روانشناسی نوجوانان: نوجوانی و بلوغ

دوره نوجوانی همزمان است با دوره بلوغ ؛ یکی از بحرانی ترین دوره های زندگی . در دوره بلوغ ، تغییرات گوناگونی در ابعاد شخصیتی نوجوان رخ می دهد که هر کدام به نوعی می تواند بر او اثر بگذارد و حتی گاهی شخصیت او را دگرگون سازد. این نوشتار ، به برخی از این جنبه ها اشاره دارد. اما پیش از ورود به اصل بحث ، توجه به چند نکته لازم است :

بحران بلوغ:

فرایند بلوغ یکی از بحرانی ترین دوره های زندگی هر فرد است . استانلی هال ، (Stanly Hall ) که به پدر روانشناسی بلوغ معروف است ، این مرحله را « دوران طوفان و فشار »           می نامد . نوجوان در این دوره ، تمایلات و خواهش های متضادی دارد . مثلاً با این که می خواهد با دوستان باشد ، به تنهایی نیز علاقمند است . (1)

روسو دوره بلوغ را تولد مجدد می داند . او می گوید : وقتی فرد به دوره بلوغ می رسد مثل این است که فرد دیگری با خصوصیات بدنی و روانی متفاوتی در وی به وجود آمده است. (2)

در هفت سال سوم زندگی که دوران بلوغ و جوانی است ، تحولات سریعی در جسم و جان نوجوان پدیدار می گردد و در مدت کوتاهی اندام و افکارش به کلی تغییر می کند .(3) دوره نوجوانی و بلوغ به سنین بین 12 تا 18 سالگی اطلاق می شود. این دوره یکی از بحرانی ترین دوره هاست. گاهی گذشتن از مرز کودکی و رسیدن به قلمرو بلوغ با نابسامانی های فراوانی همراه است. در این دوره ، نوجوان نه دیگر کودک به حساب می آید و نه هنوز به درستی بالغ گردیده است. وی در مرز بین این دو مرحله (کودکی و بزرگسالی ) قرار می گیرد و با فشارها و انتظارات خاص هر دوره روبه رو می شود ؛ از سویی ، اگر کار کودکانه بکند او را ملامت می کنند که بزرگ شده است و این کار در شان او نیست و از سوی دیگر ، معمولاً با او مانند بزرگسالان رفتار نمی شود . در زندگی ، نقش کودک و بزرگسال ، هرکدام مشخص است و می دانند چه کاری باید انجام دهند ، ولی نوجوان در وضع روحی مبهم و پیچیده ای به سر می برد ؛ او به درستی نمی دانند چه باید بکند.

تعریف بلوغ و نوجوانی :

کلمه «بلوغ» یا (Puberty ) ممکن است به چند صورت تعریف شود :

• الف ) بلوغ جنسی : بلوغ به این معنا یعنی رسیدن به سن تولید مثل و شهوت جنسی که سنین آن در بین ملل و افراد گوناگون بر حسب نژاد ، مناطق جغرافیایی و آب و هوایی متفاوت است و معمولاً بین سنین 12ـ18 سالگی واقع می شود.
• ب ) بلوغ جسمی (فیزیولوژیک) : بلوغ به این معنا همان آخرین حد رشد اندام ها است که زمان آن از یک سو ، به نژاد فرد بستگی دارد و از سوی دیگر ، به قوانین رشد و نمو هریک از اعضا . در این زمینه، تنکرد شناسان (فیزیولوژیست ها ) و روان شناسان به این نتیجه رسیده اند که اندام های انسان تا پنج سال اول زندگی به طور سریع رشد می کند و سپس رشد آن تا سنین  12 ـ 13 سالگی به کندی  می گراید ، در دوره نوجوانی سرعت رشد دوباره افزایش می یابد و در فواصل بین 18ـ25 سالگی جسم به حد کمال خود می رسد و رشدش نیز متوقف می گردد . لازم به ذکر است که تمام قسمت های بدن در دوره رشد به یک میزان رشد نمی کند ، بلکه بعضی از اعضا رشد بیشتری دارند، چنانچه مشهور است که    « نوجوان شلوارش یک سال زودتر از کتش کوچک می شود . »
• ج) بلوغ شرعی : سن تکلیف در کشور های گوناگون براساس اعتقاداتی که دارند فرق می کند ؛ مثلاً اسلام سن 9 سالگی را برای دختران و 15 سال را برای پسران سن بلوغ می داند .(4) البته بعضی از فرق اسلامی در سن بلوغ با شیعه فرق دارند ؛ مثلاً فقه حنفی برای دختر سن 17 سالگی و برای پسر سن 18 و 19 سالگی را سن بلوغ می داند و فقه مالکی بلوغ را وابسته به سن نمی داند .
• د) بلوغ عرفی (سن قانونی ) : قوانین مدنی کشورها اغلب دو یا سه سال دیرتر از دستورات شرعی نوجوانان را بالغ و مسئول رفتار خود می داند.
• هـ) بلوغ روانی (بلوغ شخصیت): بلوغ روانی دارای جنبه های گوناگونی از قبیل پختگی ، هوش ، درک مفاهیم اخلاقی ، نقطه اوج حافظه ، کمال اراده ، انفعالات و سایر خصوصیات ذهنی است که در صورت هماهنگی ، تعادل فرد را به وجود می آورد و در صورت ناهماهنگی ، موجب رفتار غیر عادی یا بی تعادلی روانی می شود .

