی از سه مقیاس زیر اندازه‌گیری کند:

1. مقیاس اسمی؛ دانش آموزان قبول (نمره 10 و بالاتر) و دانش آموزان مردود (نمره کمتر از 10).
2. مقیاس رتبه‌ای؛ دانش آموزان بر حسب نمره‌ای که به دست آورده‌اند، از بالاترین نمره تا پایین‌ترین نمره، مرتب می‌شوند.
3. مقیاس فاصله‌ای؛ نمره‌ای است که هر یک از دانش آموزان در آزمون ریاضی به دست آورده‌اند.

بدون تردید، متغیری را که در مقیاس بالاتر اندازه‌گیری کرده‌ایم، می‌توانیم به مقیاس‌های سطح پایین‌تر تبدیل کنیم؛ ولی عکس آن امکان‌پذیر نیست. در مثال فوق، اندازه‌گیری پیشرفت تحصیلی دانش آموزان در مقیاس فاصله‌ای، امکان به دست دادن داده‌ها را در مقیاس اسمی نیز به وجود می‌آورد؛ اما بهتر است که داده‌ها در بالاترین سطح مقیاس، گرد‌آوری شوند؛ زیرا تحلیل داده‌های آماری، به مقیاسی بستگی دارد که داده‌ها با آن گرد‌آوری شده‌اند(بازرگان و دیگران، 1385، ص 49).