با توجه به تعاریف ارائه شده ، بلوغ دارای معانی متفاوتی است ، اما منظور روانشناسان از آن ، بیشتر تغییرات بدنی ( جسمی و جنسی ) می باشد ؛ آنان مراد خود را از دیگر موارد بلوغ با پسوند  می آورند ؛ مثل بلوغ روانی ، بلوغ شرعی و بلوغ عرفی و …

نوجوانی :

اصطلاح «نوجوانی» (Adolescence ) در مقایسه با کلمه « بلوغ» معنای وسیع تری دارد و دوران مهمی از زندگی انسان را شامل می شود . سنین بین 12 ـ 18 سالگی ، که سنین نوجوانی است.

جنبه های مهم شخصیت جوان

دوره نوجوانی از مهم ترین و حساس ترین دوره های زندگی انسان به شمار می رود ؛ زیرا در این دوران به دنبال یافتن هویت خویش ، در مسیر شکل دادن به شخصیتی متکی به خود گام بر می دارد. سوالات متعددی نیز در ذهن نوجوان نقش می بندند که چنانچه نتواند پاسخی مناسب برای آن ها بیابد ، چه بسا ممکن است شخصیتی متزلزل و احیاناً دو گانه پیدا کند . بنابر این ، شناخت جنبه های مهم جسمانی ، روانی ، اجتماعی ، عقلانی و اخلاقی نوجوانان این توانایی را به نوجوان و اطرافیان او می دهد تا شیوه صحیح برخورد با تغییرات جسمی ـ روانی به وجود آمده را بدانند و تا حدی از بروز ناسازگاری های خاص این دوران جلوگیری نمایند. این مقاله ، نیم نگاهی به جنبه های مهم شخصیت نوجوانان انداخته است .

روان شناسی خطرهای بلوغ

• الف ـ خود پنداری نامساعد : معمولاً نوجوانان این دوره را با خود پنداری نامساعد سپری می کنند ؛ زیرا نسبت به خود ، نظر مثبت دارند ، ولی به دلیل آن که محیط اجتماعی با آن ها برخورد مناسب ندارند ، آن ها را تحقیر می کند و مرتب تغییرات بدنی شان را به تمسخر می گیرد ، نوجوانان از هرگونه تشویق و تمجیدی محروم می شوند و این به تدریج ، سبب لطمه دیدن آن ها و خود پنداری شان می شود و در این صورت ، نسبت به خود نظر منفی پیدا می کنند و عزت نفس خود را از دست می دهند .
• ب ـ شکست و ناکامی : رشد سریع بدنی در دوره نوجوانی با کمبود نیرو همراه می شود که در نتیجه به کاهش میزان کار و پیدایش ملالت و خستگی نسبت به هرگونه فعالیت که مستلزم تلاش است ، منجر خواهد شد.
• ج ـ آماده نبودن برای تغییرات بلوغ : کمتر نوجوانی است که تغییرات دوران بلوغ را از قبل شناخته باشد و چون اطلاع ندارد و یا از نظر روان شناختی آماده این تغییرات نیست ، ممکن است ضربه ببیند و گرایش های نامساعدی نسبت به این گونه تغییرات پیدا کند . دلیل این موضوع گاهی مربوط به والدین است و گاهی مربوط به مدرسه که سوال از این مسائل را برای نوجوان قبیح می دانند . متاسفانه حتی گاهی مربیان بهداشت نیز توجهی به این مسائل ندارند.
• د ـ انحراف در نضج و نمو جنسی : ممکن است بلوغ به شکل زودرس و یا دیررس ظاهر شود که در هر دو صورت ، موجب نگرانی و ناراحتی نوجوان می شود ؛ زیرا به پذیرش اجتماعی او لطمه می زند و منجر به طرد یا کناره گیری او از هم سالان می گردد. (13)

تغییرات همگانی دوران بلوغ

• الف)  انزوا طلبی : نوجوان با رسیدن به بلوغ ، از خانواده و همسالان منزوی می شود و بیشتر اوقات با آن ها نزاع دارد و به این می اندیشد که چرا اطرافیان او را درک نمی کنند.
• ب ) خستگی و ملامت : نوجوان از مدرسه و فعالیت های اجتماعی و زندگی ـ به طور کلی ـ خسته و ملول می شود و در نتیجه ، تا می تواند کم کاری می کند ؛ مثلاً بعضی از آن ها می گویند : ذهنم نمی کشد درس بخوانم .
• ج ) تعارض و ستیزه جویی اجتماعی : نوجوان غالباً ناهمکار ، ناموافق و متعارض یا ستیزه جو می شود و به تدریج ، با پیشرفت بلوغ ، این حالت کاهش می یابد و نوجوان به دوستی و همکاری و آزاد منشی علاقه مند می گردد.
• د )احساسات تند و بدخلقی : قهر ، خشم ، میل به فریاد زدن و مانند آن از خصایص این دوره است . نوجوانی با غم ، اضطراب و زودرنجی همراه است و نوجوان با بهانه های کوچکی مثل نوع غذا ، ساعت خواب و نحوه رفتار دیگران پرخاشگری می کند و فریاد می زند .
• هـ ) فقدان اعتماد به نفس : در حال بلوغ ، نوجوان اعتماد به نفس خود را از دست می دهد ، نسبت به خود بی اعتماد می شود و از شکست می ترسد . دلیل این موضوع ضعف مقاومت بدن و انتقاد مدام بزرگسالان است. بنابراین ، بیشتر پسران و دختران این دوره را با ابتلا به عقده حقارت پشت سر  می گذارند.
• و ) حیا و عفت افراطی : گاهی تغییرات دوران بلوغ سبب می شود بعضی از نوجوانان حیا و عفت افراطی پیدا کنند ؛ زیرا از این می ترسد که دیگران متوجه تغییرات بدنی او شوند و نظر نامساعد نسبت به او پیدا کنند. (14)یکی از علایم علاقه نوجوان به جنس مخالف نیز همین حیا و عفت دانسته شده است که وقتی به جنس مخالف می رسد ، سر به زیر می اندازد.

مهم ترین ویژگی های رشد شناختی ـ عقلی نوجوان

پیدایش هوش نظری (تفکر انتزاعی) : پیاژه در این زمینه می گوید : کودکان غالباً مشاهده کنندگان جهان خارجی هستند و در قید واقعیت محصورند (تفکر حسی ـ حرکتی ) و تفکر آن ها وابسته به اشیای خارجی است. ولی نوجوان قدرت ذهنی فوق العاده ای پیدا می کند که او را از قید واقعیت های خارجی رها می سازد و او را به عالم ذهنی و درونی خود متوجه می گرداند . نوجوانی دوره تفکر انتزاعی است ، « من» او آن قدر قوی است که می تواند دنیا را از نو بنا کند و چنان بزرگ است که می تواند آن را جزئی از خود کند ؛ همان گونه که حضرت علی علیه السلام می فرماید: « اتزعم انک جرم صغیر و فیک انطوی العالم الاکبر».(35)

بر اساس همین تفکر انتزاعی ، بعضی از نوجوانان خوب می نویسند و وقایع را دقیق مجسم می کنند و بعضی خوب سخنوری می کنند و مفاهیم را در قالب های متعدد بیان می نمایند.

خصایص اجتماعی دوره نوجوانی

1. گرایش به انس و الفت با دیگران ؛
2. کاسته شدن تسلط خانواده بر نوجوان و تلاش نوجوان برای تثبیت موقعیت خود و جلب اعترافات
3. اطرافیان و پذیرش این واقعیت ؛
4. بینش اجتماعی در مرحله نوجوانی که موجب درک روابط موجود بین خود و دیگران می شود و منجر به دریافت بصیرتی خاص در آثار و اعمال متقابل رابطه نوجوان و مردم می گردد؛
5. سرکشی و تمرد علیه فشار موجود در خانواده که ناشی از احساس فردیت و استقلال طلبی اوست؛
6. احساس تمسخر نسبت به محیط واقعی زندگی که ناشی از آرمان گرایی نوجوانان می باشد ؛
7. رقابت با دوستان و همسالان در صحنه های زندگی که ناشی از احساس اثبات موقعیت اجتماعی و خودنمایی نوجوان است ؛
8. پای بندی نوجوان به عقاید و افکار خود در مقابل معیارهای والدین و فرهنگ و محیط زندگی ؛
9. آمادگی برای ایفای نقش زن و مرد ؛
10. تقلید و تبعیت از نمونه ها و سرمشق های زندگی به جای تبعیت از قواعد و مقررات اخلاقی مثل تقلید از فوتبالیست ها ؛
11. کاهش وابستگی نوجوان و رشد روحیه استقلال طلبی در نوجوان . (46)

• مقدمه
• جنبه های مهم شخصیت جوان
• ویژگی های مهم نوجوان
• روانشناسی خطرهای بلوغ
• تغییرات همگانی دوران بلوغ
• رشد جنسی
• منابع نظریه فروید
• چند اشکال بر نظریه فروید
• ازدواج راه صحیح ارضای غرایز جنسی
• مهم ترین ویژگی های رشد شناختی ـ عقلی نوجوان
• توانایی های ذهنی نوجوانان
• هویت یابی نوجوان
• خطر آزادی مطلق برای جوانان
• خصایص اجتماعی دوره نوجوانی
• ویژگی های رشد عاطفی نوجوان
• انواع عواطف در دوره نوجوانی
• نمودها و مظاهر ترس
• عوارض ترس
• واکنش های خشم در نوجوانی
• نیاز به محبت متقابل
• رغبت های دینی
• دوره های شکل گیری دین و مذهب در نوجوانان
• شیوه های جذب نوجوانان به مذهب
• مشکلات تربیت مذهبی نوجوانان
• تبادل فرهنگی با سایر جوامع
• والدین و نوجوان
• رشد جسمانی نوجوان
• رشد ذهنی نوجوان
• رشد عاطفی در نوجوانان
• رشد اجتماعی نوجوانان
• چگونه با فرزند نوجوانمان صحبت کنیم ؟
• جذابیت و مقبول بودن پیام دهنده
• مشکلات آنها
• عوامل موثر در اضطراب نوجوانان و مقابله با آن
• نحوه رویارویی با رنج ناشی از تغییرات جسمانی
• رویارویی با اضطراب ناشی از عدم پذیرش از جانب همسالان
• رویارویی با اضطراب ناشی از دوگانگی و ترس از مستقل شدن
• مذهب و نوجوانان
• اینترنت و نوجوانان
• پی نوشت ها

پی نوشت

• 1و2 ـ سید احمد احمدی ، روانشناسی نوجوانان و جوانان ، رودکی ،1369 ، ص 17
• 3ـ محمد تقی فلسفی ، گفتار فلسفی ، جوان از نظر عقل و احساسات ، هیئت نشر معارف اسلامی ، 1352 ، ص 441
• 4ـ آیهْْ الله صانعی ، سن بلوغ دختران را 13 سالگی می داند .
• 5 ـ روان شناسی تربیتی ، دوره کاردانی مراکز تربیت معلم ، ص 142
• 6 ـ به نقل از روان شناسی تربیتی ، مراکز تربیت معلم ، وزارت آموزش و پرورش ، ص 167
• 7ـ غررالحکم و دررالکلم ، ج 1 ، ص 449
• 8 ـ محمد باقر مجلسی ، بحارالانوار ، ج 77 ، ص 135
• 9ـ تحف العقول ، ص 124 / خصال صدوق ، ص 636
• 10 ـ دکتر محمود منصور ، روانشناسی ژنتیک ، تهران ، انتشارات سمت ، 1378 ، ص 36 ، زمینه روانشناسی ، هیلگارد و دیگران ، ج 1 ، ص 8 ـ 27
• 11 ـ موریس دبس ، مراحل تربیت ، ترجمه علی محمد کاروان ، تهران ، دانشگاه تهران ، 1374 ، ص 163
• 12 ـ علی اکبر شعاری نژاد ، روان شناسی رشد (2) ، کودکی و نوجوانی ، دانشگاه پیام نور ، 1372، ص 56 به بعد
• 13 ـ دکتر سید احمد احمدی ، روان شناسی نوجوانان و جوانان ، انتشارات مشعل ، 1373
• 14 ـ علی فتحی آشتیانی ، جزوه درسی ، درس روان شناسی رشد ، بخش نوجوانی ، 1377.
• 15 ـ محمد تقی فلسفی ، پیشین ، ص 188
• 16ـ آریانپور ، فرویدیسم ، تهران ، 1375 ، ص 55
• 17ـ مجله Neverevue ، ش 12 ، نوامبر 1967 به نقل از گفتار فلسفی بزرگ سال و جوان ، ص 212
• 18ـ محمد تقی فلسفی ، پیشین ، ص 188
• 19ـ کیهان ، ش . 8884 ، به نقل از مجله نیوز ویک .
• 20ـ 21ـ22ـ23ـ بحار، ج 7 ، ص 78 ، روایت 11 از باب 46.
• 24ـ میرزا حسین نوری ، مستدرک الوسائل ، موسسهْْ آل البیت ، 1408 ق ، ص 531.
• 25ـ حسن بن فضل طبرسی ، مکارم الاخلاق ، قم ، راضی ، 1371 ، ص 99.
• 26ـ روم : 21.
• 27ـ حسن بن فضل طبرسی ، پیشین ، ص 100.
• 28ـ میرزا حسین نوری ، پیشین ، ج 2 ، ص 531.
• 29ـ محمد باقر مجلسی ، بحارالانوار ، بیروت ، موسسهْْ الفرد ،ج103 ، ص 219.
• 30ـ محمدبن یعقوب کلینی ، کافی ، ج 5 ، ص 329.
• 31ـ شیخ حر عاملی ، وسائل ، ج 5 ، ص 1.
• 32ـ ملامحسن فیض کاشانی ، عین الیقین ، ص 243.
• 33ـ محمد باقر مجلسی ، پیشین ، ج 78 ، ص 6.
• 34ـ روان شناسی تربیتی ، ص 151.
• 35ـ دیوان حضرت علی علیه السلام ، ترجمه مصطفی زمانی .
• 36ـ محمدرضا شرفی ، مراحل رشد و تحول انسان ، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ، 1368 ، ص 154.
• 37ـ استاد مرتضی مطهری ، عدل الهی ، ص 7.
• 38ـ شک و تردید انسان ملاکی برای عقل اوست . ( غررالحکم ، ص 474)
• 39ـ روان شناسی رشد ، ج 2 ، دفتر همکاری حوزه و دانشگاه ، ص 782.
• 40ـ الولد سید سبع سنین و عبد سبع سنین و وزیر سبع سنین ، طبرسی ، حسن بن فضل ،                           مکارم الاخلاق ، قم ، رضی ، 1371 ، ص 115 .
• 41ـ محمدبن یعقوب کلینی ، روضه کافی ، ص 93 .
• 42و43 ـ هاریس ، مشکلات روحی جوانان ، ص 73 /ص 62.
• 44ـ غررالحکم ص 677.
• 45ـ نهج البلاغه ، شرح ابن ابی الحدید ، دارالحیاء الکتب العربیه ، 1404 ق، ج 20، کلمه 937 ، ص 343.
• 46ـ محمدرضا شرفی ، مراحل رشد و تحول ، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ، 1371، ص 158.
• 47ـ علی فتحی آشتیانی ، پیشین.
• 48 و 49 ـ علی اکبر شعاری نژاد ، پیشین ، ص 756.
• 50 ـ محمد تقی فلسفی ، پیشین ، ص 197 و روان شناسی رشد 2، شعاری نژاد.
• 51 ـ علی اکبر شعاری نژاد ، پیشین ، ص 77.
• 52 ـ (غررالحکم ، ص 212)
• 53 ـ علی اکبر شعاری نژاد ، پیشین ، ص 118.
• 54 ـ محمد علی احمدوند ، روانشناسی کودکی و نوجوانی ، دانشگاه پیام نور ، 1376.
• 55 ـ علی اکبر شعاری نژاد ، پیشین ، ص 91.
• 56 و 57 و 58 و 59 ـ علی فتحی آشتیانی ، پیشین.